Nukleofil almashinish reaksiyalari

Nukleofil almashinish reaksiyalari
Nukleofil almashinsh aromatik uglevodorodlar uchun xos emas. Almashinilgan benzol nukleofil reagentlar bilan reksiyaga kirishmaydi. Benzol halqasida electron zichligini oshiruvchi elektrodonor o’rinbosarlar bo’lsa, nukleofil almashinish yanada qiyinlashadi. Halqasida p-elektonlarni tortib zichlikni kamaytiradgan elektronoakseptoro’rinbosarlarni saqlagan aromatik birikmalarga nukleofil almashinish reksiyalariga kirishadi.

Nukleofil reagentning birikishining osonlashtiruvchi bitta, ikkita yoki uchta kuchli elektronoakseptor o’rinbosari bor birikmalar birikish-ajralish biomolekular mexanizmda reaksiyaga kirishadi.

Aromatik yadroda nukleofil almashinish:
Bu reaksiya quyidagicha birikadi:

Benzol – o’ziga xos hidli, suvda deyarli erimayd igan , rangsiz suyuqlikbo’lib,tosh ko‘mirni quruq haydash va neftni qayta ishlash bilan olinadi.Uetilbenzol, stirol,izopropilbenzol, xlorbenzol, nitrobenzol, sulfobenzol, siklogeksan , malein angidridi, feniletil spirtivaboshqa birikmalarni olishd a , shuningdek ,erituvchi sifatida keng qo’llaniladi.
Ksilollar - Toshko ‘mirni quruq haydash va oktan larnide -gidrotsikllash bilan o-, m- v a p- ksilollar aralashm asi olinadi.Izomerlarar alashmasini past haroratda kristallash, keyin fraktsiyalab haydash bilan sof ksilollarga ajratiladi.
Nukleofil almashinishda elektrodonor element elektronini beradi:

Elektronoakseptor gruppalar turiga qarab turli qismlarga jonatadi yani arentatsiya qoidasiga ko’ra o’rta, para, meta xolatlarga jo’natadi ayniqsa nitro birikmalar orto, para meta xolatlarga jo’natiladi:


Etilen qatori uglevodorodlariga vodorod galogenining birikishi Markovnikov qoidasiga binoan birikishi kuzatiladi bundaham nukleofil almashinish kuzatiladi:


Bunda alkil guruhi induktiv effect tasirida zichlik ortadi p-elektronlar ko’p gidrogenlangan uglerod tomon siljiydi:

Shu sababli reaksiya asosan karbokation xosil bo’lishi bilan boradi:

Markovnikov qoidasiga boshqa funksional gruppalar ham bo’ysunadi:

Simmetrik boimagan alkenlarga vodorod galogenidlarningelektrofil birikishi V.V.Markovnikov qoidasiga muvofiq boradi.Masalan, propilen molekulasida ikkita (birlamchi va ikkilamchi)karbkation hosil bo'lishi mumkin. Tabiiyki, ikkilamchi karbkationanchagina barqarordir. Shuning uchun ham galogen anioni bu barqaror karbkationga birikishga ulguradi:
Agar reaksiya sharoiti o‘zgartirilsa, ya’ni reaksiyalar peroksidlar ishtirokida borsa (M.Xarash) birikish radikal mexanizm bo‘yicha ketadi va Markovnikov qoidasiga bo'ysunmaydi.
Murakkab efirlar ishqorlar ishtirokida gidrolizlanganda reaksiya
tezligi ortishi bilan bir qatorda ulamnig o‘zi ham reaksiyaga kirishib,tuz va spirt hosil qiladi. Ishqor tarkibidagi kuchli nukleofil≪reagent OH≫ murakkab efir karbonilidagi uglerod atomi bilan birikib, oraliq birikma hosil qiladi, so‘ngra u tuz va spirtga ajraladi:


Kislotali gidrolizda H+ proton murakkab efir tarkibidagi karbonil kislorodi bilan birikib, musbat zaryadlangan ion hosilqiladi; bu musbat ionning nukleofilga moyilligi ortadi, natijada suvni oson biriktirib oladi.
Murakkab efirlar ammiak ta ’sirida kislota amidlami hosil qiladi (bu hodisa murakkab efirlaming ammonolizmi deyiladi):

Murakkab efirlarga spirtlar ta’sir ettirilganda yangi murakkabefir va spirt hosil bo’ladi. Bu reaksiya qayta efirlanish deyiladi Murakkab efirlarga magniy-organik birikmalar ta’sir ettirilganda keton hosil bo‘ladi:

Piridin kuchli kislotalar bilan oson kristallanadigan tuzlar hosil qiladi. Piridin yadrosi xuddi benzol singari oksidlovchilar va kislotalarga nisbatan barqaror bo'lib, aromatik xossalarni yaqqol namoyon qiladi. Piridin yadrosida elektronlarning taqsimlanishi elektrofil almashinish reaksiyalar s- vodorod ishtrokida, nukleofilreaksiyalar esa a va y- vodorod ishtrokida ketishini ko‘rsatadi;



Azotdagi musbat zaryad yadroning umumiy elektron zichligini yanadakamaytiradi, natijada elektrofil reagentlarning hujumi qiyinlashadi. Piridinni nitrolash, sulfolash va galogenlash reaksiyalari yuqori temperaturada va katalizator ishtirokida boradi. Bunda reaksiya mahsulotlarining unumi unchalik yuqori bo‘lmaydi:

Aksincha nukleofil o ‘rin olish reaksiyalari piridinda oson boradi.Masalan, 2- xlorpiridin ishqoriy muhitda osongina 3- oksipiridingaqadar gidrolizlanadi:

2 -oksipiridinningtautomor shakli 2 -piridondir:

Ikkilamchi galloidalkillar SN₁ va SN₂ mexanizmda amalga oshadi.
Shunday qilib nukleofil o’rin olish reksiyalari bo’yicha galloidalkillardan yuqoridagi reaksiya bo’yicha soirtlardan tashqari quyidagi moddalar ham sintez qilinishi mumkin.