Noqobil o‘qituvchi haqiqatni shunchaki aytadi-qo‘yadi, yaxshisi esa uni topishga o‘rgatadi” A. F. Disterveg–nemis pedagogi. «Men eshitaman va unutaman, men ko‘raman va eslab qolaman, men bajaraman va tushunaman»
Download 60.02 Kb.
|
2 5201729845322581751
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tayanch tushunchalar.
|
13 Mavzu: Tarix darslarida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish. “Noqobil o‘qituvchi haqiqatni shunchaki aytadi-qo‘yadi, yaxshisi esa uni topishga o‘rgatadi” A.F.Disterveg–nemis pedagogi. «Men eshitaman va unutaman, men ko‘raman va eslab qolaman, men bajaraman va tushunaman». Konfutsiy. Reja: Pedagogik texnologiya mohiyati va muammolar Pedagogik texnologiya loyixalari Tarix o’qituvchisi faoliyatining texnologiyalanuvchanligi Didaktik jarayon loyixasining interfaol metodlari Pedagogik texnologiya va o’qitish texnologiyasi: o’zaro bog’liqligi va farqi. Tayanch tushunchalar. “Pedagogik texnologiya” tushunchasi. Dars jarayonida pedagigik texnologiyalardan foydalanish, o’qitish texnologiyalari. Dars texnologiyasi, yangi bilimlarni egallash, mustaqil ishlash texnologiyasi va boshqa. O’zbekistonda ta'lim-tarbiya sohasini isloh qilishning asosiy omillaridan biri “shaxs manfaati va ta'lim ustuvorligi“dir. Bu omil davlatimizning ijtimoiy siyosatini belgilab berganligi tufayli ta'limning yangi modeli yaratildi. Pedagogik texnologiya (PT) - shunday bilimlar sohasiki, ular yordamida 3-ming yillikda davlatimiz ta'lim sohasida tub burilishlar yuz beradi, o’qituvchi faoliyati yangilanadi, talaba yoshlarda hurfikrlilik, bilimga chanqoqlik, Vatanga mehr-muhabbat, insonparvarlik tuyg’ulari tizimli ravishda shakllantiriladi. Ma'lumotlilik asosida yotuvchi bosh g’oya ham tabiat va inson uzviyligini anglab yetadigan, avtoritar va soxta tafakkurlash usulidan voz kechgan, sabrbardoshli, qanoatli, o’zgalar fikrini hurmatlaydigan, milliy-madaniy va umuminsoniy qadriyatlar kabi shaxs sifatlarini shakllantirishni ko’zda tutgan insonparvarlik hisoblanadi. Bu masalaning yechimi qaysi darajada ta'limni texnologiyalashtirish bilan bog’liq? Dastlab “texnologiya“ tushunchasiga aniqlik kiritaylik. Bu so’z texnikaviy taraqqiyot bilan bog’liq holda fanga 1872 yilda kirib keldi va yunoncha ikki so’zdan - “texnos“ (techne) - san'at, hunar va “logos“ (logos) - fan so’zlaridan tashkil topib “hunar fani“ ma'nosini anglatadi. Biroq bu ifoda zamonaviy texnologik jarayonni to’liq tavsiflab berolmaydi. Texnologik jarayon har doim zaruriy vositalar va sharoitlardan foydalangan holda amallarni (operatsiyalarni) muayyan ketma-ketlikda bajarishni ko’zda tutadi. Yanada aniqroq aytadigan bo’lsak, texnologik jarayon - bu mehnat qurollari bilan mehnat ob'ektlari (xom ashyo)ga bosqichma-bosqich ta'sir etish natijasida mahsulot yaratish borasidagi ishchi (ishchi-mashina)ning faoliyatidir. Ana shu ta'rifni tadqiqot mavzusiga ko’chirish mumkin, ya'ni: PT - bu o’qituvchi (tarbiyachi)ning o’qitish (tarbiya) vositalari yordamida o’quvchi(talaba)larga muayyan sharoitda ta'sir ko’rsatishi va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarni intensiv shakllantirish jarayonidir. Yuqorida keltirilgan ta'rifdan ko’rinib turibdiki, PT tushunchasini izohlashda texnologiya jarayoni asos qilib olindi. Aslini olganda ham bu tushunchaga berilgan ta'riflar soni pedagogik adabiyotlarda nihoyatda ko’pdir. Pedagogik nashrlarda “texnologiya“ atamasining xilma-xil ko’rinishlarini uchratish mumkin: “o’qitish texnologiyasi“, “o’quv jarayoni texnologiyasi“, “ma'lumot texnologiyasi“ va hokazo. o’qitish texnologiyasi PTga yaqin tushuncha bo’lsa-da, aynan o’xshash ma'noni anglatmaydi, chunki u ma'lum predmet, mavzu va savollar doirasidagi aniq o’quv materialini o’zlashtirish yo’lini muayyan texnologiya atrofida ifoda etadi. U ko’proq xususiy metodika bilan bir jinslidir. PT esa ma'lumot texnologiyasini joriy etish taktikasini ifodalaydi va “o’qituvchi - pedagogik jarayon – o’quvchi (talaba)“ funktsional tizim qonuniyatlariga tegishli bilimlar asosida quriladi. Hozirgi kunda o’qituvchilar metodikani ko’p hollarda texnologiyadan ajrata olmayaptilar. Shu boisdan bu tushunchalarni aniqlashtirish kerak bo’ladi. Metodika o’quv jarayonini tashkil etish va o’tkazish bo’yicha tavsiyalar majmuasidan iborat. Metodikadan ko’zlangan maqsad predmet mavzulariga oid nazariyalarni aniq hodisalar tekisligiga ko’chirishdir. Misol uchun, gaz qonunlarini tushunchalarini shakllantirish metodikasi yoki energiyaning saqlanish qonunini fizika kursining elektr bo’limida qo’llash metodikasi va hokazolar. PT o’qitish jarayoning o’zaro bog’liq qisimlarini tashkiliy jihatdan tartibga keltirish, bosqichlarni qurish, ularni joriy etish shartlarini aniqlash, mavjud imkoniyatlarni hisobga olgan holda belgilangan maqsadga erishishni ta'minlaydi. Yoxud PT o’qituvchining kasbiy faoliyatini yangilovchi va ta'limda yakuniy natijani kafolatlaydigan muolajalar yig’indisidir. Texnologiya o’zining egiluvchanligi, natijalarning turg’unligi, samaradorligi, oldindan loyihalanish zarurati bilan metodikadan farqlanib turadi. Shu bilan birgalikda ma'lum vaqt davomida PT o’quv jarayonini texnik vositalar yordamida amalga oshirish, deb qarab kelindi. Faqat 70 - yillardan boshlab pedagogik adabiyotlarda bu tushunchaning mohiyati yangicha talqin etila boshlandi. Yapon olimi T.Sakamoto tomonidan “o’qitish texnologiyasi - bu o’qitishning maqbulligini ta'minlovchi yo’l-yo’riqlar tizimi bilan bog’liq bilimlar sohasi“ ekanligi e'tirof etiladi (32, 126). Ob'ektiv borliqni o’rganishning tizimli yondashish metodi fanda keng ko’lamda qo’llanilgach, uning ta'siri ostida asta-sekinlik bilan PT mohiyatiga ham aniqlik kiritildi: rus olimasi N.F. Talizina texnologiyani “belgilangan o’quv maqsadiga erishishning oqilona usullarini aniqlashdan iborat“ deb tushuntiradi. Shuningdek, olima zamonaviy o’qitish texnologiyasi haqida fikr yuritib, uni alohida fan sifatida qarash lozimligini uqtiradi: “o’qitish texnologiyasi - bu o’quv jarayonini nima real tavsiflasa o’sha, o’qituvchiga o’rnatilgan maqsadlarga erishish uchun nimaga tayaanish zarur bo’lsa o’sha. Bu alohida fan. (26,93). PTni fan sifatida e'tirof etish K.K.Selevko tomonidan ham ma'qullandi: “Pedagogik texnologiya o’qitishning birmuncha oqilona yo’llarini tadqiq qiluvchi fan sifatida ham (ta'kid bizniki - N.S.), ta'limda qo’llaniladigan usullar, printsiplar va regulyativlar sifatida ham, real o’qitish jarayoni sifatida ham mavjuddir” (24,15). Olimning ta'kidlashicha “pedagogik texnologiya” tushunchasi ta'lim amaliyotida uch ierarxik darajada ishlatiladi: Umumpedagogik (umumdidaktik) daraja: umumpedagogik (umumdidaktik, umumtarbiyaviy) texnologiya ma'lum mintaqada, o’quv yurtida, ma'lum o’qitish bosqichida yaxlit ta'lim jarayonini tavsiflaydi. Xususiy metodik ( predmetli ) daraja: xusuiy predmetli PT “xususiy metodika” ma'nosida qo’llaniladi, ya'ni ta'lim va tarbiyaning aniq mazmunini joriy etish metodlari va vositalari yig’indisi sifatida bir predmet. sinf, o’qituvchi doirasida qo’llaniladi (fanlarni o’qitish metodikasi, o’qituvchi, tarbiyachining ishlash metodikasi). Lokal (modulli) daraja: lokal texnologiya o’zida o’quv - tarbiyaviy jarayonning ayrim qismlarini, xususiy didaktik va tarbiyaviy masalalar yechimini o’zida mujassamlashtiradi (alohida faoliyat turlari texnologiyasi, tushunchalarni shakllantirish, alohida shaxs sifatlarini tarbiyalash. I.Ya.Lernerning fikricha, PT - “o’quvchilar harakatlarida aks etgan o’qitish natijalari orqali ishonchli anglab olinadigan va aniqlanadigan maqsadni ifodalashni taqozo etadi“ (13). Yuqorida keltirilgan ta'riflardan ko’rinib turibdiki, PT belgilangan boshlang’ich maqsad va mazmun asosida o’quv jarayonini loyihalash sifatida talqin etiliyapti. Bu bir jihatdan to’g’ri, lekin teranroq fikr yuritilsa uning bir yoqlamaligi ko’zga yaqqol tashlanadi yoki bunday yondashuvlarda o’quvchi shaxsi inkor etilayapti. Bu kamchilikni birinchi bo’lib akademik V.P.Bespalko payqadi va o’zining yirik asarida “PT - bu o’qituvchi mahoratiga bog’liq bo’lmagan holda pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan o’quvchi shaxsini shakllantirish jarayonining loyihasidir“ deb ta'rifladi (5). Bu ta'rif mazmunidan muhim ilmiy printsiplarni alohida ajratib ko’rsatish mumkin: - PT o’quvchi(talaba)larda ma'lum ijtimoiy tajriba elementlarini shakllantirish uchun loyihalanadi; - loyihalangan tayyor texnologiyani amalga oshirish fan o’qituvchisidan katta mahorat talab etmaydi; - yakuniy natija, albatta, kafolatlanadi. PT tushunchasini oydinlashtirishga qaratilgan ta'riflarning xilma-xilligi, bir tomondan, rivojlangan mamlakatlarda bu mavzuning u yoki bu darajada yechilganligini ko’rsatsa, ikkinchi tomondan, PTni amaliyotga joriy etishga bo’lgan urinishlar natijasini ifodalaydi. Qator yillar davomida PT nazariyasi va amaliyoti bir-biriga bog’liq bo’lmagan holda o’rganilib kelindi. Natijada o’qitish jarayonini takomillashtirishga yoki o’quvchilarning bilish faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan u yoki bu ilg’or metodikalar texnologiyalar darajasiga ko’tarila olmay asta-sekinlik bilan o’z mavqeini yo’qotib pedagogika