O. Ismanova “ 2023 y O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

O‘zbekistonda yirik quyosh fotoelektr stansiyasi ishga tushirildi.

Vatanimiz mustaqilligining 30 yillik bayrami arafasida Navoiy viloyati Karmana tumanida mamlakatimizdagi ilk quyosh fotoelektr stansiyasi ishga tushirildi. Shu munosabat bilan o‘tkazilgan marosimda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ishtirok etdi. Bugungi kungacha gaz, neft kabi uglevodorodlar energiyasidan foydalanish keng tarqalgan. Lekin ularning zaxiralari cheklangan. Shu bois mamlakatimizda qayta tiklanuvchi energiya manbalari rivojlantirilmoqda. Ma’lumki, yurtimizda bir yilda o‘rtacha 320 quyoshli kun kuzatiladi. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga ko‘ra, O‘zbekistonda quyosh stansiyalarini qurish orqali jami 600 milliard kiloVatt-soat elektr energiyasi ishlab chiqarish imkoniyati bor. Bu – mamlakatimizning energiyaga bo‘lgan jami ehtiyojidan 8 barobar ko‘p energiya ishlab chiqarish mumkin, degani. Shu bois xorijiy investorlar jalb etilib, ko‘plab quyosh elektr stansiyalari qurilmoqda. Karmana tumanidagi stansiya ulardan birinchisidir. Mazkur majmua qurilishi o‘tgan yili boshlangan edi. 110 million dollar investitsiya o‘zlashtirilib, 300 mingta quyosh panellari o‘rnatildi. Uning quvvati 100 megaVatt. ,,Ushbu stansiya yangi O‘zbekiston energetika tizimida birinchi ulkan qadam, ta’bir joiz bo‘lsa, “birinchi qaldirg‘och” bo‘lib, soha rivojida mutlaqo yangi davrni boshlab bermoqda. Bu yerda yiliga 252 million kiloVatt-soat elektr energiyasi ishlab chiqariladi. Buning hisobidan 80 million kub metr tabiiy gaz tejalib, atmosferaga 160 ming tonna bug‘lanuvchi gazlar chiqishining oldi olinadi” dedi Shavkat Mirziyoyev. «Nur Navoiy solar» nomli ushbu loyiha Birlashgan Arab Amirligining «Masdar» kompaniyasi tomonidan amalga oshirildi. Prezidentimiz mazur davlat bilan o‘zaro hamkorlik yildan-yilga rivojlanib borayotganini alohida ta’kidladi. Birgina energetika sohasida umumiy qiymati qariyb 1,5 milliard dollar bo‘lgan 1 ming 700 megaVattli 6 ta loyiha amalga oshirilmoqda. Jumladan, Navoiy viloyatining o‘zida 2023-yilda “Masdar” kompaniyasi bilan hamkorlikda 500 megaVattli shamol stansiyasi va “Fanes grupp” ishtirokida 200 megaVattli quyosh stansiyasi barpo etiladi. Davlatimiz rahbari fotoelektr stansiyasi qurilishida ishtirok etgan xorijiy investorlar, barcha quruvchi va mutaxassislarga minnatdorlik bildirdi. Bu stansiyaning ahamiyati shundaki, aholi va sanoatning o‘sib borayotgan ehtiyojini barqaror energiya bilan ta’minlaydi. Narxi ham arzon - 1 kiloVatt soat uchun 2,67 AQSh senti. Yana bir muhim jihati, bunday loyihalar tufayli yurtimizda yangi ishlab chiqarish yo‘nalishlari, zamonaviy texnologiyalar paydo bo‘lmoqda. Xususan, mazkur stansiya qurilishi uchun “O‘zelektroapparat” korxonasidan elektrotexnika jihozlari, “O‘zbekkabel”, “Eych-Pi-Si sistems” korxonalaridan kabellar, Bektemir metall konstruksiyalari zavodidan tayanch ustunlar keltirilgan. Umuman, bunday yirik loyihalar mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun yiliga kamida 1 milliard dollarlik yangi bozor, elektrotexnika klasteri tashkil etish uchun puxta zamin yaratadi. Ushbu klasterda quyosh panellari, kabel mahsulotlari, transformatorlar, akkumulyatorlar, elektr dvigatellar, shamol elektr stansiyasi uchun generator va tayanch uskunalar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish mumkin. Bu minglab yangi ish joylari deganidir. Mamlakatimiz iqtisodiyoti jadal rivojlanib, uning tarkibida sanoat ulushi ortib bormoqda. Aholi turmush darajasi o‘sib, elektr texnikalaridan foydalanish ko‘paymoqda. Xususan, so‘nggi 5 yilda elektr energiyasi iste’molchisi bo‘lgan tadbirkorlar soni 25 foizga, ularning iste’mol hajmi esa 30 foizga ko‘paygan. Prezidentimiz iqtisodiyot, jumladan, energetikani