Nosirjon uluqov lobar abduhamidova zniitq macfaniyati taCqin va tafiCiCCari

Nazorat uchun savoUar:
1. Voizlik san’ati qanday san’at?
2. Nutq so'zlash jarayonida qanday qoidalarga amal qilish lozim?
3. Tinglovchiga aytilishi lozim bo'lgan fikrga qanday talablar 
qo'yiladi?
4. Qaysi jihat tinglovchilami komillikka boshlash nuqtasi hisob- 
lanadi?
5. T.Sodiqovaning notiq va notiqlik haqidagi talqinlari qanday?

---

T il-d il kaliti
Mamlakatimizning taoiqii suxandon-notiqlaridan biri, murabbiy va 
olim Rahimboy Jumaniyozovning “Dil - qulf, til - kalit” (Toshkent: 
O ’zbekiston, 2015. 93-bet) risolasida notiqlik va nutq madaniyati 
borasidagi qimmatli fikrlar bay on etilgan. Muallif bu boradagi uzoq yillik 
tajribalarini keng kitobxon ommasi bilan o'rtoqlashadi.
Tildan o'rinli foydalanish va nutq masalalari barcha davrlarda 
ziyolilar diqqat markazida bo'lib kelgan. Har bir inson fikrini nutq 
yordamida ifodalaydi, boshqalar bilan suhbatga kirishadi. Notiq 
insonnigina nutqi, gapi, aytayotgan so'zi ta’sirli, mantiqli, qalbga yetib 
boradigan darajada asosli bo'lib chiqadi.
Notiq inson barcha davrlarda qadrlangan. Shunga ko'ra uning o'z 
uslubi mavjud bo'ladi. Mustaqil uslubga ega bo'lm agan notiq odamlami 
o'z fikriga ishontirolmaydi. Rahimboy Jumaniyozovning notiq va notiqlik 
haqidagi quyidagi qarashlari diqqatga molikdir: “Haqiqiy notiq butun bir 
qo'shinni boshqarayotgan qo'mondonga o'xshaydi. Uning o 'z strategiyasi 
va taktikasi bor. Strategiya - oldingga qo'yilgan maqsad, taktika esa -  
uni amalga oshirish yo'llari, usullaridir. Taktikani bilma-gan va o'z 
о 'rnida qo 'llay olmagan notiq albatta mag ’lubiyatga uch-raydi ”. 1
Haqiqiy notiqqa turli talablar qo'yiladi. Jumaladan, kerak o'rinda 
sukut saqlashi, g’azabini jilovlay bilishi, ta’sirli so'zlardan va me’yordan 
oshmagan tasviriy vositalardan foydalana olishi kerak. Shu bilan bir 
qatorda quyidagi eng asosiy talablar ham mavjud. Buni olim quyidagicha 
ta’kidlaydi: "Haqiqiy notiq quyidagi mezonlarga tayanadi - kimga, nima 
haqda, qayerda gapirishni, qachon va qanday gapirishni, qay holatda, eng 
muhimi, qancha so'zni bilishi shart”. (27-bet)
Har bir soha muayyan mantiqiy ildizga ega bo'lsagina yashaydi, 
taraqqiy etadi. Notiqlik ham bundan mustasno emas. M uallif tomonidan 
nutq madaniyati va notiqlik san’ati daraxtga qiyoslanadi va mantiq uning 
ildizi ekanligi uqtiriladi. ‘‘Notiqlik ulkan daraxt bo'lsa, notiqlar - uning 
shox-u novdalari, nutq - mevalari, mantiq esa - teran tomiridir”. (27-bet) 
Boshqa bir o'rinda esa olim tomonidan notiqlik tanaga, mantiq 
suyakka, nutq etga o'xshatiladi. Faqat etdan yoki faqat suyakdan iborat 
tana bo'lmaganidek notiqlik va mantiq ham bir-biridan ayro bo'lol-masligi 
ta ’kidlanadi.