Nyutonning 1-qonuni. Inertlik, inersial sanoq sistemasi

Tinchlikdagi ishqalanish kuchi. Jismni harakatlantirish uchun unga F kuch quyilgan. F ning ma’lum qiymatlarigacha jism harakatsiz qoladi. ya’ni jism va stol sirtlari orasida vujudga keladigan kuch jismning stol ustida harakatlanishiga tusqinlik qiladi. Jismlar bir-biriga nisbatan harakatlanmaganda ham ularning bir-birlariga tegib turgan sirtlari orasida vujudga keladigan bunday kuchga tinchlikdagi ishqalanish kuchi deyiladi.

F ning kattaligi _ishq ning kattaligiga teng bo`lganda stol ustidagi jism harakatlana boshlaydi.

Lekin, shu bilan birga bu kuchlar qarama-karshi yo`nalgandir.
 Sirpanish ishqalanish kuchi _{F ishq} bir jism ikkinchi jismga ko’rsatadigan normal bosim kuchi (tayanchning reaksiya kuchi) N ga proportsionaldir, ya’ni F_ishqqμ· N

Bu yerda μ - sirpanish ishqalanish koeffitsienti deyilib, jismlarning bir-biriga tegib turgan sirtlarining xossalariga bog’liqdir.

 Ishqalanishning tabiatda va texnikada ahamiyati katta. Ishqalanish bo`lmaganda odamlar va transport vositalari harakatlana olmas edilar.

Inertsial sanoq sistemalariga nisbatan tezlanish bilan harakatlanadigan sanoq sistemalariga noinertsial sanoq sistemalari deyiladi. Bunday sistemalarda Nyuton qonunlari umuman olganda bajarilmaydi. Lekin bu qonunlarni noinertsial sanoq sistemalariga moslash mumkin. Buning uchun esa noinertsial sanoq sistemalariga xos bo`lgan inertsiya kuchlari deyilguvchi kuchlarni hisobga olmoq darkor.

 1. Sanoq sitemasining tezlanish bilan ilgarilanma harakat qilishi natijasida vujudga keladigan inertsiya kuchi.

 2. Aylanma harakat qilayotgan sanoq sitemasida tinch turgan jismga ta’sir etadigan inertsiya kuchi.

Markazidan o`tgan o`q atrofida o`zgarmas ω burchak tezlik bilan tekis aylanayotgan disk bilan tajriba utkazaylik. Disk markazidan R masofada m massali sharcha kuyilgan. Disk harakatlanayotganligi sababli sharchaga inertsiya kuchi ta’sir etadi. Bu kuchga markazdan kochma inertsiya kuchi deyiladi. Bu kuch ta’sirida jism diskdan otilib ketadi.

 3. Aylanma harakat qilayotgan sanoq sitemasida harakatlanayotgan jismga ta’sir etadigan inertsiya kuchi. 

Oldingi tajribada sharcha radius buylab  tezlik bilan harakatlanayotgan xolni kuraylik, ya’ni . Unda sharchagan koriolis inertsiya kuchi ta’sir etadi.