Novda,poyaning òzgarishlari,shoxlanish tiplari,birlamchi va ikkilamchi anatomik tuzilishi

Novda,poyaning òzgarishlari,shoxlanish tiplari,birlamchi va ikkilamchi anatomik tuzilishi(makkajòxori va buģdoy misolida).
Novda – Yuksak o`simliklarning vegetative o`rgani bo`lib,poya,barg va kurtaklardan iborat.Novda ildiz kabi uchki meristemadan hosil bo`lgan birdan-bir o`rgandir.Novdalarning asosiy vazifasi o`tkazuvchanlik,tayanch va oziq moddalarni to`plashdir.

Novdalarda barglarning hosil bo`lgan joyi BOGIMLAR deyiladi.Ba`zi o`simliklar guruhlari (Bug`doydoshlar,qirqbo`gimdoshlar va chinniguldoshlar)da poyalarning bog`imlari juda yaxshi ajralib turadi.Ba`zi o`simliklarda esa bo`g`imlar unchalik yaxshi bilinmaydi.Ikkita bo`g`im oralig`idagi masofa bo`g`im oralig`I deyiladi.

Odatda,novdalarda bir necha,ba`zida juda ko`p bog`im v abo`g`im oraliqlari mavjud bo`lib,ular novdalar bo`ylab takrorlanib boradi,ya`ni novdalar metamerlik (teng bo`linishlik)tuzilishiga ega.

Novdalarning ichki meristemasida kurtakning uchki qismida novdaning uchki meristemasi joylashib,apteks deyiladi .Undan novdaning barcha organlari va birlamchi to`qimalari shakllanadi.

Novdada barglarning joylashishi: Novdalarning asosiy o`q qismida barglarning joylashish tartibi deyiladi.Barglar,novda(poya)bog`imlarda spirallsimon (navbat bilan)(tok,olma,go`zava boshqalar),qarama qarshi-bir bo`g`imida ikkitadan barg bo`lib qarama qarshi(rayhon,yalpiz,chinnigul )va halqasimon (sambitgul qirqbo`g`im qumrio`t)joylashadi.Shunday qlib ,barglarning poyada joylashishi o`simlik turi uchun irsiy belgi bo`lib,ba`zida turkum,hatto oilaga ham xos bo`ladi .

Kuz kelishi yaqinlashishi bilan novdalarning yashil ranggi o`zgarib qo`ng`ir va qizg`ish rangga kiradi.Chunki bu vaqtda ularning po`sti qalinlashadi,ya`nip o`kak qavat hosil bo`ladi.Kech kuzda barglar to`kilib ketib,ular qo`ltig`ida joylashgan kurtaklar ochilib qoladi va shu xolda qishlaydi.

Barg va kurtaklari bo`lgan daraxt va butalarning bir yillik novdasi yoki urug`idan unib chiqqan bir yillik niholgaham novda deyiladi.

Kurtaklarning shakli va o`lchami xar xil bo`lib,ular yumaloq,konussimon,tuximsimon, uch qirrali va uchi qirrasiz bo`lishi mumkun.kurtakni novdada joylanishi quyidagi turlarga bolinadi.1 navbat bilan –spiral 2.qarama-qarshi.3.Xalqasimon shaklda.Qarama qarshi joylashish siren,pista,yalpiz kabi o`simliklarda kuzatiladi.

Novdada joylashishiga ko`ra kurtaklari uchki va yon kurtaklarga bo`linadi.Uchki kurtaklardan hosil bo`lgan novda boyiga o`sish xususiyatiga ega.

