Nutq uslublari haqida ma’lumot. Reja

Nutq uslublari haqida ma’lumot.
REJA:
1.O‘zbek tilining vazifaviy uslublari haqida umumiy ma’lumot.
2.Nutq uslublari: so‘zlashuv uslubi, ilmiy uslub, rasmiy idoraviy uslub, ommabop (publitsistik) uslub, badiiy uslub.
Tayanch atama va iboralar: nutq uslublari, og‘zaki so‘zlashuv uslubi, rasmiy uslub, badiiy uslub, publitsistik uslub, ilmiy uslub.
Uslubiyat tilshunoslik faning bir bo‘limi bo‘lib, nutq jarayonida til hodisalarining maqsadga, sharoitga va muhitga mos ravishda foydalanish qonuniyatlari bilan tanishtiradi. Uslubiyatda uslublar, til vsitalarining nutqda qo‘lanish yo‘llari, onetik, lug‘aviy, frazeologik va grammatik birliklarning qo‘llanish xususiyatlari o‘rganiladi.
Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi ma’lum bir sohada qo‘lanadigan, bir qancha o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘gan ko‘rinishi adabiy til uslubideyiladi. Uslub orqali so‘zlovchi shaxs narsalarga, voqealarga shaxsiy munosabatini aks ettiradi. Har bir uslubni yaratuvchi vositalar mavjud. Bularni quyidagi turlarga bo‘ish mumkin:
1.Leksik vositalar: Sinonim, omonim, antonim, paronim, ko‘p ma’nolilik, sifatlash, o‘xshatishlar, frazeologik birlik, sheva, noadabiy so‘zlar, kasb-hunar so‘zlari, mubolag‘a, arxaik va tarixiy so‘zlar, atamalar.
2. Fonetik vositalar: Nutq tovushlari, ohang, urg‘u.
3. Grammatik vositalar: a) morfologik vositalar: har bir so‘z turkumi; b) sintaktik vositalar: gap bo‘laklari, ritorik so‘roq gaplar, undalma, kirish so‘z, kirish birikma, sodda va qo’shma gaplar, ko‘chirma va o‘zlashtirma gaplar.
Ma’lum bir uslubga tegishli bo‘lgan so‘zlar uslubiy xoslangan so‘zlar deb yuritiladi: yanlig‘ so‘zi badiiy uslubga, omonim, sinonim so‘zlari ilmiy uslubga, balli, ketvorgan kabi so‘zlar so‘zlashuv uslubiga, faollar yig‘lishi, siyosiy maydon kabi so‘z birikmalari ommabop uslubga xosdir.
So‘zlashuv uslubida ham, kiobiy uslubda ham ishlatilaveradigan so‘zlar uslubiy betaraf so‘zlar hisoblanadi: suv, tog‘, bola, xat. Bu so‘zlar ko‘chma ma’noda qo‘llansa, ma’lum bir uslubga tegishli bo‘ishi mumkin.
O‘zbek adabiy tilida quyidagi aosiy nutq uslublari bor: so‘zlashuv uslubi, ilmiy uslub, rasmiy uslub, ommabop uslub, badiiy uslub.
So‘zlashuv uslubi
Uyda, ko‘chada, insonlarning o‘zaro so‘zlashuvida qo‘llaniladigan uslub so‘zlashuv uslubi deb ataladi. Bu uslubning adabiy til me’yorlariga rioya qiladigan ko‘rinishi adabiy so‘zlashuv uslubi deb yuritilsa, bunday me’yorlarga rioya qilinmaydigan ko‘rinishi oddiy so‘zlashuv uslubi deb ataladi. So‘zlashuv uslubidagi nutq ko‘pincha dialogik shaklda bo‘ladi.
Ikki yoki undan ortiq shaxsning luqmasidan tuzilgan tuzilgan nutq dialogik nutq deyiladi. So‘zlashuv uslubida ko‘pincha turli uslubiy bo‘yoqli so‘zlar, grammatik vositalar, tovushlar tushib qolishi, orttirilishi mumkin: Kep qoling! Obbo, hamma ishni do‘ndiribsiz- da. Mazza qildik.
So‘zlashuv uslubida gapdagi so‘zlar tartibi ancha erkin bo‘ladi, piching qochiriqlar, kinoyalar ko‘plab ishlatiladi. Ko‘proq sodda gaplar, undalmali gaplar, to‘iqsiz gaplardan foydalaniladi.
Ilmiy uslub
Fan-texnikaning turli tarmoqlariga doir ilmiy asarlar, darsliklar ilmiy uslubda yoziladi. Mantiqlilik, aniqlik bu uslubga xos xususiyatlardir.
Ilmiy uslubda har bir fanning o‘ziga xos ilmiy atamalaridan foydalaniladi, bu uslubda so‘zlar o‘z ma’nosida qo‘lanadi, qoida yoki ta’rifning mazmunini ochishga xizmat qiladigan ajratilgan bo‘laklar, kirish so‘zlar, kirish birikmalar, shuningdek, kiritma gaplar qo‘llaniladi.
Rasmiy (idoraviy) uslub.
Davlat idoralari tomonidan chiqarilgan qarorlar, qonunlar, nizomlar, xalqaro hujjatlar rasmiy idoraviy uslubda yoziladi. Ariza, tilxat, ma’lumotnoma, chaqiruv qog‘ozi, taklifnoma, tarjimai hol tavsifnoma, dalolatnoma, hisobot kabilar ham shu uslubda yoziladi. Bunday uslubdagi hujjatlar qisqa, aniq, barcha uchun tushunarli qilib tuziladi. Bu uslubning asosiy belgisi: jumlalarning bir qolipda, bir xil shaklda bo‘lishi. Bu uslubda ham so‘zlar o‘z ma’nosida qo‘llanadi, ko‘pchilikka ma’lum bo‘lgan so‘zlar ayrim qisqartma so‘zlar ishlatiladi, har bir sohaning o‘ziga xos atamalaridan foydalaniladi, qaror qilindi, inobatga olinsin, ijro uchun qabul qilinsin, tasdiqlanadi, yuklatilsin, tayinlansin kabi so‘z va so‘z birikmalari ko‘plab uchraydi. Rasmiy idoraviy uslubda ko‘pincha darak gaplardan, qaror, buyruq, ko‘rsatma kabilarda esa buyruq gaplardan ham foydalaniladi. Bu uslubda gap bo‘laklarining odatdagi tartibda bo‘lishiga rioya qilinadi: O‘z lavozimini suiiste’mol qilganligi uchun M. Ahmedovga hayfsan e’lon qilinsin.
