Normatov sanjar abdug’ani o’G’li milliy ma’naviyatimizning bir necha ming yillik tarixi necha bosqichdan iborat?

NORMATOV SANJAR ABDUG’ANI O’G’LI 

1.MILLIY MA’NAVIYATIMIZNING BIR NECHA MING YILLIK 

TARIXI NECHA BOSQICHDAN IBORAT?  

Xalqimiz  madaniy  taraqqiyoti  o'ta  murakkab  tarixiy  hodisalar 

majmuini tashkil etib o'z ichiga bir necha ming yilliklarni qamrab oladi. 

Milliy ma'naviyatimizning bir necha ming yillik tarixini uch yirik davrga 

ajratish mumkin: 

1. Islomgacha bo'lgan davr. 

2. Islom davri. 

3. Yangi jaxon madaniyatida milliy ma'naviyatimiz rivoji. 

Ushbu  davrlar  o'z  ichiga  olgan  muddatlariga  ko'ra  aslo  teng  emas. 

Birinchi davr o'z ichiga bir necha ming yilliklarni qamrab olsa, ikkinchi 

davr 11-12 asrni, uchinchi davr esa 1-1,5 asrni oladi 

2. XALQIMIZNING MA’NAVIYATIGA XALQ 

AFSONALARINING ESTETIK TA’SIRI QANDAY? 

Qadimgi turk xalqlarining bitiktoshlari yodnomalardagi voqealar va 

shaxslar tarixiy bo'lib, o'z davrining barcha tomonlari-moddiy, ijtimoiy-

siyosiy xayotni qamrab oladi, shuningdek, qabilalar xayotida yuz bergan 

jiddiy o'zgarishlar, boshka xalqlar bilan munosabatlari o'z aksini topgan. 

«Avesto»,  «Urxun  bitiklari»,  «Enasoy  bitiklari»,  «Irk  bitigi»  Markaziy 

Osiyo  xalqlarining  islomgacha  bo'lgan  eng  dastlabki  axloqiy-ma'naviy 

tasavvurlari yozma manbalarva mumtoz ma'naviy qadriyatlarning paydo 

bo'lishi xamda shakllanishida asosiy poydevor vazifasini bajarib kelgan. 

Qadimiy  tarbiya  akidalarining  asosiy  maksadiinsonni  yovuz  ruxlardan 

ruxan  va  jismonan  xalos  etish  va  saqlash,  ularda  yaxshilikning  doimiy 

galabasiga ishonch xissini shaklantirish, qalb pokligi, sixat-salomatlikka 

da'vat  etuvchi  dastlabki  tasavvurlardan  iborat  bo'lgan.  «Tumaris», 

«Zariadr  va  Odatida»,  «Shiroq»  va  Urxun-Enasoy  bitiklaridan qadimgi 

xalk og'zaki ijodi va yozma adabiyoti toshlarga o'yib yozila boshlanadi. 

«To'maris»eposida  Osiyo  axolisining  chet  el  bosqinchilariga,  xususan 

eramizdan  oldingi  VI  asrda  bu  o'lkaga  bostirib  kirgan  eron  axmoniylar 

shoxi  Kirga  qarshi  massaget  qabilalarining  qaxramonona  kurashi  aks 

etgan. «Shiroq»eposi xamOsiyo axolisining chet el bosqinchilariga qarshi 

qaxramonona kurashi aks etgan. Qadimgi turk xalklarining bitiktoshlari 

NORMATOV SANJAR ABDUG’ANI O’G’LI 

yodnomalardagi voqealar va shaxslar tarixiy bo'lib, o'z davrining barcha 

tomonlari-moddiy,  ijtimoiy-siyosiy  xayotni  qamrab  oladi,  shuningdek, 

qabilalar  xayotida  yuz  bergan  jiddiy  o'zgarishlar,  boshka  xalqlar  bilan 

munosabatlari  o'z  aksini  topgan.  Bitiktoshlar  eng  avvalo  turkiy 

xalqlarning  yozma  adabiyoti  namunalaridir.  Ularda  tasvirlangan 

voqealarning  aniq  tarixiy  asoslar  xalq  og'zaki  ijodi  mavzu  zaminida 

birikib, yozma adabiyotning aloxida bir turini yuzaga chiqargan. Ayniqsa, 

qaxramonlik,  vatanparvarlik,  gumanistik  g'oyalarning  bosh  o'ringa 

chiqishi  aloxida  diqqatga  sazovordir.  Tunyukuk,  Bilga  xokon 

toshbitiglari,  «Uguznoma»,  Kultegin  bitigi,  UrxunEnasoyyozma 

yodgorliklari  o'sha  davr  ajdodlarimizning  tafakkur  tarzi,  orzuarmonlari, 

ma'naviy  kamolot  darajasini  aks  ettirgan.  Qadimgi  Markaziy  Osiyo 

xalqlari  yozma  yodgorliklarida  xalq  og'zaki  ijodi,  xalqning  ma'naviy 

xayoti,  milliy  urf-odatlari  va axloqiy  fazilatlari  yoritilgan.  Ulardagi  eng 

muxim  mavzular  Vatan  va  millat,  mustaqil  davlatchilik  g'oyalari, 

tabiatdan  oqilona  foydalanish,  odob-axloqqoidalaridir.  Bitiklarda 

ta'kidlanganidek,  xalqning  butunligi,  yurtboshining  oqilligi  va 

tadbirkorligi, baxodirlar shiddati va shijoati bugungi kunimiz uchun xam 

ibrat va namunadir

 

3.  ZARDUSHTIYLIK  TA’LIMOTIDA  QANDAY  AHLOQIY 

MASALALAR YORITILGAN?  