rivojlantirishga qaratilgan rejalarni ham aytib o‘tdi. Kelgusi 5 yilda iqtisodiyotimiz o‘sishini 1,5 barobarga oshirib, yalpi ichki mahsulot hajmini kamida 100 milliard dollarga yetkazishni reja qilganmiz. Bu borada o‘rta va yirik shakldagi minglab yangi sanoat korxonalari ishga tushirilib, elektr energiyasiga ehtiyoj 100 milliard kiloVatt soatga yetadi. Bu raqam – hozirgidan 30 milliard kiloVatt soatga ko‘p degani. ,,Shuning uchun, elektr energiyasi sohasida yangi islohot va loyihalarni amalga oshirish bo‘yicha juda katta rejalarni belgilab olganmiz. Jumladan, kelgusi 5 yilda qiymati 6,5 milliard dollar bo‘lgan 19 ta loyiha hisobidan qo‘shimcha ravishda 11 ming 500 megaVatt yangi quvvatlar ishga tushiriladi. 2030 yilga borib, elektr energiyasi ishlab chiqarish tarkibida qayta tiklanuvchi manbalar ulushi 30 foizdan ortadi. Elektr energiyasini hududlarga yetkazish uchun 500 va 220 kilovoltli 3 ming kilometr yangi elektr tarmoqlari barpo etiladi” dedi davlatimiz rahbari. Shu bilan birga, bugungi kunda past kuchlanishli tarmoqlarning 66 foizi, podstansiyalarning 74 foizi va transformator punktlarining 50 foizdan ko‘prog‘i eskirgan. Shu bois kelgusi besh yilda jami 70 ming kilometr past kuchlanishli elektr tarmoqlari, 22 ming dona transformator va 100 dan ortiq podstansiyalar yangilanishi qayd etildi. Markaziy Osiyo mamlakatlari yagona energetika zanjirini tashkil etish va bu sohadagi hamkorlikni kengaytirish bo‘yicha ish olib bormoqda. Shu maqsadda, elektr energiyasi ishlab chiqarish bo‘yicha qo‘shma loyihalar amalga oshirilishi, mintaqa energiya tizimini o‘zaro bog‘laydigan qo‘shimcha magistral tarmoqlar qurilishi ma’lum qilindi. Shundan so‘ng Prezident Shavkat Mirziyoyev ramziy dastakni harakatga keltirib, quyosh fotoelektr stansiyasini ishga tushirdi. Tadbirda ishtirok etgan muhandis va quruvchilar, navoiylik nuroniylar so‘zga chiqib, yangi stansiyaning ahamiyati haqida gapirdi.
“Masdar” Jizzax va Samarqand viloyatlarida yangi quyosh fotoelektr stansiyalari quradi . Kompaniya 25 yil davomida Jizzax QFES bir kVt. soati uchun 1,823 AQSH senti va Samarqand QFES — 1,791 sent tarifida yetkazib beradi. 2021-yilning 12-iyul kuni Toshkent shahrida Birlashgan Arab Amirliklarining “Masdar” kompaniyasi bilan hamkorlikda Samarqand va Jizzax viloyatlarida qurilishi rejalashtirilgan ikkita quyosh fotoelektr stansiyasi uchun loyiha kelishuvlarini imzolash marosimi bo‘lib o‘tdi. Xalqaro Moliya korporatsiyasi (XMK) texnik ko‘magida Samarqand viloyatining Kattaqo‘rg‘on tumani va Jizzax viloyatining G‘allaorol tumanida har birining quvvati 220 MVtdan bo‘lgan 2 ta quyosh fotoelektr stansiyalari (QFES) loyihalari uchun ochiq tender savdolari o‘tkazildi. Unga ko‘ra, “Masdar” kompaniyasining barcha bosqichlardan o‘tish natijalariga ko‘ra, 2021-yilning may oyida mazkur kompaniya ushbu loyihalarning g‘olibi deb topildi. Amirlik kompaniyasining kuchli tomonlaridan biri bu QFESda ishlab chiqariladigan elektr energiyasini 25 yil davomida o‘zgarmas tariflarda yetkazib berish taklifi bo‘ldi. Shunday qilib, kompaniya tomonidan Jizzax QFES elektr energiyasini yagona elektr tarmog‘iga bir kVt. soati uchun 1,823 AQSH senti va Samarqand QFES — 1,791 sent tarifida yetkazib beriladi. “Masdar” kompaniyasi ushbu loyihalarga $300 mlngacha investitsiya kiritishi, loyihalar 2021-yilning dekabriga qadar moliyaviy yopilishi mo‘ljallangan hamda 2022-yilning birinchi choragida qurilish ishlari boshlanishi kutilmoqda. Mazkur elektr stansiyalari 2030-yilga borib qayta tiklanuvchi energiya manbalari hajmini 8 GVtga yetkazish, jumladan, quyosh va shamol elektr stansiyalarining quvvati O‘zbekiston energetika sohasi oldiga qo‘yilgan vazifani amalga oshirishga ko‘maklashadi. Bundan tashqari, taxminan 500 000 tonna CO₂ ekvivalentida yillik issiqxona gazlari emissiyasini kamaytirishga yordam beradi.