Ommabop (publitsistik) uslub.
Tashviqot targ‘ibot ishlarini olib borishda qo‘llanadigan uslub, ya’ni matbuot uslubi ommabop uslub hisoblanadi. Soddalik, tushunarli bo‘lish, ta’sirchanlik, adabiy til me’yorlariga rioya qilish bu uslubning asosiy belgilaridan hisoblanadi. Ommabop uslubning radio, televideniyada ishlatiladigan ko‘rinishi og‘zaki ommabop uslub deyilsa, gazeta, jurnallarda ishtaklatiladigan ko‘rinishi yozma ommabop uslub hisoblanadi. Bu uslubda ijtimoiy siyosiy so‘zlar ko‘p uchraydi. Nutq ta’sirchan bo‘lishi uning ta’sirchan so‘z va so‘z birikmalaridan, maqol va hikmatli so‘zlardan ham foydalanadi. Bunday uslubda gap bo‘laklari odatdagi tartibda bo‘ladi, kesimlar buyruq va xabar maylidagi fe’llar bilan ifodalanadi, darak, his hayajon va ritorik so‘roq gaplardan, yoyiq undalmalardan, takroriy so‘z va so‘z birikmalaridan unumli foydalaniladi: 1. Azamat paxtakorlarimiz mo‘l hosil yetishtirish uchun fidokorona mehnat qilishyapti.
Badiiy uslub.
Voqealikni badiiy obrazlar (timsollar) vositasida aks ettirib, tinglovchi yoki o‘quvchiga estetik jihatdan ta’sir qiluvchi uslub badiiy uslub deb ataladi. Badiiy asarlar (nazm, nasr va dramatik asarlar) badiiy uslubda bo‘ladi. Badiiy asar kishiga ma’lumot berish bilan birga timsollar (obrazlar) vositasida estetik ta’sir ham qiladi: O‘lkamizda fasllar kelinchagi bo‘lmish bahor o‘z sepini yoymoqda. Badiiy uslubda qahramonlar nutqida oddiy nutq so‘zlari, sheva, vulgarizmlardan ham foydalaniladi.
Badiiy uslub aralash uslub hisoblanadi, chunki bu uslubda so‘zlashuv va kitobiy uslublarga xos o‘rinlar ham uchraydi.
Nutq uslublari qanday? Nutq uslublari nima
Funktsional nutq uslublari
Uslub so'zi yunoncha stylos - tayoqchadan olingan. Qadim zamonlarda va o'rta asrlarda ular metall, suyak, yog'ochdan yasalgan tayoq bilan yozishgan. Tayoqning bir uchi uchli edi, ular yozdilar (nam gil plitkalarda, mumlangan taxtalarda, qayin po'stlog'ida); ikkinchisi - spatula shaklida, tayoqni aylantirib -"uslub", "o'chirilgan" yomon yozilgan. Qanchalik tez-tez uslubni o'zgartirsalar, muvaffaqiyatsiz yozilgan narsalarni o'chirib tashladilar, ya'ni muallif o'z ishiga qanchalik talabchan bo'lsa, shunchalik yaxshi va mukammal bo'lib chiqdi. Shuning uchun ifoda« Uslubni tez-tez aylantiring» (Goraces), ya'ni to'g'ri,« inshoni tugating"(N. Koshanskiy).
Uslub so‘zining kelib chiqishi uslubning mohiyatini oydinlashtiradi. Ya'ni: uslub har doim tanlov muammosi bilan bog'liq. Bitta va bir xil fikrni shunday ifodalash mumkin, va boshqa yo'l bilan va uchinchi yo'l bilan ... Va nima yaxshiroq? Fikrlarni ifodalashning eng yaxshi, optimal usulini izlash (ma'lum sharoitlarda) stilistika - uslublar fani tomonidan o'rgatiladi.
Til ijtimoiy hodisa sifatida inson faoliyatining ma'lum bir sohasi bilan bog'liq turli funktsiyalarni bajaradi. Tilning eng muhim ijtimoiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1) aloqa;
2) xabar
3) ta'sir qilish.
Ushbu funktsiyalarni amalga oshirish uchun tilning alohida navlari tarixan rivojlangan va shakllangan bo'lib, ularning har birida faqat yoki asosan ushbu tilda ishlatiladigan maxsus leksik-frazeologik, qisman va sintaktik vositalar mavjudligi bilan tavsiflanadi. Ushbu navlar funktsional uslublar deb ataladi.
Tilning yuqoridagi funktsiyalariga ko'ra quyidagi uslublar ajratiladi: so'zlashuv (muloqot funktsiyasi), ilmiy va rasmiy ish (xabar funktsiyasi), publitsistik va adabiy-badiiy (ta'sir funktsiyasi)
Funktsional uslublarni nutqning muayyan turlari bilan bog'liq holda ikki guruhga bo'lish mumkin.
Ilmiy uslub.
Ilmiy, publitsistik va rasmiy ish uslublarini o'z ichiga olgan birinchi guruh (adabiy va badiiy uslub keyinroq muhokama qilinadi) monolog nutqi bilan tavsiflanadi; Suhbat uslubining har xil turlari bilan shakllangan ikkinchi guruh uchun dialogik nutq tipik shakldir.
