Нуриддинова М. И. Табиатшуносликни ўқитиш методикаси ЎҚув қЎлланма kirish

Kuzatishlar kundaligi va tabiat hamda mehnat kalendari. Birinchi sinfda kuzatishlar ikkinchi yarim yildan boshlab olib boriladi. Ob-havoning o’zgarishlarini kuzatish g’oyat muhimdir. Osmonning holatlarini kuzatish jarayonida «ochiq», «bulutli», «kam bulutli» tushunchalari; «quyoshni kuzatishda – «sovuq», «juda sovuq» («ayoz»), «iliq», «issiq»; Shamolni kuzatganda – «kuchli», «kuchsiz» tushunchalari shakllanadi. Shu vaqtning o’zida bolalar yog’inning har xil turlari – yomg’ir, qor, do’l, tuman, qirov, buldurug’ to’g’risida tasavvurlar oladilar.
Bolalar asta-sekin ob-havoni kuzatish natijalarini kundaliklari va sinf tabiat kalendarida har kuni belgilab borishga o’rganadilar. Ob-havo va shamolning kuchi darslikda keltirilgan shartli belgilar bilan belgilanadi.
Ob-havoni kuzatishdan tashqari o’quvchilar o’simlik va hayvonlar hayotidagi mavsumiy hodisalarni payg’ashga o’rganib boradilar. Bolalar o’simliklar faqat tabiatni bezatib qolmasdan, balki odamlar va hayvonlar uchun zarur ekanligini bilib oladilar. Ular oziq beradi, havoni hayot uchun zararli gaz va changlardan tozalaydi.
Kichik yoshdagi maktab o’quvchilari turg’un, ixtiyoriy diqqatga ega emaslar, kuzatishga birdaniga bir necha obyektni qamrab ololmaydilar. O’quvchilarni kuzatuvchanlikka o’rgatish uchun ularda turg’un diqqatni rivojlantirish kerak. Shu maqsadda kuzatishlar kundaligini yuritish g’oyat foydalidir. Kundaliklarni muntazam tekshirib va baholab bormoq lozim. Ayniqsa, o’tkir kuzatuvchanlik namoyon qilgan bolalarni rag’batlantirish zarur.
Bolalarda turg’un e’tibor va mustaqil kuzatishlar olib borish hohishi rivojlanishi uchun ularni tabiatdagi qiziqarli narsalarni ko’ra olishga o’rgatish kerak. Buning uchun kuzatishlarning aniq maqsadlarini qo’yish, ularni o’tkazish planini belgilash va qilinadigan ishning ahamiyatini o’quvchilar ongiga yetkazish zarur. Ekskursiyada faqat u yoki bu narsani topish, u yoki bu hodisani qarab chiqish topshiribgina emas, balki to’plangan eksponatlarni maktabga olib kelish, ulardan ko’rgazmali qurol, tarqatma material tayyorlash topshirig’i ham berilishi kerak.
3-4-sinflarda o’z joyi tabiati va odamlar mehnatini sistemali kuzatish davom ettiriladi. Ularning natijalari tabiat va mehnat kundaligida qayd qilib boriladi. Kalendarni jonli, hujjatli xarakterga ega bo’lishi uchun unga sarg’aygan yoki endi ochilgan bargchalarni, shuningdek yilning hozirgi vaqtini va odamlar mehnatini xarakterlovchi chizilgan yoki o’quvchilar topgan suratlarni yopishtirish lozim.
O’qitish jarayonida tabiat va mehnat Kalendarining roli agar o’qituvchi u bilan ishni har kuni to’g’ri tashkil qilib borganda ancha ortadi. Kalendarga maxsus ajratilgan vaqtda (3-5 minut) har kuni kuzatishlarning natijalarini kiritib borish ishning bu turiga turg’un qiziqishni tug’diradi.
Doskaga chaqirilgan o’quvchi ob-havoni batafsil ta’riflaydi, tabiat va odamlar mehnatida qanaqa qiziqarli narsalarni payqaganligi haqida gapirib beradi. Uning javobini o’rtoqlari to’ldiradi va aniqlashtiradi (javob albatta jurnalda baholanadi), keyin bu axborotning asosiylari kalendarda qayd qilinadi.
Umumlashtirilgan, tabiat va mehnat kalendarida qayd qilingan kuzatishlar faqat tabiatshunoslik darslaridagina emas, balki matematika (hisoblashlar, masalalar tuzish, diagrammalar chizish), ona tili (insho, tabiatni yoki yil faslini ko’rsatish uchun proza (nasr)lardan qiziqarli she’rlar va parchalar tanlash), mehnat ta’limi (o’quv-tajriba uchastkasida o’simliklarni parvarish qilish, tajribalarni umumlashtirish) darslarida ham foydalanishi mumkin.