Nutq rivojlanishining buzilishiga tarbiya va atrof-m uhitning nom a’qul shart-sharoitlarining ta ’siri ham katta ta ’sir ko'rsatadi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI


MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
Mustaqil ish
Bajardi: Dasturiy injinering ta’lim yo‘nalishi

314-20-guruh

Xodjaniyazov T

Toshkent 2022
Mavzu: Psixologiyada nutq muammosi
Reja
1.Kirish
2. Asosiy qism
a.Nutq nuqsonlarining kelib chiqish sabablari
b.Nutq turlari
c.Ichki nutq
3.Xulosa
4.Foydalanilgan adabiyotlar
Nutq rivojlanishining buzilishiga tarbiya va atrof-m uhitning nom a’qul shart-sharoitlarining ta ’siri ham katta ta ’sir ko'rsatadi.
Nutq jadal shakllanib borayotgan davrda psixik deprivatsiya uning rivojlanishini orqaga suradi. Agar bu om illarning ta ’siri genetik m oyillikka yoki qo'pol bo'lm agan serebral-organik kam chiliklarga mos kelsa, unda nutq rivojlanishining buzilishi turg‘un xarakterga ega bo'ladi va nutqning to'liq rivojlanmaganligi ko'rinishida namoyon bo'ladi. Nutqning to'liq rivojlanm aganligi odatda m iyaning rezidualorganik shikastlanishi natijasida ham sodir bo'lishi m um kin. Nutq rivojlanishining buzilishini asab-psixik kasalliklardan (epilepsiya, shizofreniya va boshqalar) farqlash lozim. Intellektual kam chiliklari bor bolalar nutqida patologiya ifodalangan bolalar bilan solishtirganda asosan markaziy asab tizim ining organik shikastlanishi ko'rinishlari kuzatiladi. Bu «m inim al miya disfunksiyasi» (M M D ) deb ataladi. Nutq buzilishining etiologiyasida alohida o'rinni perinatal ensefalopatiya — bola tug'ilishi davrida paydo bo'lgan m iyaning shikastlanishi egallaydi. Shunday qilib, shaxsning rivojlanishi va kamolga yetishida asosan biologik va ijtimoiy om illar ta ’sir ko'rsatadi. Bunda ontogenetik (me’yorda) va dizontogenetik (m e’yordan chetga chiqish) om illarning o'rni va darajasini hisobga olish lozim. Buning uchun ushbu om illarni yuzaga keltiradigan sabablar, ularning am al qilish m exanizm lari, bartaraf etish yo'llarini bilish kerak.
Bolalardagi nutqiy nuqsonlarning asosiy sabablarini uch guruhga ajratish m um kin. 1. Ekologik sabablar: ichki va tashqi radiatsiya; qishloq xo'jaligida qo'llanadigan pestitsidlar va gerbitsidlar; avtotransportdan chiqadigan gazlar; harbiy poligonning zararli ta ’sirlari; oziq-ovqat va suv ta ’m inotining sifatsizligi. 2. Tibbiy-ijtimoiy sabablar: er-xotin qarindoshchiligi; ota-onaning rivojlanishidagi orqada qolishlar; jarohatlar (jismoniy va ruhiy); ota-onalarning surunkali kasalliklari; zararli odatlar (ichkilikbozlik, nashavandlik, toksom oniya, kashandalik); onaning surunkali og'ir anam nezi; oilani noto'g'ri rejalashtirish, abortlar, onaning ginekologik kasalliklari, erta va kech tug'ruqlar (birinchi hom ilaning 16 yoshdan oldin va 40 yoshdan keyin bo'lishi); tug'ruqdan oldingi jarohatlar; bolalarda som atik kasalliklar; bakterial-virusli infeksiyalar; ona va bolaning to'liq oziqlanmasligi; oilaga tibbiy tashxis va korreksion yordam ning o'z vaqtida berilmasligi. 3. Psixik-ijtimoiy sabablar: ommaviy va majmuali deprivatsiya; ota-onalar tom onidan diqqat-e’tiborning sustligi; bolalarga nisbatan qattiqqo'llik; oila va aholi intellektual saviyasining pastligi; oilaning to'liqsizligi; fojiali vaziyat (ekologik, ijtimoiy, iqtisodiy); ruhiy-pedagogik tashxis va korreksiyaning sifati, hajmi va hozirgi zam on talablariga javob bermasligi.