fanidan uzoqlashib ketmoqdalar. Misol uchun, 60-yillarda katta shov-shuvga sabab bo’lgan “Dasturli ta'lim“ (Programmirovannoe obuchenie) yoki 70-yillarda sobiq ittifoq miqyosidagi “Shatalovchilik harakat“ini eslash kifoya. Bugungi kunda mamlakatimizda mutaxassislarning ilmiy salohiyatini birlashtirishga imkoniyatlar yetarli. Nazariya va amaliyot birligining ta'minlanishi PTning asl mohiyatini aniqlashga yo’l ochadi. Fikrimizcha, yangi PT pedagogika fanining alohida tarmog’i sifatida yoki faqat ta'lim amaliyotini maqbullashtirishga yo’naltirilgan tizim deb qarash mumkin emas. PT bu sohadagi nazariy va amaliy izlanishlarni birlashtirish doirasidagi faoliyatni aks ettiradi. Darvoqe, PTga “yangi“ so’zini qo’shib ishlatilishi nazariyachi olimlar va o’qituvchilarni bir qadar o’ylantirib qo’ydi, endilikda ta'lim-tarbiya jarayonini loyihalashga eskicha yondashish mumkin emasligini anglashga harakat qilmoqdalar. Shunday ekan, “yangi PT“ nimani anglatadi? Bu savolning yechimini izohlashga harakat qilamiz. Birinchidan, PT ta'lim (tarbiya) jarayoni uchun loyihalanadi va belgilangan maqsadni yechishga qaratiladi. Binobarin, har bir jamiyat shaxsni shakllantirish maqsadini aniq belgilab beradi va shunga mos holda ma'lum pedagogik tizim (maktab, kollej, oliy o’quv yurti) mavjud bo’ladi. Bu tizimga uzluksiz ravishda ijtimoiy buyurtma o’z ta'sirini o’tkazadi va ta'lim-tarbiya maqsadini umumiy holda belgilab beradi. “Maqsad“ esa pedagogik tizimning qolgan elementlarini o’z navbatida yangilash zaruratini keltirib chiqaradi. Kadrlar tayrlashning milliy dasturi ta'lim-tarbiyaning maqsadini yangi yo’nalishga burdi, ya'ni: “o’tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitdan to’la xolis etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuksak ma'naviy va axloqiy talablarga javob beradigan yuqori malakali kadrlar tayyorlash“ deb belgilanadi. Demak, ta'lim-tarbiyaning maqsadi butunlay yangilandi, unga mos holda mazmunning ham, pedagogik jarayonning ham yangilanishi tabiiydir. Ikkinchidan, fan va texnikaning rivojlanishi bilan inson faoliyati chegarasi nihoyatda kengayib boryapti, auditoriyaga o’qitish imkoniyatlari katta bo’lgan yangi texnologiyalar (sanoat, qishloq xo’jaligi, elektron, axborot va boshqa) kirib kelmoqda. Ro’y berayotgan sifatiy o’zgarishlar shundan dalolat beradiki, endilikda “o’rganish“ning birlamchi jarayonlari an'anaviy metodika va o’qitish vositalari romiga sig’may, o’qituvchining individual qobiliyatariga mos kelmay qoldi. Yangi metodikalarni talab etadigan va ta'lim jarayonining ajralmas qismiga aylanib borayotgan va unga o’zining ma'lum xususiyatlarini joriy etadigan yangi texnikaviy, axborotli, poligrafik, audiovizualli vositalar mavjudki, ular yangi PTni real voqelikka aylantirdi. PT mohiyat jihatdan boshqa texnologiyalar bilan bir safda turadi, chunki ular ham boshqalari qatori o’z xususiy sohasiga, metodlari va vositalariga ega, ma'lum “material“ bilan ish ko’radi. Biroq PT inson ongi bilan bog’liq bilimlar sohasi sifatida murakkab va hammaga ham tushunarli bo’lmagan pedagogik jarayonni ifoda etishi bilan ishlab chiqarish, biologik, hatto axborotli texnologiyalardan ajralib turadi. Uning o’ziga xos tomonlari - tarbiya komponentlarini mujassamlashtirganidir. PT boshqa sohalardagi texnologik jarayonlar bilan uzluksiz boyib boradi va an'anaviy o’quv jarayoniga, uning samarasini oshirishga ta'sir ko’rsatishning yangi imkoniyatlarini egallab oladi. Afsuski, bu jarayon hozirgi ta'lim tizimida juda qiyin kechyapti, haqiqiy kompyuterli PT o’zining ilmiy ishlanmasini kutyapti: “kompyuterlarning shu kundagi qo’llanishi - ekstensivlik xolos: an'anaviy o’quv kurslari shunchaki ekran monitoriga joylashtirilyapti“(7). Shu yerda PT va axborot texnologiyasi o’rtasidagi o’zaro munosabatni oydinlashtirish lozim bo’ladi. Keyingi vaqtlarda ba'zi bir olimlar (ayniqsa informatika fani vakillari) PTni axborotlashtirishga qo’shish yoki tenglashtirish (ba'zan ustun qo’yish)ni yoqlamoqdalar. Bu urinishlar agar xato bo’lmasa, shubhasiz “podadan oldin chang chiqarishdir“. o’quv-tarbiyaviy jarayonni texnologiyalashtirish tarixiy (ayniqsa XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab) voqelik va jarayondir. Axborotlashtirish bu jarayondagi inqilobiy “burilish“, uning muhim bosqichidir. Oddiy til bilan aytganda ta'limda axborot texnologiyasi - bu “o’quvchi - kompyuter“ o’rtasidagi muloqotdir. Axborotli texnologiya PTning tarkibiy qismi, texnik vositalarning mukammallashgan zamonaviy turi sifatida ta'lim jarayonida qo’llanila boshlandi. Kelajakda iqtisodiy bo’hronlar ortda qolib o’quv yurtlari dasturli “mashina“ bilan yetarli darajada ta'minlanadi. Shundagina axborotli texnologiya asosida o’quvchi (talaba)larning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish imkoniyati tug’iladi va u o’qituvchining yaqin ko’makdoshiga aylanadi yoki uning funktsiyalarini to’liq bajarishi mumkin. Ta'limni texnologiyalashtirish ob'ektiv jarayon ekanligini, zamonaviyligi esa ilmiy-texnik taraqqiyot yo’nalishi bilan belgilanishini e'tirof etgan holda PTning o’ziga xos tomonlari va yaqin kelajakda u bilan bog’liq vazifalarni belgilashga harakat qilamiz: 1) ko’p bosqichli ta'lim tizimida PTning o’rnini aoslash va zaruriy tavsiyanomalar ishlab chiqish; 2) zamonaviy sanoat, tibbiyot, iqtisodiyot, ekologiya, ergonomiya kabi soha texnologiyalari bilan PTlarni muntazam ravishda yangilab borish va tabaqalashtirilgan yondashuv asosida ularni qo’llash mezonlarini aniqlash; 3) istiqbolli o’qitish vositalarini yaratish va ularga tayangan holda ilg’or PTlarni loyihalash, amaliyotga joriy etish, ommalashtirish va samarasini aniqlash; 4) tegishli boshqaruv organlari (Ta'lim markazlari) tomonidan o’quv muassasalari faoliyatida yangi PTlarni tadbiq etilishi darajasini nazorat qilish va baholash; 5) respublikamizdagi oliy (o’rta maxsus, kasb-hunar, maktab) ta'lim tizimida faoliyat ko’rsatayotgan professor-o’qituvchilarni malaka oshirish va qayta tayyorlash kurslarida ilg’or pedagog va axborot texnologiyalari bo’yicha yangi bilimlar tizimi bilan qurollantirishni uzluksiz tashkil etish; 6) oliy o’quv yurtlari talabalari, ayniqsa, mutaxassis-pedagog (iqtisodchi-pedagog, huquqshunos-pedagog, muxandis-pedagog va boshqa)lar uchun 40 soat hajmida PT nazariyasi va amaliyoti bo’yicha maxsus kurs joriy etish; 7) respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan ijodkor o’qituvchilar ish uslublarini muntazam o’rganib borish va ular tomonidan yaratilgan metodikalarni yangi pedagogik texnologiya darajasiga ko’tarish borasidagi ishlarni amalga oshirish; 8) o’qituvchi faoliyatini pedagogik texnologiya qonuniyatlariga moslashtirish muammolari va boshqalar. Xo’sh, belgilangan vazifalarni amalga oshirish va nazorat qilishni kim o’z zimmasiga olishi mumkin? Xalq ta'limi vazirligimi yoki Oliy ta'lim vazirligi? Ehtimol, Ta'lim markazlarining vazifasidir? Yoki har qaysi ta'lim muassasalari o’z holicha yechaveradimi? Biz bu savollar bilan ta'lim sohasidagi u yoki bu boshqaruv organlariga vazifa yuklash fikridan yiroqmiz. Ayni shu kunlarda vakolatli davlat organlarining kun tartibida ham PT muammolari turganligiga shubha yo’q. Fikrimizcha, ilg’or pedagogik texnologiyalarni loyihalash va hayotga tadbiq etish muammosi mamlakatimizda ham rivojlangan davlatlar qatori yangi korxona - “Pedagogik texnologiya Davlat Markaz“ini tuzishni taqozo etadi. Agar shunday Markaz tashkil etilsa, birinchi navbatda “portlash effekti“ sari yo’lni qisqartirishga hissa qo’shgan bo’lardi. Uchinchi ming yillikda ta'lim taraqqiyotining haqqoniy dvigateli sifatida o’qituvchi faoliyatini yangilashga, ta'lim-tarbiya jarayonini maqbul (optimal) qurishga, talaba yoshlarda hurfkrlilik, bilimga chanqoqlik, Vatanga sodiqlik, insonparvarlik tuyg’ularini shakllantirishga ijobiy ta'sir ko’rsatar edi. Yangi o’zbek davlatchiligining tamal toshi qo’yilyapti: ijtimoiy, iqtisodiy, ma'naviy, mafkuraviy sohalarda tub islohatlar amalga oshirilmoqda. Ta'lim-tarbiya sohasining isloh qilinishi pedagogika fanini rivojlantirish uchun qulay imkoniyatlar yaratib berdi. Endilikda kishilik jamiyati tomonidan uzoq yillar davomida yaratilgan tarbiyashunoslik tajribalarini o’rganish va tadqiq qilish ishlari keng yo’lga qo’yildi. Sho’rolar tuzumi davrida barcha ijtimoiy fanlar kabi pedagogika ham mafkura qobig’i bilan o’ralgan, uning rivojlanish me'yori cheklangan, ilg’or chet mamlakat g’oyalari esa burjua g’oyalari, deb tanqid qilinar va rad etilar edi. holbuki har qanday g’oya ham o’zida ma'lum ijobiy jihatlarni mujassamlashtirishi mumkin, ularni amaliyotga joriy etish foydadan xoli emas edi. Jumladan, pedagogik texnologiya (PT) ham burjua didaktikasiga tegishli yo’nalish sifatida qarab kelindi va bu muammoni tadqiqot ob'ektiga aylantirish iloj yo’q edi. Bugun mamlakatimiz istiqloli sharofati tufayli barcha fan sohalarini rivojlangan davlatlarda to’plangan tajribalar asosida tahlil qilish va yanada takomillashtirish imkoniyatlari mavjud. Umuminsoniy qadriyatlarni ijodiy o’rganish va hayotimizga tadbiq etish davri keldi. Milliy dasturda ta'kidlanganidek, yaqin kelajakda “kadrlar tayyorlash sohasidagi hamkorlikning xalqaro huquqiy bazasi yaratiladi, xalqaro hamkorlikning ustuvor yo’nalishlari ro’yobga chiqariladi, xalqaro ta'lim tizimlari rivojlantiriladi“. Bu faslda biz pedagogik texnologiya nazariyasining vujudga kelishi va rivojlanishi tarixiga nazar tashlaymiz. 