Yon kurtaklardan yon novdalar shakllanib,shoxlar vujudga keladi.Natijada 1,2,3 va hokazo tartibli novdalar paydo bo`ladi.O`simliklarda vegetativ o`rganlar paydo bo`ladigan kurtaklardan tashqari vegetative-generativ kurtaklar ham bo`lib,bulardavegetativ metamerlar bilan birgalikda o`sish ko`nusi boshlang`ich gul yoki top gulag aylangan bo`ladi.Bunday kurtaklar ko`pincha o`tsimon o`simliklarga hos bo`lib,daraxtsimon o`simliklardahamucrab turadi.Ba`zi o`simlik kurtaklarida(sirn,marjon daraxti)faqat generative yoki gul kurtaklar bo`lib, topgullarni hosil qiladi.Ularda assimilatsiya qiluvchi barg boshlang`ichlari rivojlanmasdan(olcha)faqat gul rivojlanadi va g`uncha deb ataladi.Kurtaklarning uchki qismida novdaning uchi meristemasi joylashib,apteks deyiladi.Undan novdaning barcha organlari va birlamchi to`qimalari shakllanadi.

Tinimdagi kurtaklar.Tinimdagi kurtaklar daraxt, buta va ko`p yillik o`t o`simliklariga xos bo`lib, yillar davomida hayotchanligini saqlaydi. Tinimdagi kurtaklarning harakatga kelishiga daraxtlarning zararlanishi,chopilishi, kesilishi yoki poyaning qarishi sabab bo`ladi.

Kurtaklar qishki tinim davridan o`tgach o`sa boshlaydi.Tajribadan shu narsa ma`lumki, kech kuzda barglar to`kilgandan keyin daraxt va butalarnig shoxlaridan kesib olib suvga solib qoyilsa,kurtaklar ko`p vaqtgacha bo`rtmay turaveradi.agar shoxchalar yanvarning ikkinchi yarmi va fevralda suvga solib qo`yilsa kurtaklar tez o`sa boshlaydi.

Kurtaklarning bo`rtib,yangi barg yoki gul chiqarishi ma`lum bir vaqt ichida o`tadi.Bu davr faza deyiladi.Erta bahorda o`rik shaftoli, bodom kabi o`simliklarda dastlab generative songra vegetative kurtaklar yoziladi.

Novdaning shoxlanish tiplari. Poyada joylashgan apical va yon kurtaklarning rivojlanishidan asosiy va yon novdalar hosil bo`ladi.Bu kurtaklarning rivojlanishi har xil bo`lib ularni quyidagi shoxlanish tiplariga ajratish mumkin.

Asosan ikki urug`pallali o`simliklarning novdalaridixotomik,monopodial,simpodial va yolg`on dixotomik(psevdodixotomik

Tipda shoxlanadi.Dixotomik:shoxlanishida o`sish ko`nusi ikkiga ajralib,ikkinchi tartibli ikkita bir xil yon novdalar paydo bo`lib o`sa boshlaydi.Bu novdalarning xam uchki meristemasi o`z navbatida yana ikkiga bo`linadi.

Monopodial shoxlanishda asosiy novdaning uchki meristemasi kop yillar davomida o`sishda davom etadi.Monopodiyning barg qo`ltig`idagi yon kurtaklardan 2 tartibli,3tartibli va b.novdalar paydo bo`ladi,Meristemasi hisobiga o`sadi.Agar uchki kurtak gul yoki topgul xosil qlinsa,yopiq monopodial,doimo o`sib vegetative organlar hosil qilib borilsa,ochiq monopodial deyiladi.

Simpodial shoxlanishda o`simliklarning uchki kurtagi yuqori yarusi biror sababiga ko`ra quriydi.Natijada poyaning yuqoridagi bargi va o`rta zararlanmagan qismidagi barg qo`ltig`idagi yon kurtaklardan yon vegetativ novdalar o`sib chiqadi.Bu novdalar o`zining uchki meristemasining hisobiga o`sishda davom etadi va 2,3 va boshqa tartibli novdalarni hosil qladi.

Soxta dixotomik shoxlanish-bu simpodial shoxlanishning bir turi bo`lib,faqat poyada barglar qarama qarshi joylashgan bo`ladi.Bunda ham har hil uchki kurtak nobud bolib,keying yil birdaniga ikkita yon kurtaklar rivojlanadi va ikki yon shoxlar hosil bo`ladi.