Nutq inson hayotida juda muhim ahamiyatga ega. Uning yordami bilan biz bir-birimiz bilan muloqot qilamiz, dunyo haqida bilib olamiz. Inson va jamiyat uchun nutq faoliyati katta ahamiyatga ega. Bu insonning yashash muhiti. Muloqotsiz odam mavjud bo'la olmaydi. Muloqot tufayli insonning shaxsiyati shakllanadi, intellekt rivojlanadi, inson tarbiyalanadi va tarbiyalanadi. Boshqa odamlar bilan muloqot umumiy ishlarni tashkil etishga, rejalarni muhokama qilishga va amalga oshirishga yordam beradi. Shunday qilib, jamiyat yuksak tsivilizatsiyaga erishdi, kosmosga uchdi, okean tubiga tushdi.
Nutq odamlarning asosiy aloqa vositasidir. U siz odam katta hajmdagi ma'lumotni qabul qila olmaydi va uzatolmaydi. Yozma nutqsiz, odam avvalgi avlodlarning odamlari qanday yashaganligi, ularning fikrlari va ishlarini bilish imkoniyatidan mahrum bo'lar edi. Uning fikrlari va his-tuyg'ularini boshqalarga etkazish imkoniyati bo'lmaydi. Aloqa vositasi sifatida nutq tufayli insonning shaxsiy ongi, shaxsiy tajribasi bilan cheklanib qolmasdan, boshqa odamlarning tajribasi bilan boyitiladi va kuzatuv va nutqdan tashqari boshqa jarayonlarga qaraganda, to'g'ridan-to'g'ri bilish amalga oshiriladi. sezgi orqali amalga oshiriladi: idrok, e'tibor, tasavvur, xotira va fikrlashga imkon beradi. Nutq orqali bir kishining psixologiyasi va tajribasi boshqa odamlar uchun mavjud bo'lib, ularni boyitadi, rivojlanishiga hissa qo'shadi.
O'zining hayotiy ma'nosiga ko'ra nutq ko'p funktsional xususiyatga ega. Bu nafaqat aloqa vositasi, balki fikrlash vositasi, ong, xotira, ma'lumot (yozma matnlar) tashuvchisi, boshqa odamlarning xatti-harakatlarini boshqarish va shaxsning o'z xatti-harakatlarini tartibga solish vositasidir. Uning funktsiyalarining ko'pligiga ko'ra, nutq polimorfik faoliyatdir, ya'ni. turli funktsional maqsadlarida turli shakllarda taqdim etiladi: tashqi, ichki, monolog, dialog, yozma, og'zaki va boshqalar. Nutqning ushbu shakllari bir-biriga bog'liq bo'lsa-da, ularning hayotiy maqsadi bir xil emas. Masalan, tashqi nutq, asosan aloqa vositasi, ichki - fikrlash vositasi rolini o'ynaydi. Yozma nutq ko'pincha ma'lumotni yodlash usuli sifatida ishlaydi. Monolog bir tomonlama, dialog esa ikki tomonlama ma'lumot almashish jarayoniga xizmat qiladi.
Tilni nutqdan farqlash muhimdir. Ularning asosiy farqlari quyidagicha. Til - bu odatiy belgilar tizimidir, uning yordamida odamlar uchun ma'lum ma'no va ma'noga ega bo'lgan tovushlar birikmasi uzatiladi. Boshqa tomondan, nutq - bu yozma belgilarning mos keladigan tizimi bilan bir xil ma'noga ega va bir xil ma'noga ega bo'lgan talaffuz qilingan yoki sezilgan tovushlar to'plamidir. Til uni ishlatadigan barcha odamlar uchun bir xil, nutq alohida o'ziga xosdir. Nutq nutqning ushbu xususiyatlari o'ziga xos bo'lgan shaxs yoki odamlar jamoasining psixologiyasini ifodalaydi, til o'zi uchun o'zi bo'lgan odamlar va nafaqat tirik odamlar, balki yashagan barcha odamlarning psixologiyasini aks ettiradi. oldin va ushbu tilda gaplashar edi.
Tilni o'zlashtirmasdan gapirish mumkin emas, til esa uning psixologiyasi yoki uning xatti-harakati bilan bog'liq bo'lmagan qonunlarga binoan insonga nisbatan mustaqil ravishda mavjud bo'lib rivojlanishi mumkin.
Til va nutqni bog'laydigan bog'lovchi bu so'zning ma'nosidir. Ham til, ham nutq birliklarida ifodalanadi.