Zardushtiylik  Qadimgi  O'rta  Osiyo,  Xuroson,  Eron,  Ozarbayjon, 

Shimiloy Hindiston va boshqa xalqlarning dini bo'lib hisoblangan. Avesto 

kitobi  ko'pgina  xalqlarning  ijtimoiy-iqtisodiy  hayotini,  olam  haqidagi 

tasavvurlarini  va  diniy  qarashlarini  o'zida  aks  ettirgan  qomusiy 

(entsiklopedik),  diniy  asardir.  Ma'lumotlarga  ko'ra  Avesto  kitobi  – 

Yashtlar,  Yasna,  Visparad,  Vendidot va  kichik  Avestokabi bo'laklardan 

tashkil topgan. Avesto kitobiuzoq vaqt mobaynida ya'ni miloddan avvalgi 

2-minginchi  yilliklarning  boshlarida  shakllana  boshlagan.  Avestoni 

Zardusht diniy asar sifatida bir tizimga solgan. Zardusht miloddan avvalgi 

660-yilda  Xorazmda  dunyoga  kelgan.  Zardusht  20  yoshidan  boshlab 

yakka xudolikni targ'ib qila boshlagan. Avestoning dastlabki nusxasi 12 

ming qoramol terisiga bitilgan va Eron shohi Kir bunyod etgan Persopol 

shahrida saqlangan. Beruniyning yozishicha Iskandar mil. avv. 330-yilda 

Eronni bosib olganda,u Avestodagi tibbiyot, falsafa va koinot ilmiga oid 

NORMATOV SANJAR ABDUG’ANI O’G’LI 

qismlarini tarjima qildirib, qolgan qismini yoqib yuborgan. Aynan shunda 

kitobning 3/5 qismi yo'q bo'lib ketgan. Avestodagi asosiy diniy g'oyalari 

ko'pxudolikka  va  qohinlikka  hamda  odamlar  va  hayvonlardan  qon 

chiqarib  qurbonlik  qilishga  qarshidir.  Undagi  ta'limotga  ko'ra  inson 

yashashga  haqli,  uning  huquqini  poymol  qilishga  hech  kimning  haqqi 

yo'q.  Inson  tabiatga,  hayvonot  va  barcha  jonzonlarga  mehr  ko'zi  bilan 

qarashi  kerakligi  ta'kidlanadi.  Zardushtiylik  ta'limotiga  ko'ra  insondagi 

jon  abadiydir.  Unda  jannat,  farishtalar,  ruxlar,  do'zax  haqida  ham 

ma'lumotlar keltirilgan. Zardushtiylikda to'rt unsur ya'ni yer, suv, havo va 

olov  ulug'lanadi.  Yaxshilik  vaezgulik  xudosiAxuramazda  va  yomonlik 

xudosiAxrimanlarAvesto kitobida ikki qarama-qarshi kuch ya'ni dunyoda 

yashashdan  maqsad  konfliktologik  holda  tasvirlangan.  Zardushtiylik 

diniga hozirgi kunda o'rta hisobda 200-300 ming odam e'tiqod qiladi. Ular 

asosan  Eronning  tog'li  hudularida  va  Hindistonning  ayrim  hududlarida 

yashovchi  xalqlardir.  Avesto  yaratilganligini  2700  yilligini  dunyo 

miqyosida nishonlash 2001 yilning oktyabr oyida BMTning maorif, fan 

va  madaniyat  ishlari  bilan  shug'ullanuvchi  YUNESKO  tashkiloti 

tomonidan  ilgari  surildi.  «Avesto»  dagi  tibbiy  dalillar  ota-

bobolarimizning tabobatga doir qarashlari rim, yunon va arab tabobatidan 

ko'xnarok tarixga ega ekanligini ko'rsatadi. «Avesto» dagi tibbiy fikrlarni 

taxminan  kuydagicha  tasnif  etish  mumkin:  1.  Tashrex  (anatomiya)  va 

mizon (fizilogiya). 2. Bemorlikning oldini olish vositalari. 3. Bemorlarni 

davolash  yullari.  4.Tabiblarning  axloq  va  tabobatga  oid  ba'zi  qonun-

qoidalar.

 

4.  MARKAZIY  OSIYOGA  BUDDIZMNI  KIRIB  KELISHI 

QANDAY SA’NAT YO’NALISHLARINI RIVOJLANTIRDI? 

Haykaltaroshlik, tasviriy sa’nat 

 5.  ISLOMGACHA  BO’LGAN  DAVRDA  QANDAY  ESTETIK 

QARASHLAR PAYDO BO’LDI? 

Qadimgi  xalq  og'zaki  ijodi  za  yozma  yodgorliklarda ma’naviy 

estetikasi  Zardushtiylik  «Avesto»  inson  va  uning  ma'naviyati  xaqida 

fazilatli  inson  va  uning  axloqiy  normalari  ma’naviy  estetikasi 

shakillanishi.  Zardushtiylik  Qadimgi  O'rta  Osiyo,  Xuroson,  Eron, 

Ozarbayjon,  Shimiloy  Hindiston  va  boshqa  xalqlarning  dini  bo'lib 

hisoblangan.  Avesto  kitobi  ko'pgina  xalqlarning  ijtimoiy-iqtisodiy 

NORMATOV SANJAR ABDUG’ANI O’G’LI 

hayotini,  olam  haqidagi  tasavvurlarini  va  diniy  qarashlarini  o'zida  aks 

ettirgan  qomusiy  (entsiklopedik),  diniy  asardir.    Urxun-Yenisey,  run 

yozma yodgorliklarida insoniy fazilatlarning yoritilishi