Birinchi guruh - kitob uslublari, ikkinchisi - so'zlashuv uslubi.Ilmiy uslub, yuqorida aytib o'tilganidek, adabiy tilning kitob uslublariga mansub bo'lib, ular faoliyat ko'rsatishning bir qator umumiy shartlari va til xususiyatlari bilan tavsiflanadi: dastlabki mulohaza. bayonot, uning monolog xarakteri, vositalarni qat'iy tanlash, normallashtirilgan nutqqa jalb qilish
Rossiyada ilmiy til va uslub 18-asrning birinchi oʻn yilliklarida, ilmiy kitoblar mualliflari va tarjimonlar tomonidan rus ilmiy terminologiyasini yaratishga kirishgan paytda shakllana boshladi. Bu asrning ikkinchi yarmida M.V.Lomonosov va uning shogirdlari mehnati tufayli ilmiy uslubning shakllanishi oldinga qadam tashladi, lekin u nihoyat 19-asrning ikkinchi yarmida shakllandi. o'sha davrning eng yirik olimlarining ilmiy faoliyati bilan birga.
Ilmiy uslub fanlarning tabiatidan (tabiiy, aniq, gumanitar) va ifoda janrlari o'rtasidagi farqlardan (monografiya, ilmiy maqola, ma'ruza, darslik va boshqalar) qat'i nazar, o'zini namoyon qiladigan bir qator umumiy xususiyatlarga ega. umuman uslubning o'ziga xos xususiyatlari haqida gapirishga imkon beradi Ilmiy ishlarning uslubi, pirovardida, ularning mazmuni va ilmiy aloqa maqsadlari bilan belgilanadi - atrofimizdagi voqelik faktlarini iloji boricha aniq va to'liq tushuntirish, hodisalar o'rtasidagi sabab-natija munosabatlarini ko'rsatish, qonuniyatlarni aniqlash. tarixiy taraqqiyot va boshqalar. Ilmiy uslub taqdim etishning mantiqiy ketma-ketligi, bayon qismlari o'rtasidagi tartibli bog'lanishlar tizimi, mualliflarning mazmun boyligini saqlagan holda aniqlik, ixchamlik, ifodaning bir ma'noliligiga intilishi bilan tavsiflanadi. Ilmiy ishlar uslubining o'ziga xos xususiyati ularning atamalar, xususan, xalqaro atamalar bilan to'yinganligidir. Biroq, bu to'yinganlik darajasini ortiqcha baholamaslik kerak: o'rtacha terminologik lug'at odatda ishda ishlatiladigan umumiy lug'atning 15-25 foizini tashkil qiladi. Ilmiy asarlar uslubida ulardagi mavhum lug‘atning qo‘llanilishi, omil, rivojlanish, ijodkorlik, o‘z-o‘zini anglash, tushunish, harakat, ifoda, davomiylik, shiddat, oqim kabilar muhim o‘rin tutadi. to'g'ridan-to'g'ri (nominativ) ma'no. Ilmiy uslubning o'ziga xos frazeologiyasi mavjud bo'lib, ular tarkibiga qo'shma atamalar (stenokardiya, quyosh pleksusi, qalqonsimon bez, to'g'ri burchak, kesishish nuqtasi, eğimli tekislik nuqtasi) kirishi mumkin.

Ilmiy ishlarda otlarning birlik shaklining ko‘plik ma’nosida qo‘llanishiga tez-tez duch keladi. Masalan: Bo'ri - itlar jinsidan yirtqich hayvon (to'liq sinf ob'ektlarning o'ziga xos xususiyatlarini ko'rsatgan holda deyiladi) Ilmiy-texnik adabiyotlarda haqiqiy va mavhum otlar ko‘plik shaklida qo‘llaniladi. Masalan: moylash moylari, zanglamaydigan po'latlar, Sifatlar ilmiy ishlarda keng qo‘llanib, tushunchaning turli belgilarini ko‘rsatib, mazmunini oydinlashtiradi va shu orqali terminologik vazifani bajaradi. Masalan, kitobda A. E. Fersman« Qiziqarli mineralogiya» toshlar bo'yalgan yashil rangning ko'p navlarini nomlaydi: firuza yashil, shisha yashil, oltin yashil, zumrad yashil, zaytun yashil, o't yashil, olma yashil; shuningdek och yashil, zangori yashil, iflos yashil, zich yashil, kulrang yashil, zangori yashil, och yashil va boshqalar. Boshqalar Ilmiy uslubning sintaktik xususiyatlaridan murakkab tuzilishga moyillikni ta'kidlash kerak. Murakkab fikrlarni ifodalashning sig'imli shakli bo'lgan turli xil murakkab jumlalarning ilmiy adabiyotlarda o'z o'rnini topishi tabiiydir. Masalan, estetika bo'yicha tadqiqotda biz o'qiymiz:« Musiqaning boshqa san’at turlari orasida o‘ziga xos va o‘ziga xosligi shundaki, u har bir san’at turi kabi voqelikni keng va har tomonlama qamrab olishga, unga estetik baho berishga intilib, bu ishni bevosita ma’naviyatga murojaat qilish orqali amalga oshiradi. tinglovchida g'ayrioddiy kuch bilan faollashtiradigan insoniy tajribalar olamining mazmuni» Ilmiy matnlarda qo‘llangan murakkab gaplarda, umuman, kitob nutqiga xos bo‘lgan qo‘shma tobe bog‘lovchilar ko‘p uchraydi: shundayligi sababli; tufayli; tufayli; sababli; tufayli; garchi, garchi; shu bilan birga; keyin, boshqalar kabi, murakkab gap qismlari orasidagi munosabatni oddiy sabab, konsessiv, vaqtinchalik birlashmalarga qaraganda aniqroq ochishga imkon beradi. Matn qismlarini, xususan, bir-biri bilan chambarchas mantiqiy bog'langan va aniq konstruktsiyaga ega bo'lgan paragraflarni bog'lash uchun ushbu bog'liqlikni ko'rsatadigan so'zlar va birikmalar qo'llaniladi: shuning uchun bir vaqtning o'zida, birinchi navbatda, keyin, xulosa qilib, shunday qilib, shuning uchun, shuning uchun va hokazo. Matn qismlari orasidagi aloqa vositalari, shuningdek, kirish so'zlari va birikmalari, birinchidan, ikkinchidan, nihoyat, bir tomondan, ikkinchi tomondan, taqdimot ketma-ketligini ko'rsatadigan va hokazo.