30-yillarda “pedagogik texnika“ tushunchasi maxsus adabiyotlarda paydo bo’ldi va u o’quv mashg’ulotlarini aniq va samarali tashkil etishga yo’naltirilgan usul va vositalar yig’indisi sifatida qaraldi. Shuningdek, bu davrda PT deb o’quv va laboratoriya jihozlari bilan muomala qilishni uddalash, ko’rgazmali qurollardan foydalanish tushunildi. 40-50 yillarda o’quv jarayoniga o’qitishning texnik vositalarini joriy etish davri boshlandi. Ayniqsa kino, radio, nazorat vositalari, ulardan foydalanish metodikasi PTga tenglashtirildi. 60-yillarning o’rtalarida bu tushuncha mazmuni chet el pedagogik nashrlarda keng muhokamaga tortildi. 1961 yildan boshlab AQShda “Pedagogik texnologiya“ (Educational Technology), 1964 yildan Angliyada “Pedagogik texnologiya va dasturli ta'lim“ (Technoogy and pragrammed Learning), Yaponiyada esa 1965 yildan “Pedagogik texnologiya“ (Educational Technology) jurnallari chop etila boshlandi. 1971 yilda xuddi shu nomli jurnal Italiyada chiqarila boshlandi. PT muammosining o’ta dolzarbligi hisobga olinib, uning ilmiy asoslarini tadqiq qilish maqsadida maxsus korxonalar tuzildi. Misol uchun, 1967 yilda Angliyada pedagogik texnologiya Milliy Kengashi (National council for Educational Technology) tashkil etildi va 1970 yildan boshlab “Pedagogik texnologiya jurnali“ (Jornal of Educational Technology) chiqa boshladi. AQShning qator universitetlari va ilmiy markazlarida ham PT muammolariga jiddiy e'tibor berildi. 1971 yilda maxsus “Kommunikatsiya va texnologiya Assotsiatsiya“si (Association for Educational Communications and Technology) faoliyat ko’rsata boshladi. hozirgi kunda bu tashkilotning barcha shtatlarda va Kanadada 50 dan ziyod filiallari ishlab turibdi. Yaponiyada PT muammolari bilan to’rtta ilmiy jamiyat shug’ullanmoqda, faol harakatdagi pedagogik texnologiya Markaziy Kengashining 22 ta davlat universitetlarida markazlari mavjud. har uch oyda yapon tilida chiqadigan “Pedagogik texnologiya sohasidagi tadqiqotlar“ (Educational Technology Reslarch) jurnallarida yirik olimlarning ilmiy ishlari o’z o’rnini topmoqda. Yaqinda Umumyapon pedagogik texnologiya Markaziy Kengashi (The Japanese Council of Technologu Centers) tuzilib, bu sohada xalqaro aloqalar o’rnatish ishlari bilan mashhur. Didaktikaning bu yo’nalishiga e'tibor nihoyatda oshib borishini 70-yillarda o’tkazilgan qator xalqaro konferentsilar tasdiqlaydi. Shunday xalqaro konferentsiyalar 1966 yildan boshlab har yili bahorda Angliyada o’tkazilib kelinadi va anjuman materiallari “Pedagogik texnologiya jihatlari” (Aspects of Educational Technologu) nomida nashr qilinadi. Shu kabi ma'lumotlarni keltirishni g’arb davlatlari misolida yana ham davom ettirish mumkin, biroq 1-rasm bunga ehtiyoj qoldirmaydi. Yuqoridagilarning o’ziyoq PT pedagogika nazariyasi va amaliyoti sohasidagi alohida hodisa sifatida diqqat markazda turganligini, 60-yillardan boshlab chet ellarda yangi yo’nalish sifatida shakllanganligini ta'kidlab turibdi. Tahlillarning ko’rsatishicha, bu davrda PT ikki yo’nalishda muhokama qilindi va rivojlantirildi: birinchisi - o’quv jarayoniga texnik vositalarini qo’llash bilan bog’liq bo’lsa ( shu jumladan dasturli ta'limning texnik vositalari), ikkinchisi - o’qitish texnologiyasi masalalarini, ya'ni o’quv materiallarni tahlil qilishdan tortib ta'lim jarayonini turlicha nashrli va texnik vositalardan jamuljam foydalangan holda tizimli tashkil etishga qadar bo’lgan keng doiradagi muammolarni qamrab oladi. Shu yerda birinchi konferentsiya materiallari (1966 yil) to’plamning kirish maqolasida yozilgan juda muhim dalilni keltirish o’rinlidir: “ikki tushuncha - “pedagogika“ va “texnologiya“larni qo’shish mantiqi tortishuvlarga sabab bo’layapti. Chunki “texnologiya“ so’zi sinf xonasiga texnikani kiritish va “degumanizatsiya“ (insonparvarlikdan voz kechish) g’oyasi bilan tavsiflanishi pedagogik kasb vakillarini cho’chitishi mumkin“. Albatta, bu fikr ma'lum darajada to’g’ri bo’lishi mumkin. Biroq texnokratik fikrlash (texnikaning inson va uning qadriyatlari ustidan ustunligi) fanda qoralanadi yoki inson hech qachon “temir mashina“ga tobe bo’lmaydi, balki uni o’z aql-zakovati bilan yaratadi va boshqaradi. Bu muammoning psixologik jihatlari bo’lib kam o’rganilgan soha. 70-yillarning boshiga kelib o’quv jihozlarining turli xillarini va o’qitishning predmetli vositalarini loyihalash va ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish zaruriy shartlardan biriga aylandi, ularsiz ilg’or metodika va o’qitish shakllari samarasiz bo’lishi, ta'lim sifatiga erishib bo’lmasligi anglab yetildi. Shu boisdan sotsialistik lagerdagi davlatlarda ham bu sohada ma'lum hajmdagi ishlar amalga oshirildi. Jumladan, 1965 yilda sobiq SSSR Pedagogika Fanlari Akademiyasida “o’quv jihozlari va o’qitishning texnik vositalari“ ilmiy tekshirish instituti tashkil etildi va hozir ham Rossiya ta'lim akademiyasi instituti sifatida faoliyat ko’rsatayapti. 1973 yilda Vengriyada “o’qish texnologiyasi Davlat Markazi“ bevosita YuNESKO tashabbusi va dasturi asosida tashkil etildi va uning asosiy vazifasi o’qitish texnologiyasining yangi qirralarini kashf etish, mutaxassislar tayyorlash tizimini takomillashtirish bo’yicha ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish kabi masalalardan iborat bo’ldi. YUNESKO insonparvar va taraqqiyparvar tashkilot sifatida xalqaro muammolarni o’rganish bilan muntazam shug’ullanib kelmoqda. 1971 yilda YuNESKO sobiq bosh direktori Rene Mais Frantsiya Bosh vaziri (ayni vaqtda Ta'lim vaziri) Edgaro Foraga murojaat qilib maxsus guruhga rahbarlik qilishni, tezkor o’zgarishlar ro’y berayotgan bir sharoitda jahon ta'limi oldiga qo’yilgan maqsadni va uni amalga oshirish uchun aqliy va moddiy vositalar miqdorini belgilab berishni iltimos qildi. Shunday qilib, 1972 yilning kech kuzida Buyuk Britaniya va Frantsiya kitob do’konlarida “Yashash uchun o’qish. Dunyo tarbiyasi bugun va ertaga“ (Learning to be Tche world of edication today and tomarrow) kitobi paydo bo’ldi. Bu voqeaga roppa-rosa 27 yil vaqt o’tgan bo’lsa-da, ma'ruzaning asosiy g’oyalarini eslash foydadan xoli bo’lmaydi. Boz ustiga bu kitob boshqalari kabi mamlakatimiz keng auditoriyasiga kirib kelmadi, kutubxonalarimiz boyligiga aylanmagan. Komissiya tomonidan jahon ta'limining joriy holati tahlil qilinib asosiy yo’nalishlari belgilandi. Komissiya milliy Kontseptsiya, shuningdek maorif va tarbiyani rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish uchun o’z tavsiyalarini ifoda etdi. Bu kontseptsiyaning bosh g’oyasi: inson butun hayoti davomida tiklanish holatida bo’ladi, demak u o’z potentsialini faqat uzluksiz ta'lim jarayonidagina amalga oshiradi - doimo yangiliklarni bilishga va mavjud tajribalarini faollashtirishga intiladi. Shu boisdan ma'lumotlilik faqat ma'lum hajmdagi bilimlarni uzatish bilan bog’liq holda emas, inson o’z hayoti davomida tiklanish jarayonining mantiqini aniqlaydigan omil sifatida tushunish kerak. Eng asosiysi, Edgaro Fora tomonidan “zamonaviy texnologiya ta'limni modernizatsiyalashda harakatlanuvchi kuch“ ekanligi qayd etildi. Bu davrda ta'lim tizimidagi o’zgarishlar turli mamlakatlarda turlicha kechdi: ba'zi birlari amaliyotdagi mavjud ta'limni takomillashtirishni avzal ko’rsalar, boshqalari o’z oldilariga hozirgi ta'lim tizimini yangisiga almashtirishni maqsad qilib qo’ydi. Nihoyat, uchinchilari esa jamiyatni o’zgartirmasdan turib ta'lim tizimini isloh qilish mumkin emasligini, vaqtni boy bermasdan yoshlar bilan olib boriladigan ta'lim-tarbiyaviy ishlarning yangi tizimini yaratishga kirishish kerakligini e'tirof etadilar. Bugun o’zbekiston demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyati qurish yo’lidan izchil borayotganligi uchun kadrlar tayyorlash tizimi tubdan isloh qilindi, davlat ijtimoiy siyosatida shaxs manfaati va ta'lim ustuvorligi qaror topdi. o’quv-tarbiyaviy jarayonni ilg’or pedagogik texnologiyalar bilan ta'minlash zarurati ham Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ro’yobga chiqarish shartlaridan biridir. Shu sabab biz bu pedagogik fenomenning paydo bo’lishi va rivojlanish jarayonini o’rganishga tarixiy yondashmoqdamiz. 