“Issiqlik elektr stansiyalari” aksiyadorlik jamiyati tarixi
“Elektr energetikasi iqtisodiyotning dvigatelidir, u siz ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni tasavvur etib bo‘lmaydi”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev
Insoniyat sivilizatsiyasining noyob ne’mati bo‘lgan elektr energiyasi bugungi kunda insonlar farovonligini ta’minlashning muhim omillaridan biri sanaladi. Jahon energetikasi tarixi, xususan, O‘zbekiston elektroenergetikasining tarixiy yo‘li ulkan tarixiy jarayon – hayotimiz evolyutsiyasining muhim bosqichlari va uning rivojlanish tendentsiyalarini o‘rganish zamonaviy energetika istiqbollarini belgilashda muhim ahamiyatga ega.
O‘zbekiston energetika tarmog‘ining rivojlanish tarixi bir asrdan ko‘proq vaqtga ega. O'tgan asrning boshlarida, 1909 yilda Belgiya kompaniyasi Toshkentda elektr tramvayini boshqarish uchun 50 kVt quvvatga ega 1,40 va 1450 kVt quvvatga ega besh dvigatelli dizel dvigatelini qurdi. Ayni paytda Toshkentda ilk elektr tarmoqlari paydo bo‘la boshladi. 1911 yilda Toshkent shahrini yoritish uchun 125 kVt quvvatga ega elektr stansiyasi oʻrnatildi. 1913 yilga kelib Oʻzbekistonda elektr stansiyalarining quvvati 3000 kVt ga yetdi, elektr energiyasi ishlab chiqarish 3,3 mln. Elektr uzatish liniyalari esa bir necha kilometr uzunlikdagi past kuchlanishli havo liniyalari edi. 1923 yilda Toshkent yaqinidagi Boʻzsuv irrigatsiya kanalida quvvati 4000 kVt boʻlgan shu nomdagi GES qurilishi boshlandi. Bu O‘zbekistondagi birinchi elektr stansiya bo‘lib, uning qurilishi iste’molchilarni elektr energiyasi bilan ta’minlash uchun elektr uzatish liniyalari va elektr nimstansiyalarini qurish bilan birga olib borilgan. Toshkent shahridagi tramvay stansiyasiga quvvati 6 kV, kuchlanishi 30 kV bo‘lgan kabel elektr stansiyasi ulandi. 1933 yilda Toshkent yaqinida 1300 kVt quvvatga ega Qodiriy GESi qurilishi tugallandi. 1934-yil 25-sentabrda Oʻzbekiston energetika tizimini boshqaruvchi organ tashkil etildi. Elektr energiyasi ishlab chiqarish 1909 yildagi 3 million kVt/soatdan 1934 yilda 180 million kVt/soatga yoki kuniga 60 kVt/soatga oshdi. Urushdan oldingi yillarda yirik sanoat korxonalari elektr energiyasiga ulangan. Xususan, Farg‘ona neftni qayta ishlash zavodini elektr va issiqlik energiyasi bilan ta’minlash uchun quvvati 2000 kVt bo‘lgan birinchi bug‘ turbinali elektr stansiyasi ishga tushirildi. 1935 yilga kelib uning quvvati 8300 kVt/soatgacha oshirildi. Farg‘ona to‘qimachilik kombinati, Quvasoy sement zavodi va boshqa iste’molchilar undan elektr energiyasi ola boshladi. 1939-yilda Toshkent toʻqimachilik kombinatida quvvati 6 MVt boʻlgan ikkita isitish turbinasi ishga tushirildi. Maʼlumki, Ikkinchi jahon urushi (1941-1945-yillar) davrida koʻplab sanoat korxonalari Oʻzbekistonga koʻchirildi, bu esa yangi elektr stansiyalarini qurishni talab qildi. Har birining quvvati 10-15 ming kVt boʻlgan Oqtepa, Oqkovok, Salar, Qibray, Nijniy Boʻzsu kaskad GESlari ishga tushirildi. 1943 yilda 126 ming kVt quvvatga ega Farhod GESi qurilishi boshlandi. 