Rasmiy biznes uslubi.
Tilning kitob uslublari orasida rasmiy biznes uslubi nisbatan barqarorligi va izolyatsiyasi bilan ajralib turadi. Vaqt o‘tishi bilan, tabiiyki, u mazmunning o‘ziga xos xususiyatidan kelib chiqqan holda ma’lum o‘zgarishlarga uchraydi, lekin uning ko‘pgina xususiyatlari, tarixan shakllangan janrlari, o‘ziga xos lug‘at tarkibi, frazeologiyasi, sintaktik burilishlari unga umuman konservativ xususiyat beradi.
Rasmiy biznes uslubining o'ziga xos xususiyati - unda ko'plab nutq standartlari - klişelarning mavjudligi. Agar boshqa uslublarda shablonli burilishlar ko'pincha stilistik nuqson bo'lib xizmat qilsa, rasmiy biznes uslubida ko'p hollarda ular mutlaqo tabiiy xususiyat sifatida qabul qilinadi.
Ish hujjatlarining ko'p turlari materialni taqdim etish va joylashtirishning umumiy qabul qilingan shakllariga ega va bu, albatta, ulardan foydalanishni osonlashtiradi va soddalashtiradi. Ishbilarmonlik amaliyotining ayrim holatlarida faqat to'ldirilishi kerak bo'lgan tayyor shakllar qo'llanilishi tasodif emas. Hatto konvertlar odatda ma'lum bir tartibda yoziladi (turli mamlakatlarda har xil, lekin ularning har birida mustahkam o'rnatilgan) va bu yozuvchilar uchun ham, pochta xodimlari uchun ham o'z afzalliklariga ega. Shuning uchun, biznes aloqalarini soddalashtiradigan va tezlashtiradigan barcha nutq klişelari unda juda mos keladi.
Rasmiy ish uslubi - bu hujjatlar uslubi: xalqaro shartnomalar, davlat hujjatlari, huquqiy qonunlar, nizomlar, nizomlar, yo'riqnomalar, rasmiy yozishmalar, ish qog'ozlari va boshqalar.Mazmun va janrlarning xilma-xilligiga qaramay, rasmiy ishbilarmonlik uslubi odatda tavsiflanadi. bir qator umumiy xususiyatlar. Bularga quyidagilar kiradi:
1) ixchamlik, taqdimotning ixchamligi, til vositalaridan tejamkor foydalanish;
2) materialning standart joylashuvi, ko'pincha majburiy shakl (shaxsni tasdiqlovchi hujjat, turli xil diplomlar, tug'ilganlik va nikoh guvohnomalari, pul hujjatlari va boshqalar), ushbu uslubga xos bo'lgan klişelardan foydalanish;
3) terminologiya, nomenklatura nomlarining (yuridik, diplomatik, harbiy, ma'muriy va boshqalar) keng qo'llanilishi, maxsus lug'at va frazeologiya (rasmiy, ish yuritish) zaxirasining mavjudligi, matnga murakkab qisqartirilgan so'zlar va qisqartmalarning kiritilishi. ;
4) og'zaki otlarni, ma'nodosh predloglarni (asosda, munosabatda, mos ravishda, aslida, tufayli, maqsadlarda, hisobidan, chiziq bo'ylab va hokazo), murakkab qo'shimchalar ( tufayli, deb, tufayli, deb, tufayli, deb va hokazo), shuningdek, murakkab gap bo‘laklarini bog‘lash uchun xizmat qiluvchi turli turg‘un iboralar (... holida; ... asosida; shu sababdan ...; sharti bilan ...; shu tarzda ... deb; vaziyat ... deb; haqiqat ... va hokazo);
5) taqdimotning bayon xarakteri, nominativ jumlalarni sanab o'tish bilan qo'llash;
6) jumlada so'zlarning to'g'ridan-to'g'ri tartibi uni qurishning ustuvor tamoyili sifatida;
7) ba'zi faktlarning boshqalarga mantiqiy bo'ysunishini aks ettiruvchi murakkab jumlalarni qo'llash tendentsiyasi;
8) emotsional ekspressiv nutq vositalarining deyarli to'liq yo'qligi;
9) uslubning zaif individuallashuvi.
Mavzuning heterojenligi va janrlarning xilma-xilligi ko'rib chiqilayotgan uslubning ikkita turini ajratib ko'rsatishga imkon beradi: rasmiy hujjatli uslub va kundalik biznes uslubi.
O'z navbatida, birinchisida davlat organlari faoliyatiga oid qonun hujjatlari tilini va xalqaro munosabatlarga oid diplomatik hujjatlar tilini ajratib ko'rsatish mumkin. Kundalik ish uslubida, bir tomondan, muassasa va tashkilotlar o'rtasidagi rasmiy yozishmalar, ikkinchi tomondan, shaxsiy ish qog'ozlari mazmuni, janrlari va foydalaniladigan til vositalarining tabiati bilan farqlanadi.
Язык законодательных документов включает в себя лексику и фразеологию государственного права, гражданского права, уголовного права, кодекса законов о труде, кодекса законов о браке и семье и т. д. К ней примыкает лексика и фразеология, связанная с работой административных органов, служебной деятельностью граждан va hokazo.
Quyidagi parchalar ushbu turdagi rasmiy biznes uslubi hujjatlariga misol bo'la oladi.
SSSR Oliy Kengashiga saylov to'g'risidagi Nizom
3-modda. SSSRning 23 yoshga to'lgan har bir fuqarosi irqi va millati, jinsi, dini, ma'lumoti, mavqei, ijtimoiy kelib chiqishi, mulkiy holatidan qat'i nazar, SSSR Oliy Kengashiga deputat etib saylanishi mumkin. yoki o'tmishdagi harakatlar.