1977 yilda Budapeshtda o’tkazilgan o’qitish texnologiyasi bo’yicha Xalqaro semenarda ta'limni texnologiyalashtirish jarayoni bilan bog’liq omillar rus olimi S.G.Shapovalenko tomonidan quyidagicha belgilandi: - texnikani bilish va mukammal egallash; - audiovizual fondi bilan tanish bo’lish; - texnik vositalardan foydalanish metodikasini egallash. Biroq bu fikrning bir yoqlamaligi yakqol ko’zga tashlanadi. Undan farqli o’laroq g’oyalar shu semenar ishtirokchilari tomonidan aytildi. Misol uchun, venger olimi L.Salai o’qitish texnologiyasi doirasini bir muncha kengaytirishga urinadi: rejalashtirish, maqsad tahlili, o’quv-tarbiyaviy jarayonni ilmiy asosda tashkil etish, maqsad va mazmunga mos keladigan metodlar, vositalar va materiallarni tanlash bevosita PTni loyihalashdagi o’qituvchi faolitiyaga xosligini ta'kidlaydi. Shunga yaqin fikrlar, ya'ni o’qitish texnologiyasi o’zida yordamchi vosita va yangi tizimni qamrab olgan holda o’quv jarayonini rivojlantirishga, uning tashkiliy shakllarini, metodlarini, mazmunini o’zgartirgan holda o’qituvchi va o’quvchilarning pedagogik tafakkurlashiga ta'sir ko’rsatishi J.Tseller tomonidan ta'kidlandi. Bu ma'lumotlar shundan dalolat beradiki, 70-yillar oxiriga kelib chet ellarda texnika rivoji va ta'limni kompyuterlash darajasiga bog’liq holda PTning ikkita jihatlari alohida ajratilib ko’rsatilgan va tadqiq qilingan: I) o’quv jarayoniga texnik vositalarni joriy etish; 2) amaliy masalalar yechimini topishda bilimlar tizimidan foydalanish. Misol uchun, Yaponiyada bu davrda olib borilgan tadqiqotlar o’quv jarayonini texnologiyalashtirishning birinchi yo’nalishi, ya'ni ta'limning yangi texnik vositalarini yaratish va o’quv jarayoniga qo’llash bilan bevosita bog’liq bo’lgan (Noshinisono Narou, Edicational Technology in Japan, Audio shal Instruction, November, 1979). Bunday holat boshqa qator davlatlar uchun ham xarakterli bo’lib, PTning ikkinchi yo’nalishi - nazariy-didaktik jihatlari 80-yillarning boshida AQSh va Angliyada tadqiqot ob'ektiga aylandi. Chunki “texnologiya“ so’zi keng ma'noda nazariy bilimlarni amaliyot maqsadiga ko’chirish, bu ko’chirishning aniq yo’llarini ishlab chiqish zarurati e'tirof etildi. Shunday qilib, 80-yillarda PTning mohiyatini oydinlashtirishga bo’lgan urinishlar yanada davom ettirildi. Bu soha Rossiyalik pedagog olimlarning diqqatini ham jalb eta boshladi. PTning rivojlanish tarixi T.A.Ilinaning ilmiy maqolalarida burjua didaktikasining yo’nalishi sifatida talqin etilsada, u birinchilar qatorida o’z hamkasblarini bu muammo bilan shug’ullanishga da'vat etadi va chet el maktablari va pedagogikasida bu sohadagi yangi va qiziqarli nashrlarning barchasini kuzatish foydali ekanligini alohida ta'kidlaydi. Shu boisdan 80-yillarning oxiri, 90-yilllarda PTning nazariy va amaliy jihatlarini tadqiq qilish Rossiyada keng yo’lga qo’yildi. Akademik V.P.Bespalkoning 1989 yilda nashr etilgan “Slagaemo`ye pedagogicheskoy texnologii“ (5) kitobi bu sohadagi yirik tadqiqotlarning natijasi hisoblanadi. O’rni kelganda ta'kidlash joizki, 80-yillardayoq Vladimir Pavlovich tomonidan PTning ilmiy maktabi yaratilgan edi va kitob muallifi ham shu dargohda tahsil olganligini alohida faxr bilan tilga oladi: Ustoz g’oyasi: “PT - amaliyotga joriy etiladigan ma'lum pedagogik tizim loyihasidir”. Bugungi kunda ana shu kontseptsiya pedagogik hamjamiyat tomonidan tan olindi va olimlar tomonidan ta'limli texnologiyalarni loyihalash va rivojlantirishda foydalanib kelinmoqda. Fikrimizning dalili sifatida “Pedagogika” jurnalida chop etilayotgan qator maqolalarni keltirish mumkin (15; 16; 29). Xo’sh, PT mamlakatimiz ta'lim tizimida, qolaversa, pedagogik nashrlarda ilmiy tushuncha tarzda qachon paydo bo’ldi? Shubhasiz, yangi soha 1997 yilda Kadrlar tayyorlash milliy dasturida dolzarb tadqiqot ob'ekti darajasiga ko’tarildi va ijtimoiy buyurtma sifatida yuzaga qalqib chiqdi. Shu bilan birgalikda mustaqqillikning dastlabki yillaridayoq bu muammoga qo’l urildi, aniqrog’i 1993 yilda “Xalq ta'limi” jurnalida chop etilgan maqolada birinchi marta PT tushunchasi mohiyati, uning ta'rifi va ma'lum pedagogik tizim doirasidagi talqini yoritildi (20). Bugun esa PT mavzusi bo’yicha mamlakatimizda nazariy va amaliy konferentsiyalarni uyushtirish, vaqtli matbuotlarda maqolalarning tez-tez ko’zga tashlanib turishi ijtimoiy voqelikka aylanib boryotganligi quvonchlidir. 1997 yil may oyida Samarqand Davlvt Universitetida o’tkazilgan “Oliy ta'limning hozirgi dolzarb muammolari” Oliy o’quv yurtlariaro ilmiy-metodik konferentsiyaning yalpi yig’ilishida “Pedagogik texnologiya: kontseptual tahlil” mavzusida ma'ruza qilindi (20). Ma'ruzada ta'limni texnologiyalashtirish jarayoni ijtimoiy buyurtma sifatida mavjudligi e'tirof etildi, PT ta'rifi, mohiyati va tarixi hamda zamonaviy loyihasi metodologik yondashuvlar asosida tahlil qilindi. PT muammolariga oid olimlarning fikrlari vaqtli nashrlarda, “Ma'rifat”, “Uchitel Uzbekistana” kabi ro’znomalarda muntazam ravishda yoritilib turibdi. Demak, bu mavzu nazariyasi va amaliyoti ko’p ming sonli auditoriyaga kirib borayapti, o’qituvchilar kunlik faoliyatlarida ulardan foydalanayotganligi ma'lum. Yaqinda Xalq ta'limi vazirlgi tomonidan tashkil etilgan “Ta'limda yangi pedagogik texnologiyalar: muammolar va yechimlar“ mavzuida Respublika ilmiy - amaliy konferentsiyani zamon talabiga hamohang harakat, deb baholash mumkin. Konferentsiyada qatnashish istagini bildirganlar va o’z materiallarini tashkiliy qo’mitaga takdim etganlar soni 300 tadan oshib ketdi. Afsuski, ulardan 90 ga yaqini tanlab olish va kitob holida chop etish imkoniga ega bo’ldik (27). Konferentsiya materiallarining tahlili shundan dalolat beradiki, bu muammo o’ziga nafaqat nazariyachilarni, balki ko’proq Xalq ta'limi tizimining barcha bo’g’inlarida faoliyat ko’rsatayotgan o’qituvchilar va tarbiyachilarni ham jalb etmoqda. Shu bilan birgalikda ayrim ma'ruzalar talab darajasida emasligi yoxud eski qolipdagi metodikalardan farq qilmasligi shu'balar faoliyatida sezilib qoldi. Navoiy pedagogika instituti tarixchi olimlari quyidagi faktga etibor qaratishgan Oliy va o’rta maxsus maktab muammolari instituti tomonidan chop etilgan “Progressivno`ye pedagogicheskie texnologii“. - T., 1999 risolasi (muallifi - iste'fodagi polkovnik, muhandis-olim Farberman B.L.). Uning kirish qismiga nazaringiz tushishi bilan hayratdan yoqa ushlaysiz! : “Chto je predstavlyaet soboy pedagogicheskaya texnologiya i chem ona otlichaetsya ot traditsionno`x metodov obucheniya? “ (3-b). Nahotki muallif PTni o’qitish metodi deb tushunadi? Yoki u shunchalik pedagogika fanidan yiroqmi? Ana shu savollar og’ushida o’qishni davom ettiramiz: “Besporno, klyuchivo`mi slovami v etom opredelenie yavlyayutsya “sistemno`y metod“, vse ostalno`ye slova xarakterizuyut komponento` pedagogicheskoy texnologii kak sistemo`“. Ana, xolos! Yuqoridagi shubhalar nahotki o’rinli bo’lsa?! Olim “pedagogik texnologiya - tizimli metod” deya jar soladi va bu ta'rifni YuNESKO “ta'rifi“, deb ishontirishga harakat qiladi. Bu haqiqat bo’lishi mumkin, afsuski, ishda uni qaysi manbadan olinganligi noma'lum bo’lib qolgan. Boz ustiga pedagogika fanida “tizimli metod“ mavjud emas va metodik adabiyotlarda ham bu tushuncha mutlaqo uchramaydi. Risolaning 15 - betini ochamiz: “Pedagogi Uzbekistana nedostatochno znakomo` s pedagogicheskoy texnologiey“ (Ta'kid bizniki - N.S.). Ochevidno, chto ispravleniyu etogo polojeniya neobxodimo udelit seryoznoe vnimanie“. Gapning ochig’i, men bu fikrga qo’shila olmayman va olimning yana bir “kamtarligi“ deb baholayman. Shu boisdan bu fenomen nafaqat o’zbek pedagoglariga, balki sobiq ittifoq pedagoglariga ham tushunarsiz edi. Misol uchun, Rossiya pedagoglari ham PT muammolari bilan, asosan, 90-yillardan boshlab keng doirada shug’ullana boshladilar. Ana shu davrdan boshlab o’zbekistonlik pedagog olimlar ham PTni o’z tadqot ob'ektiga aylantirganidan domlaning xabarlari yo’q, shekilli. Xullas, risola PT talablariga to’liq javob bermasligini, unda “testologiya”ga oid materiallar chet el tajribasidan, PTga oid fikrlar esa ushbu kitobning adabiyotlar ro’yxatida keltirilgan 10-manbadan olinganligini ta'kidlagan holda munozaraga nuqta qo’yamiz. XXI asrga qadam qo’yish arafasida G.K.Selevko tomonidan PTga oid yirik metodologik asar - o’quv qo’llanma yaratildi va unda pedagogik texnologiyalar tasnifi keltiriladi (24). Olim PTlarni o’n ikki turga ajratadi: 1. qo’llanish darajasi bo’yicha ( umumpedagogik; xususiy predmetli; lokalli, modulli, tor pedagogik). 2. Falsafiy asos bo’yicha (materializm, idealizm, dialektik, metofizik, insonparvar, noinsonparvar, antroposofiya, teosofiya, progmatizm, ekzistentsializm, stsionizm). 3. Ruxiy rivojlantirishning yetakchi omillari bo’yicha ( biogenli, sotsiogenli, psixogenli, idealistik). 4. O’zlashtirish kontseptsiyasi bo’yicha (assotsativ - reflektorli, rivojlantiruvchi, bexevioristik, geshtalttexnologiya, suggestiv, neyrolingvistik). 5. Shaxs tuzulmasiga yo’naltirilganlik bo’yicha ( informatsion, operatsion, hayajonli - badiiy , hayajonli - axloqiy, o’z-o’zini rivojlantiriuvchi, evrestik va amaliy). 6. Mazmuni va tuzulish xarakteri bo’yicha (ta'limiy va tarbiyaviy, dunyoviy va dinniy, umumta'lim va kasbga yo’naltirilgan, gumanitar va texnokratik, turlicha sohaviy texnologiyalar, xususiy predmetli hamda monotexnologiyalar, politexnologiyalar). 7. Tashkliy shakllar bo’yicha ( sinf - dars, muqobilli, akademik, yakka tartibli, guruhli, jamoa bo’lib o’qish usullari, tabaqalashtirilgan ta'lim). 8. Bilish faolityatini tashkil etish va boshqarish turi bo’yicha ( ma'ruzali klassik o’qitish; audiovizualli texnik vositalar yordamida o’qiish ; ”maslahatchi tizim”; kitob yordamida o’kitish; “kichik guruh” tizimi ; kompyuterli o’qitish; “repetitor” tizimi; “dasturli ta'lim” - V.P.Bespalko). 9. Bolaga yondashish bo’yicha ( avtoritar, didaktotsentrik, shaxsga yo’nalgan texnologiyalar, hamkorlik texnologiyasi, erkin tarbilash texnolgiyasi, ezoterik texnologiyalar). 