Nutq madaniyati va notiqlik san’ati

Nutq madaniyati va notiqlik san’ati

Reja:

• 
  1. Mavzuga doir asosiy tayanch so‘zlar, terminlar va iboralar.
  
• 
  2. Qadimgi Yunoniston va Rimda nutq madaniyati nazariy asoslarining yaratilishi, notiqlik san’atining vijudga kelishi va uning namoyandalari.
  
• 
  3. Sharqda va’zxonlik (notiqlik) va nutqqa munosabat, notiqlik san’ati rivoji.
  
• 
  4. Og‘zaki irochilik va notiqlik san’ati.
  
• 
  5. Ifodali o‘qish.
  
• 
  6. Nutq odobi.
  

• 
  Nutq madaniyati jamiyat madaniy taraqqiyoti, millat ma’naviy kamolotining muhim belgisidir. Mamlakatimizda ma’naviy-ma’rifiy islohotlar davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi deb e’lon qilingan bugungi kunda nutq madaniyati masalalari har qachongidan ham dolzarblik kasb etmoqda. Respublikamizning «Davlat tili» haqidagi qonuni, «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonuni, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» va boshqa hujjatlarda ma’naviy-ma’rifiy tarbiyaga, til masalalariga alohida e’tibor berilgan. Har bir kadr, eng avvalo, o‘z ona tilining chinakam sohibi bo‘lmog‘i lozim. Prezidentimiz I.A.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisining 1997-yil 29-avgustidagi IX sessiyasida so'zlagan nutqida: «O‘z fikrini mutlaqo mustaqil, o‘z ona tilida ravon, go‘zal va Io‘nda ifoda eta olmaydigan mutaxassisni, awalambor, rahbar kursisida o‘tirganlami bugun tushunish ham, oqlash ham qiyin» - deb ta’kidlaydi.
  

Mavzuga doir asosiy tayanch so‘zlar, terminlar va iboralar.

Biz oldingi ma’ruzamizda til, nutq, madaniyat, nutq madaniyati, o‘qituvchining nutq madaniyati, uning yangi fan ekanligi, bu fanning boshqa fanlar bilan aloqasi haqida ma’lumot berib o‘tgan edik. Bu ma’ruzamizda esa nutq madaniyati va notiqlik san’ati, uning shakllanish tarixi, rivoji, takomili hamda bugungi kunda nutq madaniyatiga bo‘lgan ehtiyoj haqida bahs yuritamiz.

Mavjud lingvistik adabiyotlarda notiq, notiqlik, notiqlik san’ati; voiz, voizlik, voizlik san’ati kabi tushuncha va atamalarga duch kelamiz. Xalq orasida: so‘zga chechan, so‘zga usta, soz ustasi, so‘zamol, so‘zamollik, so‘zni boplaydi, gapni do‘ndiradi, gapga usta, chiroyli gapiradi singari iboralar bor. Keltirilgan so‘z va iboralarning barchasi inson nutqi kamolotining darajasini, umumiy, jo‘n nutqdan farqlanadigan nutq namunalarini ifoda qiladi. Hamma ham agar u nutqiy nuqson bilan tug‘ilmasa(soqov, dudmal bo‘lmasa) gapiradi. Ammo hamma ham bir xilda gapga chechan, o‘ta chiroyli gapiruvchi bo‘lavermaydi. Nutqiy chechanlik – notiqlik alohida qobiliyatdir.

• 
  Har qanday nutq “notiqlik” namunasi (san’at sifatida) va uning egasi chin ma’noda “notiq” (san’atkor ma’nosida)degan gap emas. Notiqlik qadimiy davrdan beri alohida mahorat, san’at sifatida, insondagi maxsus, noyob qobiliyat tarzida talqin etib kelinadi.
  
• 
  O‘zbek tilshunosligi va sn’atshunosligida notiqlik san’ati va uning o‘tmishi yetarli ishlangan emas. Nutq madaniyati sohasi va uning maqsadini ommaga yetkazishda o‘tmish notiqligining ijobiy tomonlaridan keng foydalanish zarur. Notiqlikning ko‘pgina ko‘rsatmalari, qoidaviy holatlari, taniqli notiqlarning shaxsiy qobiliyat va faoliyatlari nutq madaniyatini tarbiyalashda yaxshigina namunaviy tashviqot quroli bo‘lishi mumkin.
  
• 
  Nutq madaniyati va notiqlik san’ati, umumiy, o‘xshash tomonlarga ega. Har ikkala soha til va nutq, inson nutqi bilan aloqadordir. Har ikkalasi kishilar nutqiy faoliyatining foydali, ta’sirchan, o‘tkir bo‘lishi uchun kurashadi, insonning nutqiy madaniyatini, uning nutqiy hayotini o‘stirishga xizmat qiladi. Nutq madaniyati ham, notiqlik ham nutqiy odob, nutqiy go‘zallik, nutqiy mantiq qonuniyatlaridan oziqlangan holda ish ko‘radi. Ammo shunga qaramasdan nutq madaniyati tushunchasi bilan notiqlik tushunchasi aynan bir narsa emas