Rasmiy biznes uslubining yana bir xilma-xilligida - kundalik ish uslubi, yuqorida aytib o'tilganidek, rasmiy yozishmalar (xizmat xati, tijorat yozishmalari), rasmiy ish qog'ozlari (sertifikat, guvohnoma, akt, protokol), shaxsiy ish hujjatlari (bayonot, ishonchnoma, kvitansiya) , avtobiografiya, hisob va boshqalar). Ularning barchasi ma'lum standartlashtirish bilan ajralib turadi, bu ularni jamlash va foydalanishni osonlashtiradi va til resurslarini tejash, asossiz ma'lumotlarning ortiqchaligini bartaraf etish uchun mo'ljallangan.Biz ba'zi biznes qog'ozlarga misollar keltiramiz.
Bayonot
Oilaviy sabablarga ko'ra uyga borishim uchun bir haftalik ta'til berishingizni so'r
Jurnalistik uslub.
Jurnalistik uslubda tashviqot va tashviqotning ta'sir qilish funktsiyasi amalga oshiriladi, bu bilan sof informatsion funktsiya (yangilik reportaji) birlashtiriladi. Publitsistik asarlar juda keng miqyosdagi masalalarga - jamiyatni qiziqtiradigan har qanday dolzarb masalalarga: siyosiy, iqtisodiy, axloqiy, falsafiy, madaniyat, ta'lim, kundalik hayotga bag'ishlangan. Jurnalistik uslub ijtimoiy-siyosiy adabiyotlarda, davriy nashrlarda (gazeta, jurnallarda), siyosiy nutqlarda, majlislardagi nutqlarda va hokazolarda qo'llaniladi.
Jurnalistik uslubning bir qismi sifatida uning gazeta va jurnal xilma-xilligi keng tarqaldi. Gazeta tilining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1) til vositalarining tejamkorligi, axborot boyligi bilan taqdimotning qisqaligi;
2) til vositalarini ularning tushunarliligiga e'tibor qaratgan holda tanlash (gazeta - ommaviy axborot vositalarining eng keng tarqalgan turi);
3) ijtimoiy-siyosiy lug'at va frazeologiyaning mavjudligi, boshqa uslublar lug'atini (xususan, terminologik lug'at) jurnalistika maqsadlari uchun qayta ko'rib chiqish;
4) bu uslubga xos nutqiy stereotiplar, klishelardan foydalanish;
5) janr xilma-xilligi va til vositalaridan stilistik foydalanishning u bilan bog'liq xilma-xilligi: so'z polisemiyasi, so'z yasalish resurslari (muallif neologizmlari), emotsional ekspressiv lug'at;
6) mavzular va janrlarning xilma-xilligi tufayli jurnalistik uslubning boshqa uslublar (ilmiy, rasmiy ish, adabiy-badiiy, so'zlashuv) xususiyatlari bilan uyg'unligi;
7) tilning majoziy va ifodali vositalaridan, xususan, stilistik sintaksis vositalaridan (ritorik savollar va undovlar, qurilish parallelizmi, takrorlar, inversiya va boshqalar) foydalanish.
Gazeta uslubi lug'atining muhim qismini umumiy adabiy so'zlar va turli atamalar (fan, harbiy ishlar, san'at, sport) tashkil etadi: ularning ikkalasi ham tegishli kontekstda qayta ko'rib chiqilishi va jurnalistik rangga ega bo'lishi mumkin.
Masalan: siyosiy kurash maydoni, ishsizlar armiyasi, mustamlakachilikka qarshi kurash, harbiy doiralar, gazeta magnatlari, tinchlik ishi.
Ko‘pgina publitsistik janrlar (ocherk, felyeton, risola, polemik maqola) milliy tilning barcha resurslaridan, jumladan, uning majoziy va ifodali vositalaridan (epitetlar, metaforalar, qiyoslar, turli stilistik figuralar) erkin foydalanish bilan ajralib turadi. yuksak fuqarolik tuyg'ulari va ularning ta'sir kuchi tilning yorqinligi va tasviri bilan uzviy bog'liqdir.Ushbu uslubga misol sifatida mashhur."Gogolga maktub" Belinskiy, unda muallif buyuk adibning siyosiy aldanishlari haqida g'azab, ishtiyoq va yurak og'rig'i bilan gapiradi. Quyida ushbu uslubning namunasi sifatida A. N. Tolstoyning jurnalistik maqolasidan parchalar keltirilgan« Moskvaga dushman tahdid solmoqda».
Biz urushning hal qiluvchi bosqichiga - Germaniya frontida hujumkor zarbaga o'tadigan vaqt keladi. Ammo urushning ushbu bosqichiga o'tish uchun darhol va darhol dushmanni to'xtatish kerak.
Leningrad o'zida ruhning buyukligini topdi. Leningrad nemis tank va miltiq korpusining dahshatli zarbasini qattiq, uyushtirilgan va qat'iy ravishda o'z zimmasiga oldi. Leningradliklar, Qizil Armiya askarlari, Boltiq dengizchilari ularni orqaga itarib yubordilar va hujumni shafqatsizlarcha to'xtatdilar. Endi bu erda nemis fronti qon to'kib, asta-sekin orqaga cekinishni boshlaydi ..
Badiiy adabiyot tilining o‘ziga xosligi:
1) kommunikativ va estetik funktsiyalarning birligi;
2) ko'p uslubli,
3) majoziy va ifodali vositalardan keng foydalanish;
4) muallifning ijodiy individualligining namoyon bo'lishi. Bunga badiiy adabiyot tilining adabiy til rivojiga katta ta’siri borligini qo‘shamiz.