10. Ustuvor metodlar bo’yicha (reproduktiv, tushuntirish - ko’rsatish, rivojlantiruvchi ta'lim, muammoli ta'lim, ijodiy; dasturli ta'lim, dialogli , o’yinli ta'lim, o’z-o’zini o’qitish ta'limi, informatsion ta'lim). 11. Mavjud an'anaviy tizimlarni yangilash yo’nalishlari bo’yicha (munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish asosida; bolalar faoliyatini faollashtirish va jadallashtirish asosida; tashkillashtirish va boshqarish samaradorligi asosida; o’quv materiallarni metodik va didaktik rekonstruktsiyalash asosida; tabiatan monandlik, muqobillik texnologiyalari; mualliflik maktabining yagona texnologiyasi). 12. Tahsil oluvchilar toifasi bo’yicha (ommaviy texnologiya, olg’a odimlovchi ta'lim, to’ldiruvchi; o’zlashtirmovchilar bilan ishlash texnologiyalari, iqtidorlilar bilan ishlash texnologiyalari). Bu ta'snifni keltirishdan asosiy maqsad pedagoglarni o’tmishda qullanilgan, hozirgi kunda joriy etilayotgan va kelajak faoliyatda qullash mumkin bo’lgan texnologilar bilan to’liq tanishtirishdir. Ularning ko’pchiligi sizga mutlaqo notanish eakanligiga ham ishonamiz, biroq bundan tashvishga tushishga hojat yo’q. Bu haqda G.K. Selevkoning kitobidan (24) to’liq ma'lumotlarni olishingiz mumkin. Tasnifdan ko’rinib turibdiki, olimning o’zi ham har doim ilmiy jihatdan asoslangan va hammaga ham tushunarli bo’lgan texnologiyalarni keltirish lozimligi oldida hisob beravermaydi. Shunday qilib, PT kontseptsiyasining rivojlanish tarixini kuzatish natijalari asosida bu sohada sermashaqqat izlanishlarni olib borayotgan tadqiqotchilarni faoliyat darajalariga bog’liq holda shartli uch guruxga ajratish mumkin: 1. Ba'zi “jonkuyar” olimlarning PTni pedagogikadagi zamonaviy yo’nalishi deb an'anaviy yondoshishlari va o’z imkoniyatlari doirasida muammoga ilk bor qo’l urishlari. Ular “tasodifiy” gurux vakillaridir. 2. Ta'limning bugungi ahvoliga qayg’uradiganlar va uni inqirozdan qutqaruvchi kuch texnologiyalashtirish deb qaraydigan “qisman ijodkor” guruhiga mansub tadqiqotchilardir. Bu guruh a'zolari texnologiyalashtirishni ob'ektiv jarayon, deb hisoblaydilar va yangi sifatiy muammolarni yechish uchun ta'limni evolyutsion jarayonga ko’tarish shartlaridan biri ekanligini e'tirof etgan holda ijod qilmoqdalar. Ular “ilmiy” guruhni tashkil etadilar. O’zbekistonda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida jamiyatning potentsial imkoniyatlarini yuzaga chiqarish, kuchli intellektual va ma'naviy salohiyatni shakllantirish jarayoni bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Fuqarolik jamiyatini barpo etish kontseptsiyasi bevosita ta'lim-tarbiya tizimini rivojlantirish, yangi texnologiyalarni loyihalash va pedagogik amaliyotga tadbiq etish bilan uzviy bog’liqdir. Respublikamiz Prezidenti Oliy Majlisning XIV sessiyasida “yangi darsliklarni, zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini o’z vaqtida ishlab chiqish va joriy etishni ta'minlashni nazorat ostiga olish zarur“ligini alohida ta'kidladilar. Bugun olimlar va o’qituvchilar ilg’or pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqishga astoydil kirishishlari shart va ular bu ishga mas'uldirlar. Bu sohaga yaqin xorijiy davlatlarda ham e'tibor kuchaytirilmoqda. quyida rossiyalik olimlar tomonidan taklif etilgan yangi pedagogik texnologiya loyihalari bilan tanishasiz. - texnologik xaritani loyihalash kasbiy ko’nikmasi. Bu jarayon pedagogik mahorat cho’qqisi hisoblanadi, sababi o’qituvchi bo’lajak o’quv jarayonini oldindan ko’ra biladi, o’z g’oyalarini texnologik xaritada qoidali tarzda tasvirlaydi. Ta'kidlash joizki, bu kasbiy ko’nikma yetarlicha murakkab, ko’p bosqichli, o’z mohiyatiga ko’ra integrativ bo’lib o’qituvchidan yaxshi rivojlangan refleks qobiliyatni talab etadi; - tarix darsining axborotli xaritasini konstruktsiyalash kasbiy ko’nikmasi yoki bu xaritalar yig’indisi har bir o’quv mavzusi uchun bo’lajak o’quv jarayonining aniqlashtirilgan loyihasi hisoblanadi; - ikki pedagogik ob'ektni taqqoslash kasbiy ko’nikmasi: texnologik xaritalar ko’rinishidagi o’quv jarayoni loyihasi va ma'lum sinfda real o’quv jarayoni natijalari bilan birgalikda darsning axborotli xaritalar tizimi. Taqqoslashni aniq ko’rsatkichlar va texnologik muolajalar bo’yicha o’tkazish kerak. qiyoslash muolajalari asosida tashxislash natijasiga ko’ra mazkur sinfda o’quv-tarbiyaviy faoliyat rivojini qayd etuvchi maxsus monitoring yotadi. O’quv jarayoni loyihasini me'yorlash aksiomasining (A8) mohiyati quyidagilardan iborat: o’quv jarayoni loyihasi texnologik xarita tarzda tayyor bo’lgach, bevosita zaruriy hisoblar amalga oshirilishi kerak: o’quv vaqti, didaktik axborotlar hajmi, uni o’zlashtirish tezligi, shu o’quv mavzusi chegarasida o’quvchilarni rivojlantirishning metodik dasturiga ajratiladigan vaqt va boshqa. Muammoli- modulli o’qitish texnologiyasi (Choshanov M.A.) - Modulli ta'lim dastlab AQSh, Olmoniya, Angliya kabi rivojlangan davlatlarning oliy o’quv yurtlari va malaka oshirish tizimida qo’llanila boshlandi va katta shov -shuvlarga sabab bo’ldi. Biroq modulli ta'lim o’zining yetarlicha “puxta“ligiga qaramasdan mazmun jihatdan ham, “yosh” jihatdan ham (u 60-yillarda vujudga kelgan) hanuzgacha tortishuvlarga, fikrlar qarama-qarshiligiga uchrab kelyapti. qator xorijiy mualliflar (V.Goldshmidt, M.Goldshmidt va boshqa) modul deganda aniq o’rnatilgan maqsadga erishishga yordamlashadigan yaxlit o’quv faoliyatini shakllantirishni tushunishadi. Modul mohiyati o’quv materialining avtonom bo’laklarini qurish to’g’risidagi birmuncha farqliroq fikr D.J.Rassel tomonidan aytildi. P.A.Yutsyavichenening ko’rsatishicha, “modulli o’qitish mohiyati shundan iboratki, o’rganuvchi qisman yoki to’liq mustaqil ravishda unga taklif etilayotgan o’zida harakatlarning maqsadli dasturini, axborotlar bankini va qo’yilgan didaktik maqsadga erishish bo’yicha metodik ko’rsatmani qamrab olgan individual o’quv dasturi bilan ishlashi mumkin. Bunda pedagog vazifasi axborotli nazorat qilishdan tortib maslahatchi - koordinatsiyalovchilikka qadar turlanishdan iborat bo’ladi“ (30, 10). Professor M.A.Choshanov ham keyingi fikrga qo’shilgan holda fan rivojining hozirgi bosqichida modullilik tushunchasi metodologik mazmunga ega bo’layotganligini alohida ta'kidlaydi. Muammoli o’qitishning didaktik tizimida birmuncha to’liq tadqiq qilingan tashkil etuvchisi muammoli ta'lim hisoblanadi. U o’rganuvchilarning fikrlash faoliyatini birmuncha faollashtirishga, ularda muammoning yechimiga yondashishni shakllantirishga, va nihoyat ijodiy tafakkurni rivojlantirishga samarali ta'sir ko’rsatadi. Bu ta'sir intellektual qiyinlashuvning maxsus vaziyatlarini - muammoli vaziyatlar va ularning yechimlarini tuzish bilan ta'minlanadi. Muammoli vaziyat o’qitish jarayonida muhim motiv va hayajonli vosita sanaladi. Uning samarasi to’g’risida A.M.Matyushkin, M.I.Maxmutov, I.Ya.Lerner kabi yirik olimlar o’z nazariyalarini yaratdilar. Muammoli-modulli o’qitish texnologiyasida asosiy diqqat xatoliklarni izlab topish maqsadiga muvofiq tarzda tuzilgan maxsus vaziyatlar tizimi orqali o’rganuvchilarda tanqidiy fikrlashni shakllantirish jihatlariga qaratiladi. U o’zida xatoliklarning uch asosiy guruhini birlashtiradi: gnoseologik, metodik va o’quv. Gnoseologik xatolar bilishga oid xarakterdagi xatolar hisoblanib, bilimlar evolyutsiyasi jarayonida olimlar tomonidan yo’l qo’yiladi. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, o’quv jarayonida gnoseologik xatolardan foydalanish o’quvchi (talaba)larda borliqni tanqidiy mushohidalash, tahlil qilish va o’z xatolarini to’g’rilash ko’nikmalarini shakllantiradi, shuningdek, o’quv predmeti va fanga bo’lgan munosabatlarini o’zgartiradi: o’rganilayotgan fan mazmuni o’rganuvchilar oldida tayyor haqiqatlar yig’indisi sifatida emas, balki g’oyalar va odamlarning tarixiy dramasi tarzda, ijtimoiy maktab va yo’nalishlar kurashi tarzda, odat va yangilanish qarama-qarshiligi sifatida turadi. Metodik xatolar o’quv xatolari bilan o’zaro bog’liq: o’rganish xatolari ko’p hollarda - o’qitish xatolari natijasidir. o’quv xatolari maxsus tashxislovchi jadvallarda har bir muammoli modul uchun guruhlanadi va keyinchalik kuchli ta'sir etuvchi vositalar sifatida foydalaniladi. Agar an'anaviy o’qitishda bilmaslikdan bilishga o’tish standartli vaziyatlarni qo’llash bilan chegaralansa, muammoli-modulli o’qitishda o’quvchining yaqindan rivojlanishi doirasi yangi bilimlarni yuzaki o’zlashtirish va noto’g’ri qo’llashga olib keladigan tanqidiy vaziyatlar - xatolar sohasigacha kengaytiriladi. Bunday sharoitda bilmaslikdan bilishga o’tish sohasi o’rganuvchi uchun asosiy muammoga aylanmaydi, balki tabiiy zveno bo’lib qoladi, ularning dolzarb rivojlanish mintaqasiga aylanadi. Muammoli-modulli o’qitish texnologiyasining yetakchi sifat belgisi - bu egiluvchanlik hisoblanadi. Zamonaviy yuqori texnologiyali ishlab chiqarishda egiluvchan avtomatlashtirilgan tizim muhim sanalgani kabi hozir ham, kelajakda ham pedagogik texnologiya samaradorligi ko’p jihatdan uning ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy-iqtisodiy o’zgaruvchan