1950-yilda respublika elektr stansiyalarining oʻrnatilgan quvvati 528 MVt boʻlib, 2680 million kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarish imkonini berdi. Yuqori quvvatli turbinalar Angren issiqlik elektr stansiyasi 50 MVt quvvatga ega yuqori bosimli bug' parametrlari bilan qurilgan birinchi elektr stansiyasi bo'ldi. Angrendagi qoʻngʻir koʻmir hali ham elektr stansiyasi uchun ishlatiladi. Toshkentda Qodiriy GESi qurilishi bilan bir vaqtda quvvati 35 kVt bo‘lgan birinchi ikki pallali elektr uzatish liniyasi 2 ming km. Oʻsha yili respublika energetikasini boshqarish tizimini takomillashtirish maqsadida Oʻzbekiston SSR Energetika va elektrifikatsiya vazirligi tuzilib, vazir lavozimiga tajribali energetik Hamidov Aziz Hakimovich tayinlandi. U qariyb 25 yil vazir bo‘lib ishladi va uning bevosita rahbarligida issiqlik energetikasi sohasida qator yirik loyihalar amalga oshirildi, bu esa respublika energetika sanoatini yangi rivojlanish bosqichiga ko‘tardi. Xususan, Angren IES, Toshkent IES, Navoiy IES, Taxiatosh IES kabi yirik energetika korxonalari. Tabiiy gaz konlarining ochilishi mamlakat energetika kompleksining jadal rivojlanishiga va uni rivojlantirishning texnik yo‘nalishini tubdan qayta tashkil etishga katta turtki berdi.
1963-yilda umumiy quvvati 1920 MVt boʻlgan Toshkent DUKning 12 ta energetika bloki va quvvati 850 MVt boʻlgan Navoiy DUKning qurilishi boshlandi. 1966 yilning kuzida energetika tizimidagi eng yirik obyekt Sirdaryo GRESining qurilishi boshlandi. 1985 yil aprel oyida Novo-Angrenskaya GRESining 300 MVt quvvatga ega 1-energetika bloki ishga tushirildi. 1985-yilda Muborak sanoat zonasida gaz-kimyo majmuasi korxonalarining issiqlik va elektr energiyasiga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish uchun quvvati 60 MVt bo‘lgan Muborak issiqlik elektr stansiyasi ishga tushirildi. 1990-yilda quvvati 630 MVt boʻlgan Taxiatosh davlat elektr stansiyasi ishga tushirildi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston elektroenergetikasi taraqqiyotning yangi bosqichiga qadam qo‘ydi. Jumladan: energetika sohasini boshqarish tizimi takomillashtirildi – bozor tamoyillari asosida “O‘zbekenergo” davlat aksiyadorlik jamiyati tashkil etildi; energetika tizimini jadal rivojlantirish maqsadida xalqaro moliya institutlari va xorijiy sheriklar bilan faol hamkorlik yo‘lga qo‘yilgan; sohaga xorijiy investitsiyalarni jalb etish va zamonaviy texnologiyalarni joriy etish asosida modernizatsiya ishlari jadallashtirildi; energetika sohasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi “Elektr energetikasi toʻgʻrisida”gi Oʻzbekiston Respublikasi qonuni qabul qilindi. Bu davrda energiya sarfini kamaytirish maqsadida energiya samaradorligi amaldagi issiqlik elektr stansiyalariga nisbatan 20-40 foizga yuqori bo‘lgan kombinatli va gaz turbinalarini joriy etish bo‘yicha qator investisiya loyihalari amalga oshirildi. Xususan, 2004-yilda Tolimarjon IESda quvvati 800 MVt bo‘lgan yangi zamonaviy energiya bloki ishga tushirildi. Bu O‘zbekiston energetika tarmog‘ida ishlab chiqarish quvvatlarini rivojlantirish va tiklash borasida erishilgan muhim yutuqlardan biridir. Ushbu energoblok nafaqat O‘zbekistonda, balki Markaziy Osiyo mintaqasida ham elektr energiyasining yagona asosiy manbai bo‘lib, yiliga 4,8 milliard kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarishi mumkin. 