Bu xususiyatlarning barchasi badiiy uslubga xos emas. Yuqorida aytib o'tilganidek, faqat estetik funktsiya unga to'liq bog'liqdir. Boshqa xususiyatlarga kelsak, ular boshqa uslublarda ko'p yoki kamroq darajada topiladi. Shunday qilib, tilning obrazli va ifodali vositalari publitsistik uslubning ko'plab janrlarida yoki ilmiy-ommabop adabiyotlarda uchraydi. Muallifning individual uslubini fan tilida ham, ijtimoiy-siyosiy asarlar tilida ham uchratish mumkin. Adabiy til nafaqat badiiy adabiyot tili, balki ilm-fan tili, davriy matbuot tili, davlat idoralari tili, maktab tili va boshqalar bo‘lib, uning rivojlanishiga so‘zlashuv nutqi kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Badiiy adabiyot tili umumiy adabiy tilning faqat bir qismi bo'lgan holda, ayni paytda o'z chegarasidan tashqariga chiqadi: yaratish.« mahalliy rang», sheva so‘zlari badiiy adabiyotda ifoda vositasi sifatida qo‘llanadi, ijtimoiy muhit jargon, matnda qo‘llaniladigan kasbiy, so‘zlashuv so‘zlari kabilar bilan ifodalanadi.Stilistik maqsadda arxaizmlar ham qo‘llaniladi – til boyligidan chiqib ketgan so‘zlar, so‘zlar, so‘z birikmalari. zamonaviy sinonimlar almashtirildi. Ularning badiiy adabiyotdagi asosiy maqsadi davrning tarixiy lazzatini yaratishdir. Ular boshqa maqsadlarda ham qo'llaniladi - ular nutqqa tantanavorlik, pafos tuyg'usini beradi, kinoya, satira, parodiya yaratish vositasi bo'lib xizmat qiladi, gapni o'ynoqi ohanglarda bo'yashadi, ammo bu funktsiyalarda arxaizmlar nafaqat badiiy adabiyotda qo'llaniladi: ular publitsistik maqolalarda, gazeta felyetonlarida, epistolyar janrda va hokazolarda ham uchraydi.
Ko'pincha badiiy uslub ilmiy uslubga zid keladi. Bu qarama-qarshilik turli xil tafakkur turlariga asoslangan - ilmiy (tushunchalar yordamida) va badiiy (tasvirlar yordamida). Voqelikni bilish va aks ettirishning turli shakllari turli lingvistik vositalardan foydalanishda o'z ifodasini topadi.
suhbat uslubi.
So'zlashuv uslubi umuman kitob uslublariga qarama-qarshidir. U bir o‘zi muloqot vazifasini bajaradi, u til tuzilishining barcha darajalarida o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan tizimni shakllantiradi: fonetikada (aniqrog‘i, talaffuz va intonatsiyada), lug‘atda, frazeologiyada, so‘z yasalishida, morfologiyada, sintaksisda.
Atama " so'zlashuv uslubi» ikki jihatdan tushuniladi. Bir tomondan, u adabiy nutq darajasini bildirish uchun ishlatiladi va qatorga kiradi: baland (kitobiy) uslub - o'rta (neytral) uslub - qisqartirilgan (so'zlashuv) uslub. Bunday bo'linma lug'atni tavsiflash uchun qulaydir va lug'atlarda tegishli belgilar shaklida qo'llaniladi (neytral uslubdagi so'zlar belgisiz beriladi). Boshqa tomondan, xuddi shu atama adabiy tilning funktsional turlaridan birini anglatadi. Terminning noaniqligi bilan bog'liq noqulayliklarga yo'l qo'ymaslik uchun atama ko'pincha ikkinchi ma'noda ishlatiladi.« Gapirmoqda». So'zlashuv nutqi uning alohida turlariga emas, balki butun kitob nutqiga qarama-qarshidir, shuning uchun agar siz ushbu atamadan foydalansangiz.« so'zlashuv uslubi», unda an'anaviy ravishda ajralib turadigan funktsional uslublarni (ilmiy, rasmiy biznes, jurnalistik) nomlaydigan atamalardan farqli mazmun bilan to'ldirilganligini yodda tutish kerak. So'zlashuv nutqi maxsus stilistik bir hil, izolyatsiya qilingan funktsional tizimdir. U nutqni oldindan ko'rib chiqmaslik va bu bilan bog'liq bo'lgan lingvistik materialni oldindan tanlamaslik, uning ishtirokchilari o'rtasidagi nutq aloqasining zudlik bilan amalga oshirilishi, nutq harakatining soddaligi bilan bog'liq bo'lgan maxsus ishlash shartlari bilan tavsiflanadi. ular o'rtasidagi munosabatlarda va nutqning tabiatida rasmiyatchilikning yo'qligi. Vaziyat konteksti (og'zaki muloqot muhiti) va ekstralingvistik vositalardan foydalanish (mimika, imo-ishoralar, suhbatdoshning reaktsiyasi) muhim rol o'ynaydi. So'zlashuv nutqining sof lingvistik xususiyatlariga leksik bo'lmagan vositalarni qo'llash (intonatsiya - frazali va emfatik (emotsional ekspressiv) urg'u, pauzalar, nutq tezligi, ritm va boshqalar), kundalik lug'at va frazeologiyaning keng qo'llanilishi, emotsional ekspressiv lug'at kiradi. (jumladan, zarrachalar, kesimlar), kirish so'zlarning turli toifalari, sintaksisning o'ziga xosligi (har xil turdagi elliptik va to'liq bo'lmagan jumlalar, so'z-manzillar, so'z-jumlalar, so'zlarning takrorlanishi, plagin konstruktsiyalari bilan gaplarni buzish, shakllarni zaiflashtirish va buzish gap bo'laklari orasidagi sintaktik bog'lanish, bog'lovchi konstruktsiyalar, dialogning ustunligi va boshqalar).
So‘zlashuv nutqi nafaqat leksik jihatdan, balki sintaktik jihatdan ham ifodaliligi bilan ajralib turadi. Bir tadqiqot ta'kidlaganidek, savolga salbiy javob“Biz muvaffaqiyatga erishamizmi? » ko'pincha u quyidagicha tuziladi:“Qaerga boramiz! "," Qayerga borishimiz mumkin! "," U erda nima qilishimiz mumkin!», « Yaxshi ish - qilaylik!», « Shunday qilib, biz buni siz uchun qila olamiz!”, “To'g'ridan-to'g'ri - o'z vaqtida! "," Biz allaqachon qildik! » va hokazo va javob juda kamdan-kam eshitiladi:« Yo'q, biz bunga erisha olmaymiz».