sharoitga moslasha olish va zudlik bilan ta'sir etish qobiliyatiga bog’liq bo’ladi. Egiluvchanlik tuzilmali, mazmunli va texnologik holda bo’lishi mumkin. Tuzilmali egiluvchanlik qator holatlar bilan ta'minlanadi: muammoli-modul tuzilmasining safarbarligi, muammoli-modulli dastur pog’onaligi, egiluvchan jadval loyihasining mavjudligi va ko’p vazifali o’quv xonalarining jihozlanganlik imkoniyatlari va boshqa. Mazmunli egiluvchanlik birinchi navbatda ta'lim mazmunini tabaqalashtirish va integratsiyalash imkoniyatlarida namoyon bo’ladi. Bunday imkoniyatning o’zi taklif etilayotgan texnologiyada o’quv materialining blok va modulli printsip asosida saralanish evaziga vujudga keladi. Texnologik egiluvchanlik muammoli-modulli ta'lim jarayonining quyidagi jihati bilan ta'minlanadi: o’qitish metodlarining variantligi, nazorat va baholash tizimining egiluvchanligi, o’quvchilarning o’quv-bilish faoliyatini yakka tartibda tashkil etish va boshqa. M.A.Choshanovning ta'kidlashicha, kasb maktablarida o’qitish jarayonini muammoli-modulli asosga o’tkazish quyidagilarga imkon beradi: - o’quv materialining muammoli modullarini guruhlash yo’li bilan kursni to’liq, qisqargan va chuqurlashtirilgan variantlarini ishlab chiqishni ta'minlaydigan dialektik birlikda integratsiyalash va tabaqalashtirishni amalga oshirish; - bilim darajasiga bog’liq holda talabalarning u yoki bu muammoli-modulli dastur variantini mustaqil tanlashi va ularning dastur bo’ylab individual siljish sur'atini ta'minlanishi; - muammoli modullardan pedagogik dasturli vositalarni yaratish uchun stsenariylar sifatida foydalanish; - o’quvchilarning bilish faoliyatini boshqarishda o’qituvchi ishida maslahatchi-koordinatsiyalovchi vazifaga urg’uni ko’chirish; - o’quv materialini bayon qilish tezligi va o’zlashtirish darajasiga putr yetkazmagan holda o’qitish metodlari va shakllari majmuasiga moslik asosida kursni qisqartirish; Shu bilan birgalikda opponentlar tomonidan muammoli-modulli o’qitishning qator kamchiliklari ko’rsatildi, ular: ta'lim jarayonining bo’laklarga bo’linganligi, ya'ni o’quvchilarning mustaqil ishlari salmog’i birmuncha katta; o’quv predmetining yaxlitligi va mantiqini inkor etish; o’quvchilarni tayyorlash torligi: o’qitish kursining bog’liq bo’lmagan muammolar yoki masalalar seriyasiga qadar qisqarishi; umumlashmaga ziyon yetkazadigan xususiy, aniq ko’nikmalarnigina shakllantirishi; muammoli modullarni tayyorlash va mashg’ulotni o’tkazishga tayyorgarlikning ko’p mehnat talab qilishi. Sanab o’tilgan kamchiliklarning ko’pligi modulli o’qitish texnologiyasini o’rnatish bosqichida birmuncha aniq sezilsa-da, asta-sekinlik bilan dazmollanib boradi. Shuni eslatish joizki, u yoki bu texnologiyani “toza“ holda joriy etish mumkin emas. Xohlaymizmi yoki yo’qmi, o’quv jarayonini tashkil etishning an'anaviy yondashuviga va mavjud didaktik jarayonga tayanishga to’g’ri keladi. Ta'lim mazmunini muammoli-modulli loyihalash quyidagi asosiy tayanchlardan iborat bo’ladi: - bilish faoliyatining fundamental metodlari doirasida kursni joy-joyiga qo’yib tuzish. Misol uchun, matematika kursida bunday metodlarga matematik modellashtirish, aksiomatik, koordinat, vektorli, mantiqiy metodlar kiradi; - tayanch muammoli modullarning mazmunini aniqlash. Saralashning muhim sharti bilish faoliyati metodlarining printsipli mazmuni hisoblanib, umummadaniy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Bu o’qitishning tayanch mazmuniga oid quyidagi mezonlarni hisobga olishni taqoza etadi: - fundamental, uzviylik, uzluksizlik va ta'limni insonparvarlashtirish; - yechimi bilish faoliyati metodlarining mosini qo’llashni talab etadigan yirik kasbiy-amaliy muammolarni turli guruh kasblarining o’ziga xosligini hisobga olib ajratish; - ixtisosli va darajali tabaqalashtirishni ta'minlashga yo’naltirilgan o’zgaruvchan modullarning mazmunini tanlash va hajmini aniqlash, shuningdek, muammoli-modulli dasturlarning turli - to’liq, qisqargan va chuqurlashtirilgan variantlari bo’yicha o’quvchilarning yakka tartibda olg’a siljishi uchun sharoitlar yaratish. Muammoli modullarni qo’llash ko’lami quyidagi tartibotlarni qamrab oladi: tizimli, avtonom va integratsiyalashgan. Tizimli tartibot muammoli modullaridan mustaqil kurs doirasida foydalanishni taqozo etadi. Avtonom - ma'lumot moduli sifatida boshqa fanlar doirasida, integratsiyalangan - integrativ kurs doirasida qo’llanishi lozim. Shaxsga yo’naltirilgan ta'lim texnologiyasi (Bespalko V.P.) - Bu texnologiyaning mohiyatini chuqurroq anglash uchun akademik Bespalko V.P. tomonidan yaratilgan “didaktik jarayonni boshqarish tizimining rivojlanish spirali“ni tahlil qilish kerak bo’ladi (2 - rasm). XVI asrga kelib nashr ishlaridagi inqilobiy o’zgarishlar ta'lim tizimida “darsliklar”ni (4) qo’llash imkonyatini tug’dirdi. Kommunikatsiya sohasidagi texnikaviy taraqqiyot esa sinf va xonadonlarni axborotli uzatish vositalari bilan jihozladi. Kompyuterlarning vujudga kelishi didaktik jarayonni yopiq boshqarish imkoniyatlarini tug’dirsa-da, o’quvchilarning individual qobiliyatlarini hisobga olmadi (dasturli ta'lim - 6). Shaxsiy kompyuterlar texnikasining rivojlanishi psixologik-pedagogik bilimlar o’sishi bilan hamkorlikda shaxsga yo’naltirilgan ta'lim muammosini keltirib chiqarmoqda. Akademik V.P. Bespalko tizim 8 - yakka tartibli bilish faoliyatini dasturli boshqarishga alohida urg’u berib “xalq ta'limi tizimining barcha bo’g’inlarida rivojlanishning yangi bosqichini ifodalaydi va o’quvchilarning sog’ligiga zarar yetkazmagan holda zaruriy musbat siljishlarga olib keladi“ deb ta'kidlaydi (7, 15). O’zida aniq o’rnatilgan didaktik masalalar va pedagogik texnologiyalarni mujassamlashtirgan pedagogik tizim shaxsga yo’naltirilgan ta'lim, deb ta'riflanadi. Bu tizimdagi didaktik masalalarga qisqacha izoh beriladi. hozirda mavjud yakkalashgan pedagogik tizimlar - umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar, oliy ta'lim - shaxsni tarbiyalash, ta'lim berish va takomillashtirishning yagona tizimiga aylanishi kerak. Shaxsga yo’naltirilgan ta'lim barcha turdagi ta'limlarni yo’nalishlar bo’yicha integratsiyalashni taqoza etadi. Ta'limning birinchi bosqichidayoq (maktabgacha ta'lim) bolaning ehtimolli shaxsiy yo’nalishlari psixologik-pedagogik kuzatishlar yordamida aniqlanadi, ma'lum faoliyat turiga qobiliyatlari, yangi iste'dod nishonalari belgilab olinadi. Bu tabaqalashtirish psixologik pedagogika sohasi bo’lib, afsuski, kam tadqiq qilingan va kam ishlangan. Shu bilan birgalikda hammaga yaxshi ma'lumki, shaxsning maxsus iste'dod nishonalarini erta aniqlash va uni muntazam rivojlantirib borish vaqti soati bilan o’z mevasini beradi - yangi g’oya va faoliyat metodlarini haqiqiy yaratuvchisi tarbiyalanadi. Shaxsning rivojlanish dasturi aslida har bir insonga tug’ma holda beriladi, biroq uni amalga oshirish, afsuski, hozirgi ta'lim tizimida qaralmagan. Mana, nima uchun dunyoda qiynalganlar va jinoyatchilar mavjud (7, 16). Shu boisdan bolaning shaxsga yo’naltirilgan ta'lim tizimiga kirishishi uni ixtisosli kasbga tayyorlashning boshlanishi bo’lishi kerak va barcha o’quv dasturlari mazmuni ma'lum faoliyat turining ijodkorini tarbiyalash masalasiga bo’ysunishi kerak. Yuqorida ta'kidlanganlar eskirgan, biroq mustahkam tezis - texnik taraqqiyot davomida inson mehnatining o’zgarib turishi, shu boisdan keng umumiy va politexnik ta'limni bunday o’zgarishlar asosi sifatida joriy etish zaruratiga qarama-qarshidir. Bugun hayotning o’zi guvohlik beryapti: texnik taraqqiyot mumkin qadar yuqori kasbiy mahorat darajasini taqoza etadi. Unga erishish uchun bir mehnat turi doirasida faoliyatni maqsadli yo’naltirish va chuqur mutaxassislashtirishni talab etyapti, aksincha, doimiy uni almashtirishni emas. Tashxislanuvchan tarzda o’rnatilgan maqsadli pedagogik tizim ochiq bo’lishi kerak, ya'ni o’rganishning har qanday bosqichida o’quvchi undan chiqib ketishi yoki qayta kirib kelishi mumkin. Bu esa aniqlangan maqsadga mos holda ta'lim mazmunini ilmiy asosda saralashga imkon beradi. Ta'lim mazmunini jamlashda o’quvchilarni asossiz yuklab tashlash va o’qituvchi o’qitishda inqirozga xos hodisalarni yuzaga chiqaruvchi oldingi amorf va ixtiyoriylik uni aniq loyihalash, o’qish yillari bo’yicha taqsimlash va dozalashga joy bo’shatib beradi. o’quv fanlari tizimi ortiqcha bo’lmasdan qat'iy uzviylikka va belgilangan mahorat bosqichida o’zlashtirishga olib keladi. Bugun Kadrlar tayyorlash milliy dasturida belgilangan vazifalarni amalga oshirish uchun ijodiy pedagogika, ijodkor o’qituvchiga ehtiyoj nihoyatda ortib bormoqda. Ajoyib maktab qurilishi mumkin, o’quv xonalari zamonaviy jihozlar bilan bezatilishi mumkin, yangi o’quv darsliklari nashr qilinishi mumkin - lekin bularnig hammasi hali yetarli emas. Maktabga haqiqiy pedagog, o’qituvchi - shaxs kirib kelgandagina ular jonlanadi, ijodiy pedagogikaning mash'alasi uchqunlanadi, pedagogik nazariya va tizimlar, ko’rgazmali qo’llanmalar harakatga keladi. Bugun ta'lim muassasalariga ijodkor o’qituvchilar kerak. Prezidentimiz "zamonaviy bilim berish uchun, avvalo, murabbiylarning o’zi ana shunday bilimga ega bo’lishi kerak" deganda fidokor pedagoglarni