Shu bilan birga, nutq uni ishlatadigan shaxsning xususiyatlarini tavsiflovchi ma'lum bir ma'noga ega. Tuyg'u, ma'nodan farqli o'laroq, ushbu so'z aniq bir shaxsda paydo bo'lgan shaxsiy fikrlar, his-tuyg'ular, tasvirlar, uyushmalarda ifodalanadi. Bir xil so'zlarning turli xil odamlar uchun ma'nolari har xil, garchi lisoniy ma'nolari bir xil bo'lishi mumkin.
Keling, inson nutqining asosiy turlarini ajratib ko'rsatamiz. Bular og'zaki va yozma nutq, dialogik va monologik nutq, tashqi (tovushli va ongli) va ichki (tovushlar bilan birga bo'lmagan va ongli bo'lmagan) nutqdir.
Og'zaki nutq nutq deb ataladi, uning yordamida odamlar bir-biri bilan bevosita aloqada bo'lib, tajribadan ma'lum bo'lgan ba'zi narsalar yoki hodisalar bilan bog'liq tovushlarning ma'lum to'plamlarini talaffuz qilishadi. Ushbu tovushlar to'plamlari havo bosimining mos keladigan tebranishlari orqali uzatiladi va ularni boshqa odamlar quloq bilan idrok etadilar. Og'zaki nutq har qanday moddiy vositalarda tasvirlangan va vizual yoki teginish orqali seziladigan belgilarni ishlatishni nazarda tutmaydi (masalan, ko'r odamlar uchun yozuvlar yozish kabi).
Yozma nutq har qanday moddiy vositalarda: papirusda, pergamentda, qog'ozda, monitor ekranida va boshqa ko'zga ko'rinadigan materiallarda ramzlar (belgilar, harflar, ierogliflar) tasvirlari asosida nutq deb ataladi. Yozma nutq majoziy asosga ega, u gap mazmunini etkazish uchun har qanday obrazlardan foydalanadi.
Dialog - bu kamida ikki kishi ishtirok etadigan nutq. Ularning har biri boshqa odamga yoki bir nechta odamga yo'naltirilgan qatorni gapiradi; o'zlarining nutq so'zlari, o'z navbatida, ma'lum bir kishining nusxasiga reaktsiya sifatida ishlaydi.
Monolog - bu faqat bir kishiga tegishli bo'lgan, boshidan oxirigacha faqat o'zi aytadigan nutq. Masalan, bu bir kishi tomonidan yozilgan matn, bir kishi tomonidan qilingan va boshqa odamlarning so'zlari bilan to'xtatilmagan nutq bo'lishi mumkin. Og'zaki monolog - bu odamning tinglovchilar oldida nutqi.
Muloqot, boshqa odamlarning bayonotlari bilan ma'lum bir kishining nutqini bir necha marta to'xtatishni o'z ichiga oladi; Shu bilan birga, suhbat ishtirokchilarining har birining so'zlari boshqa odamlarning bayonotlariga og'zaki munosabat sifatida ishlaydi va bu holda bu suhbatni tinglayotgan yoki o'qiganlar uchun tushunarsiz bo'lib chiqishi mumkin.
Monolog, o'z navbatida, uni qabul qiladigan kishining nutq reaktsiyasini anglatmaydi va o'z-o'zidan tushunarli bo'lishi kerak.
Ham dialog, ham monolog o'z navbatida og'zaki yoki yozma bo'lishi mumkin. Masalan, og'zaki muloqotda, bir kishi ikki yoki undan ortiq turli xil shaxslar nomidan nutq so'zlashi mumkin, ular bilan rollarni ketma-ket o'zgartirishi mumkin (agar nutq belgilarining bunday almashinuvida ikkitadan ortiq kishi ishtirok etsa, u holda ularning birgalikdagi suhbati polilog). Aktyorlar ko'pincha buni qilishadi. Yozma dialogning turli shakllari ko'pincha yozuvchilar tomonidan ularning adabiy asarlarida ko'paytiriladi.
Tashqi (tovushli, ongli) - bu ma'ruzachining o'zi tomonidan qabul qilinadigan va boshqa odamlar tomonidan ham qabul qilinadigan nutq. Kundalik biznesda, kundalik va boshqa aloqa turlarida biz ushbu nutqdan doimo bir-birimiz bilan ma'lumot almashish uchun foydalanamiz.
Ichki nutq - bu odamning boshida sodir bo'ladigan faqat ichki, psixologik jarayonlarni boshqarishda ishtirok etadigan nutqning o'ziga xos turi. Ushbu nutq o'ziga xos xususiyatlarga va o'ziga xos, o'ziga xos funktsiyalarga ega.