Og'zaki til o'zining bevosita muloqot vositasi sifatidagi vazifasidan tashqari, boshqa funktsiyalarni ham bajaradi: badiiy adabiyotda u og'zaki portret yaratish uchun, muayyan ijtimoiy muhit hayotini real tasvirlash uchun, muallif hikoyasida - bu. Stilizatsiya vositasi bo'lib xizmat qiladi, kitob nutqining elementlari bilan to'qnash kelganda, u kulgili effekt yaratishi mumkin. . Keling, so'zlashuv nutqining ayrim jihatlariga batafsil to'xtalib o'tamiz.
Talaffuz.
Suhbat uslubi talaffuz uslublarining turli tasniflarida ham uchraydi. Uning o'ziga xosligi, birinchidan, u talaffuzning yuqori (kitobiy) uslubi kabi, neytral uslubdan farqli o'laroq, ifodali rangga ega. So'zlashuv uslubining bunday ranglanishi uning tegishli leksik qatlam (so'zlashuv lug'ati) bilan bog'liqligi bilan izohlanadi: so'zlashuv so'zlari odatda so'zlashuv talaffuz uslubi me'yorlariga muvofiq talaffuz qilinadi. Ikkinchidan, so'zlashuv talaffuz uslubi.
Lug'at.
So'zlashuv lug'ati og'zaki nutqning lug'at tarkibiga kiradi, u tasodifiy suhbatda qo'llaniladi va turli xil ifodali ranglar bilan ajralib turadi. Og'zaki so'zlar nutqning turli qismlariga tegishli.
Frazeologiya
Rus tilining frazeologik fondining muhim qismini so'zlashuv frazeologiyasi tashkil qiladi. U soʻzlashuv soʻz birikmasi kabi stilistik jihatdan juda ifodali boʻlib, turli ifodali va baholovchi soyalarni oʻz ichiga oladi (istehzali, inkor qiluvchi, oʻynoqi va boshqalar). Shuningdek, u tarkibiy xilma-xillik (nominal va og'zaki komponentlarning turli kombinatsiyasi) bilan tavsiflanadi. Qo‘shma gaplar so‘zlashuv frazeologizmiga misol bo‘la oladi: jahannam jahannam, yilsiz hafta, boshda shamol, ikkalasiga ham qara, qopda.
So'z shakllanishi.
Ko'pgina so'zlashuv so'zlari uchun ularning shakllanishi ma'lum affikslar (ko'p hollarda - qo'shimchalar, kamroq - prefikslar) yordamida xarakterlidir.
Sintaksis
So'zlashuv sintaksisi boshqacha. Og'zaki nutqni amalga oshirish uchun yuqoridagi shartlar (so'zlashuvning tayyor emasligi, nutq aloqasining qulayligi, vaziyatning ta'siri) uning sintaktik tuzilishiga alohida kuch bilan ta'sir qiladi. Bayonot mazmuni, vaziyati, nutq akti ishtirokchilarining til rivojlanish darajasiga qarab, so'zlashuv nutqida qo'llaniladigan sintaktik tuzilmalar sezilarli darajada farqlanadi, ular individual xususiyatga ega bo'lishi mumkin, lekin umuman olganda, bu haqda gapirish mumkin ko'rinadi. adabiy va so'zlashuv sintaksisining ba'zi bir ustun modellari va xarakterli xususiyatlari. Bularga quyidagilar kiradi:
1. Muloqot shaklining ustun qo`llanilishi.
2. Sodda gaplarning ustunligi, murakkab gaplar orasida qo`shma va qo`shma gaplar ko`proq qo`llaniladi.
3. So‘roq va undov gaplarning keng qo‘llanilishi.

4. Gap so‘zlarning qo‘llanishi (tasdiq, inkor, rag‘bat va boshqalar).

5. To`liqsiz gaplarning keng qo`llanilishi (dialogda)
b. Turli sabablarga ko'ra nutqdagi tanaffuslar (to'g'ri so'z izlash, so'zlovchining hayajonlanishi, bir fikrdan boshqasiga kutilmagan o'tish va hk.)
7. Kirish so`z va turli ma`noli iboralarni qo`llash.
8. Bosh gapni buzuvchi va unga qo‘shimcha ma’lumotlar, izohlar, tushuntirishlar, tushuntirishlar, tuzatishlar va hokazolar kirituvchi insert tuzilmalaridan foydalanish.
9. Asosiy gap allaqachon aytilgandan keyin paydo bo'lgan qo'shimcha gap bo'lgan bog'lovchi konstruktsiyalarning qo'llanilishi.
10. Emotsional va buyruq gaplarning keng qo‘llanilishi.
11. Leksik takrorlar,
12. Xabarda ta'kidlangan so'zning semantik rolini ta'kidlash uchun turli xil inversiyalar.
13. Predikatning maxsus shakllari (murakkab og'zaki predikat deb ataladi). Bularga quyidagilar kiradi:
a) ish-harakatning davomiyligini bildirish uchun fe'l-predikatning takrorlanishi, masalan: Otni haydadim: ovqat, ovqat - chiqish yo'q.