nazarda tutgan edi. Ijodiy pedagogik faoliyat - bu inson shaxsini, uning dunyoqarashini, ishonchini, ongini, xulqini shakllantirishga bo’ysindirilgan cheksiz masalalarni yechish jarayonidir. Psixologik - pedagogik adabiyotlarda pedagogik faoliyat turlari (ta'lim beruvchi, tarbiyalovchi, rivojlantiruvchi, safarbarlik, tadqiqotchilik, tashkilotchilik, kommunikativ va boshqa) qator olimlar tomonidan tadqiq qilingan. Shu bilan birgalikda pedagogik faoliyat muntazam o’zgaruvchan, yangilanuvchan, rivojlanuvchanligi bilan ajralib turadi, unga ijtimoiy buyurtma uzluksiz ta'sir ko’rsatadi. O’quv-tarbiyaviy jarayonni ilg’or pedagogik texnologiyalar bilan ta'minlash vazifasi ham bevosita o’qituvchidan ijodkor faoliyatni, qolaversa, ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan soha bilimlarini talab etadi. Modamiki, texnologiya mavjud ekan, uni ta'lim-tarbiyaga singdirish shart ekan, bu jarayon qaerda kechishi mumkin, degan savol tug’ilishi tabiy. Javob aniq: u, shaksiz, pedagogik korxonada - pedagogik ishlab chiqarish jarayonida ro’y beradi. Taniqli pedagoglardan biri ta'kidlaganidek, "bizning pedagogik ishlab chiqarish hech qachon texnologik mantiq bo’yicha qo’rilmagan, aksincha har doim ahloqiy va'z (nasihat) mantiqi bo’yicha qurilgan. Shu sababdan ta'limda ishlab chiqarishning barcha muhim bo’limlari shunchalik ishtiroksiz qolyapti". Ushbu faslning vujudga kelish sabablaridan biri ham ana shu holat. Endilikda pedagogik atamalar tarkibiga "texnologiya", "operatsiya"(amal), "ishlash qobiliyati", "texnik nazorat", "dopusk" (o’lcham farqi) kabi qator tushunchalarni kiritish, ularning peadgogik talqinini yaratish va bevosita o’qitish jarayonida qo’llash kundalik zaruratga aylanmog’i darkor. Zamonaviy o’qituvchi faoliyati bilimlarni uzatuvchi oddiy metodist sifatida emas, balki "o’qituvchi - texnolog" nuqtai nazaridan baholanishi kerak. Texnologiya - bu shaxsni o’qitish, tarbiyalash va rivojlantirish qonunlarini o’zida jo qiladigan va yakuniy natijani ta'minlaydigan pedagogik faoliyatdir. "Texnologiya" tushunchasi regulyativ (tartibga solib turuvchi) ta'sir etish kuchiga ega bo’lib, erkin ijod qilishga undaydi: - samarador o’quv-bilish faoliyatining asoslarini topish; - uni ekstensiv (kuch, vaqt, resurs yo’qotishga olib keladigan samarasiz) asosdan ko’ra intensiv (jadal), mumkin qadar ilmiy asosda qurish; - talab etilgan natijalarni kafolatlaydigan fan va tajriba yutuqlaridan foydalanish; - o’qitish daomida tuzatishlar ehtimolini loyihalash metodiga tayangan holda yo’qotish; - ta'lim jarayonini yuqori darajada axborotlashtirish va zaruriy xarakatlarni algoritmlash; - texnik vositalarni yaratish, ulardan foydalanish metodikasini o’zlashtirish va boshqa. Texnologiya murakkab jarayon sifatida qator o’qitish bosqichlaridan, o’z navbatida bu bosqichlarning har biri o’ziga hos amallardan iborat bo’ladi. Amal - o’qituvchining sinfda mavzu bo’yicha o’quv elementlarini tushuntirish borasidagi bajargan ishlar yig’indisi bo’lib, o’qitish jarayonining shu bosqichida tugallangan qismini tashkil etadi. Agar o’quv predmetining har bir mavzusi alohida bosqich hisoblansa, shu mavzu bo’yicha o’quv elementlarining har biri alohida amal sifatida qaralishi mumkin. Amal texnologiya asosini tashkil etib ta'lim maqsadini rejalashtirishda va amalga oshirishda e'tiborga olinadigan asosiy element hisoblanadi. Amallar bir qator usullardan iborat bo’lib, ularning har biri harakatlarga bo’linadi. Boshqacha qilib aytganda, biror bir o’quv elementini tushuntirish uchun o’qituvchi samarali ta'lim vositalari, metodlaridan foydalanish davomida u yoki bu algoritmik harakatni maqsadiga mos holda aniq bajaradi. Texnik nazorat - o’qituvchi (laborant) faoliyatiga tegishli funktsiya bo’lib texnologiyada ishtirok etayotgan vositalarning texnik holatini aniqlash va baholashdir. Binobarin, qo’llanish zarur bo’lgan o’qitishning texnik (yoki ko’rgazmali qurollar, trenajerlar va boshqa) vositalarni mashg’ulot oldidan tayyorlash yoki ishlatish jarayonida o’zgaradigan xususiyatlarini belgilab olish ta'lim jarayonining bir tekisda, uzluksiz davom etishni, vaqtdan samarali foydalanishni kafolatlaydi. Vaqt o’tishi bilan u yoki bu texnik vosita ko’rsatkichlari o’zgarishi, pasportida ko’rsatilgan miqdordan farqlanishi mumkin. Shu boisdan "dopusk" tushunchasi texnologiyada qo’llaniladi. Dopusk - eng katta va eng kichik chekli o’lchamlar orasidagi farq, o’lchamdir. Didaktik jarayonda foydalanilayotgan har bir texnik vosita uchun dopusk maydoni - ishlatish chegarasi bo’ladi. Agar shu chegara buzilsa pedagogik texnologiya bosqichlri sifatiga putr yetadi yoki ko’zlangan maqsadga erishib bo’lmaydi. Demak, o’qitishning texnik vositasini yaroqli holga keltirish choralari ko’riladi. Dopusk tushunchasiga, shuningdek, reyting tizimida ham duch kelishimiz mumkin. O’quvchi (talaba) bilimini baholashda chekli ballar miqdori keltiriladi: "o’rta" - 55-64,9; "yuqori" - 65-85,9 ; "juda yuqori" - 86-100. Demak, o’quvchi bilimini "o’rta" baholashda dopusk qiymati - 64,9-55 q 9,9 va hakoza. O’qituvchi faoliyati tavsifnomasida "texnologiyalanuvchanlik" o’ziga xos yangi tushuncha sifatida o’z o’rnini topishi kerak. U ta'lim jarayonining samaradorligini, maqbulligini, ilmiyligini yangi sifat darajasiga ko’tarilganligini belgilab beradi. Yoxud texnologiyalanuvchanlik - bu pedagogik jarayonnig texnikaviy qurollanganligini yoki instrumentallik darajasini belgilovchi tik ko’rsatkichdir. Texnologiyada oldindan belgilangan maqsadga to’liq mos keladigan natijalarni ta'minlovchi predmetli sohaning ob'ektiv qonunlari o’z ifodasini topadi. Biroq pedagogik faoliyatning texnologik jihatlari (texnikaviy yoki boshqa materialli faoliyatdan farqlanuvchi) shaxs sifat ko’rsatkichlaridan, uning mag’zi esa hayajonli-axloqiy tajriba elementlaridan ayri holda bo’lishi mumkin emas. Pedagogik texnologiya inson ongi, tafakkuri bilan bog’liq bilimlar sohasi sifatida murakkab va hammaga ham tushuntirish mumkin bo’lmagan pedagogik jarayonni ifoda etadi. Uning o’ziga xos jihati - tarbiya muammosini ham qamrab olishidir. Demak, texnologiya samaradorligi inson o’zining ko’pqirrali tomonlari bilan unda qanchalik to’liq namoyon bo’lyapti, uning psixologik-kasbiy jihatlari, ularni kelajakda rivojlanishi (yoki pasayishi) qanday hisobga oliniyapti, degan savollarning yechimiga bog’liq ekan. Shu jihatdan olganda texnologiya shaxsning rivojlanish bosqichlarini loyihalashtirish, tashxislash kabi imkoniyatlarga ham ega bo’ladi. Bu esa o’qituvchining texnologik jarayon bilan ishlash qobiliyatiga bog’liq. O’qituvchining belgilangan ta'lim (tarbiya) vazifalarini me'yoriy hujjatlarda ko’rsatilgan talablar asosida yo’l qo’yiladigan chegaraviy ko’rsatkichlar doirasida bajarish holati ishlash qobiliyati deb atalishi mumkin. Binobarin, u yoki bu fan o’qituvchisining mahoratini aniqlashda uning faoliyati davlat ta'lim standartlari talablariga va pedagogik shartlarga nechog’lik mos kelishi nazarda tutiladi. Pedagogik nashrlarda o’qituvchi faoliyatini baholash uchun qator ko’rsatkichlar tavsiya etiladi, shu jumladan: 1) pedagogik natijaviylik - o’qituvchi o’qitgan guruhida fan bo’yicha o’zlashtirishininig o’rtacha qiymati; 2) o’qitishning ilmiylik darajasi - o’qituvchining o’quv elementlarini fan abstraktsiyasi pog’onalari bo’yicha tushuntirishi; 3) ta'lim mazmunini metodik tayyorlash - umumiyligi, izchilligi, harakatdaligi, ortiqcha emasligi kabi talablarni e'tiborga olinishi; 4) ta'limda u yoki bu natijani qo’lga kiritish yo’llaridan samarali foydalanish - ekstensiv yoki intensiv sharoitda va hakoza. Aslida ijodkor o’qituvchi uchun asosiy kasbiy-me'yoriy ko’rsatgich - bu birinchi navbatda o’z holatini pedagogik jarayonda bunyodkor sifatida his etishi va anglab yetishdir. o’qituvchi o’zining pedagogik faoliyatiga xususiy kasbiy yaroqligini, pedagogik voqelikdagi o’z o’rnini baholay olmas ekan, undan hech qachon ijodkorlikni talab qilib bo’lmaydi. Pedagogik faoliyatga kirib kelayotgan har bir inson o’zining unga moslanuvchanligini, qolaversa "inson-inson" ko’rinishdagi kasblar tizimiga - pedagogik mehnat ana shunday tizim - layoqati, qiziqishi borligini to’liq tasavvur etishi kerak. Bu sifatni aniqlash yo’llari hilma-hil. Misol tariqasida quyidagi tayyor testni tavsiya etish mumkin : 1. Boshqalar sizni muloqatda xafa qilib qo’yadigan, ozor beradigan shaxs deb hisoblaydimi? 2. Sizning dilingizda muloqat natijasida turli ehtiroslardan hosil bo’lgan xafgarchilik yoki xursandchiliklar uzoq saqlanib turadimi? 3. Kayfiyatingizda ko’tarilish va tushish hollari tez-tez bo’lib turadimi? 4. O’z nomingizga qilingan tanqiddan og’ir va uzoq aziyat chekasizmi? 5. Sizni shovqin, quvnoq kompaniya charchatadimi? 6. Yangi odamlar bilan tanishganingizda o’zingizda sezilarli darajada qiynalish, uyalish holatlari kechadimi? 7. U yoki bu haqda o’zga odamlardan so’ragandan ko’ra kitoblar yordamida bilib olishingiz yengil va yoqimlimi? 8. O’zingizda yolg’iz dam olish, jimjitlikda bo’lish istagi tez-tez sezilib turadimi? 9. Siz gaplashish to’g’ri kelganda kerakli so’zlarni uzoq qidirasizmi? 