Ichki nutq, avvalambor, tovushsiz nutqdir. Odam nutqning ushbu turidan foydalanganda, so'zlarni baland ovozda aytmaydi va o'zi yoki atrofdagilar tomonidan sezilishi mumkin bo'lgan tovushlarni chiqarmaydi. Ushbu nutqni yaratish jarayoni aniq tashqi ko'rinishga ega bo'lmagan butunlay ichki jarayondir. Ichki nutq behush. Inson ichki nutqdan foydalanganda, o'zi bu haqiqatni bilmaydi va shu munosabat bilan qanday so'zlar, iboralar va h.k.larni ayta olmaydi. u ichki nutqda gapiradi. Bundan kelib chiqadiki, masalan, odam o'zining ichki nutqi jarayonini ongli ravishda boshqara olmaydi. Ichki nutq bu nutqni boshqa nutq turlaridan ajratib turadigan o'ziga xos, maxsus tuzilishga ega. Avvalo, bu predikativ. Bu shuni anglatadiki, ichki nutqda faqat gapning predikati bilan bog'liq so'zlar va iboralar mavjud bo'lib, aytilgan mavzuga oid so'zlar va iboralar amalda yo'q. Ikkinchidan, ichki nutq aglyutinatsiya qilinadi. Ichki nutq inson tomonidan faqat o'z tafakkurini tartibga solish va uning aqliy jarayonlari, holatlari va xatti-harakatlarini boshqarish uchun ishlatiladi. U hech qachon odamlar o'rtasida ma'lumot almashish yoki aloqa vositasi sifatida foydalanilmaydi. Bu odam o'z ichki nutqi darajasida mavjud bo'lgan narsalarni boshqa odamlarga etkaza olmaydi degani emas. Ammo u buni ichki nutq yordamida emas, balki boshqa nutq turlari, xususan yuqorida tavsiflanganlar yordamida amalga oshiradi. Ichki nutq boshqa nutq turlariga o'tishi mumkin va bu o'tish jarayoni ham asosan ichki xarakterga ega.
Xulosa
Nutq muammosi asosiy muammolardan biridir.Chunki inson boshqa bir inson bilan muloqot qilish paytida nimalarga qarab murojaat qilish kerakligini orgatadi.
Yoshi , fikrlashi , ruhiy holati va boshqalarga qarab murojaat qilish odob axloqini o’rgatadi.
Bu biz uchun hamma sohada kerak boladi va ishlarimiz tez bitishi va kelisha olish qobilyatlarini uyg’otadi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   https://arm.tdpushf.uz/kitoblar/fayl_426_20210423.pdf
   
2. 
   https://craftstationshop.ru
   
3. 
   https://chistenkoeschool.ru
   
4. 
   http://library.ziyonet.uz