6) kuchayuvchi zarracha bilan predikatning jadal bajarilgan harakatni bildirish uchun takrorlanishi.
v) fe'l predikat ma'nosini ta'kidlash uchun infinitivning bir xil fe'lning shaxs shakli bilan birikmasi (ko'pincha not inkori oldidan keladi).
d) ikkita bir ildizli fe'l va ular orasida bo'lmagan inkorning birikmasi harakatning to'liqligini, keskinligini, davomiyligini bildiradi.
e) holat (o‘tirish, turish, yotish) yoki harakat (borish, yurish) ma’nosidagi fe’l bilan bir xil grammatik shakldagi boshqa fe’lning muayyan holatda sub’ekt tomonidan amalga oshirilgan harakatni bildiruvchi birikmasi.
f) olmoq fe'li va boshqa fe'lning bir xil shakli birikmasi (ular o'rtasida birlik bor va ha, ha va) sub'ekt tomonidan qabul qilingan qaror natijasida harakatni, uning shaxsiy xohishini bildiradi.
g) ayirboshlash birikmasi faqat va buni (faqat buni biladi) bir xil shakldagi boshqa fe'l bilan bitta va eksklyuziv harakatni bildiradi.
z) noqulay sharoit yoki to‘siqlarga qaramay bajariladigan ish-harakatni bildirish uchun bil (o‘zingni bil) zarrachali fe’l birikmasi.
14. So`zlashuv nutqida murakkab gaplar yasalishida bir qator xususiyatlar mavjud.
So‘zlashuv nutqida bo‘laklari leksik va sintaktik vositalar orqali bog‘langan murakkab gaplar bo‘ladi: birinchi bo‘limda yaxshi bajarilgan, zukko, ahmoq kabi baho so‘zlari bo‘lsa, ikkinchi qismi bu bahoni asoslashga xizmat qiladi, masalan. : Turish uchun yaxshi bajarilgan (L. qalin); Ahmoq Petruha, senga nima bo'ldi (L. Tolst.).
Adabiyotlar ro'yxati.
1. Rus tili grammatikasi, v.2, 1-qism, M., 1954 y.
2. Rus tilining so‘zlashuv nutqi. Saratov, 1970 yil
3. Kostomarov V.G. Rus tili gazeta sahifasida. M., 1971 yil
Maktabda menga ona tilimizdagi nutq uslublari quyidagilardan iborat, deb o‘rgatishgan: so‘zlashuv va kitobiy. Kitob, o'z navbatida, ilmiy, publitsistik, rasmiy biznes va badiiy bo'linadi. Nutqning turlari: hikoya, fikrlash va tavsif. Savodli odamlar suhbatda ushbu nutq turlarining har birini ishlatadilar. O'z fikrlarini qog'ozda ham, og'zaki ham to'g'ri ifodalash qobiliyatiga ko'ra, insonning ma'lum bir ishda savodxonligi va fidoyilik darajasini baholash mumkin.
Shunday qilib, nutq uslublariga kelsak, muloqot doirasini belgilaydigan beshta asosiy uslub mavjud va ular:
Ko'rib turganingizdek, birinchi navbatda, kitob va so'zlashuvga bo'linish mavjud, so'ngra kitoblar to'rtta kichik turga ega.
Ammo nutq turlari orasida quyidagi uchta asosiy ajralib turadi:

Zamonaviy rus tilidagi nutq uslublari so'zlashuv va kitobga bo'linadi. Kitob do'konlarida rasmiy ish uslubi, ilmiy uslub, publitsistik uslub va badiiy adabiyot uslubi ajralib turadi.

Nutq turlari haqida gap ketganda, eng avvalo, matn turlari: bayon, tavsif va mulohaza yuritish tushuniladi.
Rus tili odamlarga aloqa vositasi, aloqa vositasi va tinglovchiga ta'sir qilish vositasi sifatida xizmat qiladi, shuning uchun unda beshta uslubni ajratish mumkin.
Odamlar o'rtasidagi aloqa vositasi sifatida mavjud so'zlashuv uslubi, bu maxsus so'zlashuv lug'ati (qo'pollik, shovqin, elektr poezd, hidlash), hissiylik, so'roq va undov jumlalarining ko'pligi bilan ajralib turadi. Muloqotda odamlar ko'plab so'zlarni mehrli shaklda ishlatishadi: enaga, kartoshka, Svetochka, kolbasa, non.
ilmiy uslub turli bilim sohalariga oid yozma ishlar, ma’ruzalar o‘qiladi.
Bu uslub vazmin, hissiyotlardan xoli. Uning vazifasi ma'lum bir bilim sohasida ma'lumot berishdir. Unda juda ko'p atamalar va murakkab jumlalar mavjud.
Barcha hujjatlar mavjud rasmiy biznes uslubi, bu qat'iylik, standart iboralar, majburiyat ma'nosiga ega so'zlarning mavjudligi (majburiy, zarur, ergash, zarur) bilan ajralib turadi.
Jurnalistik uslub- bu gazetalar, jurnallar, televidenie, yig'ilishlardagi nutqlar va boshqalarning tilidir. Bu ijtimoiy-siyosiy lug'atda juda ko'p. Ko'tarilgan muammoga jamoatchilik e'tiborini jalb qilish uchun beriladigan ritorik savollar alohida o'rin tutadi.
Badiiy uslub romanlar, hikoyalar, dramalar, komediyalar va boshqa asarlar yozilgan. Ushbu uslub eng xayoliy va hissiyotli bo'lib, unga metafora, epithets, taqqoslash va boshqa badiiy tropiklar yordam beradi.
Matnning asosiy turlari tavsifi, rivoyat Va fikrlash.
Tavsif yordamida siz shaxsning mavzusi, joyi, holati, uning tashqi ko'rinishi va xarakteri haqida bilib olishingiz mumkin. Ta'rif predmetining belgilari ko'rsatiladi va baho beriladi. Rivoyatda bo'lgani kabi, vaqt ichida harakatning rivojlanishi yo'q.

Rivoyatda sub'ektning harakatlari ma'lum bir ketma-ketlikda aytiladi.

fikrlash ritorik savoldan boshlab, qandaydir hodisa yoki faktni tushuntiradi. Keyin ushbu hukmni yoqlab yoki unga qarshi dalillar va dalillar keltiriladi va xulosa chiqariladi.
Nutq turlari
1 Tavsif - voqea, harakat yoki shunchaki manzarani tasvirlaydigan nutq.
3 Mulohaza yuritish - hozir nima bo'layotganini yoki nima bo'lganini va nima bo'lishini tahlil qilish.