10. Siz keng davrada yangi tanishuvdan ko’ra doimiy tanish bo’lgan kichik guruhni xohlaysizmi? Agar javoblar ko’pchilik savollarga "ha" tarzda bo’lsa, ochig’i pedagogik faoliyat oson kechmaydi. o’qituvchi o’z-o’zini kasbiy-shaxsiy tarbiya ishlari sohasida ko’p mehnat qilishi kerak bo’ladi. Eng muhimi, xususiy pedagogik faoliyat mohiyatini, ahamiyatini va maqsadini tushunib yetish, doimiy ravishda joriy o’qitish vazifalarini istiqbollilari bilan birga olib borishni uddalashi kerak. Agar shu qobiliyat o’qituvchida yo’q bo’lsa, u yaxshigina "bajaruvchi" bo’lishi mumkin, lekin hech qachon ijodkorlik pog’onasiga ko’tarila olmaydi. Pedagogik texnologiya esa har doim ta'lim maqsadini aniq o’rnatishdan boshlab to uning natijalarini baholashgacha bo’lgan bosqichlarning har biri uchun ijodiy faoliyatni talab etadi. Xo’sh, o’qituvchi faoliyatining texnologiyalanuvchanlik darajasi qanday mezonlar bilan o’lchanadi? Fikrimizcha, bunday mezonlar sifatida quyidagilarni alohida ajratib ko’rsatish mumkin: - tashxislanuvchan o’rnatilgan maqsad - o’quvchi(talaba) tomonidan didaktik jarayon mahsuli sifatida o’zlashtirilgan aniq o’lchamli tushunchalar, amallar, faoliyat turlari; - ta'lim mazmunini o’quv elementlari yordamida bayon qilishda abstraktsiya pog’onalarining va axborotlarni o’zlashtirish darajasining hisobga olinishi; - o’quv materiallarni o’zlashtirish bosqichlarining yetarlicha mantiqiy qat'iyanligi - didaktik jarayon tuzilmasiga mosligi; - o’quv jarayoniga yangi vositalar va axborotlashtirish usullarining joriy etilishi; - o’qituvchining qoidabop (algoritmli) va erkin, ijodiy faoliyatidagi mumkin bo’lgan chetga chiqish chegarasining ko’rsatilishi; o’quvchi(talaba) va o’qituvchi faoliyatida shaxsiy motivlashganlikning ta'minlanishi (erkinlik, ijodiyot, kurashuvchanlik, hayotiy va kasbiy mohiyat va boshqalar); - o’qitish jarayonining har bir bosqichida kommunikativ munosabatlarning, axborot texnikalari bilan muomala qilishning maqsadga muvofiqligi. O’ylaymizki, bu ko’rsatgichlar loyihalangan o’quv jarayonining texnologik darajasini to’liq ifodalaydi, amalda joriy etilishi esa o’qituvchini yuqori malakali mutaxassisga aylantiradi, o’quvchi (talaba)ning nufuzini ham birmuncha oshiradi va ijodiy faoliyatni rivojlantirishning yangi qirralarini ochadi. Shu bilan birgalikda taklif etilganlar "haqiqatning oxirigi bekati" degan fikrdan uzoqmiz, chunki pedagogik texnologiyani loyihalash shunchalik murakkab jarayonki, u har bir ta'lim turi, qolaversa, har bir fan uchun o’ziga hos ijodkorlikni talab etadi. Agar o’z pedagogik faoliyatiningizning ushbu mezonlarga mos kelishini ta'minlayotgan bo’lsangiz, shubhasiz, Siz loyiha muallifisiz. Endi metodist-o’qituvchilikdan "pedagog-texnolog" darajasiga ko’tarildingiz. Shunday yangi kasbiy faoliyat har biringizga nasib etsin. Didaktik jarayon bosqichlarini muayyan ketma-ketlikda qurish o’quvchi (talaba)larning bilish faoliyatini mavzu bo’yicha belgilangan maqsadlarga mos holda tanlangan o’qitish metodlari yordamida tashkil etish demakdir. o’qitish metodlari o’z mohiyati va mazmuniga ko’ra ma'lum pedagogik nazariyaga asoslangan u yoki bu tasnifga tegishli bo’ladi. Ularning samaradorligi to’g’risida fikr yuritilganda o’qitish jarayonini izga soladigan va uni maqsadli yo’naltira oladigan, o’qituvchi va o’quvchi (talaba)ning hamkorlikdagi faoliyatini ta'minlash asosida jamiyat tomonidan maktab (kasb-hunar kolleji, oliy o’quv yurtlari) oldiga qo’yilayotgan maqsadga nechog’lik erishilayotganini ko’zda tutish kerak. Yoxud o’qitish metodlari bevosita ta'lim amaliyoti bilan aloqador kontseptsiyadir. “o’qitish metodi dastlab pedagog ongida faoliyatning umumlashgan loyihasi tarzida mavjud bo’ladi. Bu loyiha amaliyotga o’qituvchi va o’quvchi faoliyatlarining o’zaro tutashuvi tekisligida, o’qitish va o’qishning aniq harakatlar, amallar yoki usullar majmuasi sifatida joriy etiladi. Metodning boshqa namoyon bo’lish shakllari yo’q, sababi umumiy holda o’qitish metodi o’zida faoliyatning didaktik modelini ifoda etadi” (14, 35). Pedagogik nashrlarda o’qitish metodlarini faol va sust guruhlarga ajratish hollari mavjud. Agar har bir metod belgilangan u yoki bu maqsadni yechishda o’z o’rnida ishlatilsa, shubhasiz, faoldir. Pedagogik texnologiyalar ham darsda o’quvchi (talaba)lar faolligining yuqori darajasini ta'minlash asosida oldindan belgilangan maqsadga erishishga qaratiladi. Shu boisdan bu faslda hali pedagogik amaliyot uchun notanish bo’lgan chet el didaktikasiga oid metodlar haqida fikr yuritiladi. Amerikaning “Street law” (ko’cha qonuni) dasturi bugungi kunda yer yuzining ko’plab davlatlari tomonidan “asr”ga olingan va ta'lim makoniga o’rnashib qolayapti. Bunga sabab dasturdan o’rin olgan yuzlab o’qitish metodlarining faolligi, jozibaligi va ta'sirchanligidir. Ular yordamida o’quvchilar o’z fikrlarini erkin ifodalash, axborotlarni tanqidiy qabul qilish, jamoada ishlash, o’z mavqeini mustahkamlash, fikrlarini himoya qilish, haq-xuquqlarini anglab yetish kabi imkoniyatlarga tezda ega bo’ladilar. o’qituvchi esa didaktik jarayonni qurishda bu metodlardan oqilona foydalanmog’i, ularni mavzu bo’yicha o’quv elementlarining murakkabligi va vaqt tig’izligiga qarab chalg’ishtirmog’i lozim. quyida “Street law” dasturidagi ba'zi metodlar bilan tanishasiz, ularning siru-sinoati va sehridan voqif bo’lasiz. “Aqliy hujum” - “Aqliy hujum” metodining mohiyati jamoa hamkorligi asosida muammoni yechish jarayonlarini vaqt bo’yicha bir qancha bosqichlarga (g’oyalarni generatsiyalash, ularni tanqidiy va konstruktiv holatda ishlab chiqish) ajratishdan iborat. Dars jarayonida aqliy hujumdan maqsadli foydalanish ijodiy, nostandart tafakkurlashni rivojlantirish garovi hisoblanadi.“Aqliy hujum”ni uyushtirish bir muncha sodda bo’lib, undan ta'lim mazmunini o’zgartirish jarayonida foydalanish bilan birgalikda ishlab chiqarish muammolarining yechimini topishda ham juda qo’l keladi. Dastlab guruh yig’iladi va ular oldiga muammo qo’yiladi. Bu muammo yechimi to’g’risida barcha ishtirokchilar o’z fikrlarini bildiradilar. Bu bosqichda hech kimning o’zga kishi g’oyalariga hujum” qilishi yoki baholashiga haqqi yo’q. Demak, “aqliy hujum” yo’li bilan qisqa minutlarda o’nlab g’oyalarni yuzaga chiqish imkoniyatlari mavjud bo’ladi. Aslini olganda g’oyalar sonini qo’lga kiritish asosiy maqsad emas, ular muammo yechimini oqilona ishlab chiqish uchungina asos bo’ladilar. Bu metod shartlaridan biri hech qanday tashqi ta'sirsiz qatnashuvchilarning har biri faol ishtirokchi bo’lishi kerak. Bildirilgan g’oyalarning besh yoki oltitasigina asosiy hisoblanib muammo yechimini topishga salohiyatli imkoniyatlar yaratadi. Shunday qilib, “aqliy hujum” qoidalarini quyidagicha belgilash mumkin: - olg’a surilgan g’oyalar baholanmaydi va tanqid ostiga olinmaydi; - ish sifatiga emas, soniga qaratiladi, g’oyalar qancha ko’p bo’lsa shuncha yaxshi; - istalgan g’oyalarni mumkin qadar kengaytirish va rivojlantirishga harakat qilinadi; - muammo yechimidan uzoq g’oyalar ham qo’llab-quvvatlanadi; - barcha g’oyalar yoki ularning asosiy mag’zi (farazlari) qayd etish yo’li bilan yozib olinadi; - “hujum”ni o’tkazish vaqti aniqlanadi va unga rioya qilinishi shart; - beriladigan savollarga qisqacha ( asoslanmagan) javoblar berish ko’zda tutilishi kerak. Munozara – Bu metod yordamida o’quvchilarga muayyan muammo bo’yicha to’liq axborotlar yetkaziladi, munozara uchun tanlangan mavzuni o’quvchilar ayovsiz “shturm” qiladilar va pirovard natijada muammoga tegishli ma'lumotlarni atroflicha o’rganadilar Munozarani o’tkazish metodikasi. 1. Munozara olib boruvchi - boshlovchi (o’qituvchi, jurnalist, boshliq va hokazo) mavzuni oldindan tanlaydi va ishtirokchilarni taklif etadi. 2. Boshlovchi ishtirokchilarga “aqliy hujum” topshirig’ini beradi va uning qoidalarini tushuntiradi: - “hujum”dan maqsad - muammo yechimiga oid variantlarni mumkin qadar ko’proq taklif etish; - o’z aql-idrokingizni markazlashtirishga harakat qiling va diqqatni muammo yechimiga qaratgan holda fikrlar bildiring. Bildirilgan g’oyalar umumiy fikrga zid bo’lsada, hech biri rad etilmaydi; - boshqa ishtirokchilar g’oyalarini ham rivojlantiring; - taklif etilganlarni baholashga urinmang, bu ish bilan siz keyinroq shug’ullanasiz. 3. Boshlovchi kotibini tayinlaydi va u yuzaga kelgan barcha g’oyalarni yozib boradi. Muhokama vaqtida so’zga chiquvchilar tartibi o’rnatiladi, munozaraga barcha ishtirokchilar jalb etiladi va ularga o’z fikrlarini ifodalash uchun imkoniyatlar berildi. Agar biror bir kishi tomonidan “aqliy hujum”ni o’tkazish qoidalari buzilsa, boshlovchi zudlik bilan muhokamaga aralashadi. Birinchi bosqich yangi g’oyalar paydo bo’lguncha davom etaveradi. 4.Boshlovchi ishtirokchilarning tanqidiy tafakkuri “charxlanishi” uchun qisqacha tanaffus e'lon qiladi. Keyin ikkinchi bosqich boshlanadi. “Aqliy hujum” ishtirokchilari guruhlanadi va birinchi bosqichda bildirgan g’oyalarini mustahkamlaydilar. g’oyalar guruh bo’yicha birlashtirilib, mualliflar ularni tahlil qilishga kirishdilar va natijada o’rtaga qo’yilgan muammoning yechimiga tegishli bo’lgan fikrlargina ajratib olinadi. Boshlovchi munozaraga yakun yasaydi.
Download 60.02 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|