2014 yil aprel - Toshkent IESda 27 MVt quvvatga ega avtomatlashtirilgan gaz turbinali bloki. Natijada Navoiy, Samarqand va Buxoro viloyatlari, Toshkent shahrining markaziy qismidagi iste’molchilarni uzluksiz elektr energiyasi bilan ta’minlash ishonchliligi hamda stansiyalarning energiya samaradorligi oshdi. 2015-yilda Tolimarjon IESda har biri 450 MVt quvvatga ega ikkita kombinat blokini qurish bo‘yicha investitsiya loyihasi amalga oshirildi. Loyiha Osiyo taraqqiyot banki, Yaponiya xalqaro hamkorlik agentligi (JICA) va O‘zbekiston Respublikasi tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi kreditlari hisobidan moliyalashtirildi. Bugungi kunda issiqlik elektr stansiyalari mamlakatimiz energetika tizimining asosi sifatida iste’molchilarga yetkazib berilayotgan elektr energiyasining 90 foizini ishlab chiqaradi. Keyingi besh yilda (2016-2021-yillar) mamlakatimiz energetika sanoatini rivojlantirishning yangi bosqichi – zamonaviy, yuqori samarali energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish va ulardan samarali foydalanish bo‘yicha qator ishlarni amalga oshirish davri boshlandi. Bu borada dunyoning qator yetakchi energetika kompaniyalari – Yaponiya, AQSh va Yevropaning tajribasi o‘rganilib, mamlakatimizda eng yangi, energiya tejamkor texnologiyalar faol joriy etilmoqda. 2017-yil boshida Tolimarjon IESda umumiy quvvati 900 MVt bo‘lgan ikkita kombinatli stansiya ishga tushirildi.
2016-yilda Navoiy IESda quvvati 450 MVt bo‘lgan ikkinchi kombinatsion stansiya qurilishi boshlandi. Loyihaning amalga oshirilishi natijasida: Navoiy kon-metallurgiya kombinati va “Navoiyazot” kabi sanoat gigantlarimizni elektr energiyasi bilan uzluksiz ta’minlash imkoniyati yaratildi; kVt/soat elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun shartli yoqilg‘i sarfi sezilarli darajada qisqartirildi, yiliga o‘rtacha 330 million kub metr tabiiy gaz tejaldi.
2017-yil dekabr oyida Belgiya, Italiya, AQSH kabi rivojlangan mamlakatlar kompaniyalarining energetika uskunalari negizida Toshkent shahrida 370 MVt quvvatga ega birinchi toʻliq avtomatlashtirilgan kombinatsion blok ishga tushirildi. Ushbu zamonaviy qurilmalarda ishlab chiqarilayotgan har bir kVt/soat elektr energiyasi uchun 223 gramm gaz sarflanib, yiliga 350 million kub metr tabiiy gaz tejaladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 30-dekabrdagi PQ-2709-son qaroriga asosan 2020-yilda mamlakatimizning sharqiy hududida, Namangan viloyatining To‘raqo‘rg‘on tumanida 2020-yilda 2016-yilda 2016-yilda 2016-yilda 2016-yilda “To‘raqo‘rg‘on” tumanida 2016-yilda “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yildagi 30-sonli PQ-2709-sonli qaroriga muvofiq To‘raqo‘rg‘on IES har biri 450 MVt quvvatga ega, 6,7 mlrd. yiliga soat elektr energiyasi. Ushbu loyihaning amalga oshirilishi jahonga mashhur kompaniyalarning so'nggi texnik yutuqlarini aks ettiradi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 21-fevraldagi “Farg‘ona IES va Farg‘ona RK-3 qozonxonasida yuqori samarali kogeneratsion gaz turbinasi texnologiyalarini joriy etish” loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2794-son qaroriga asosan , 17 MVt quvvatga ega yuqori samarali kogeneratsiyali gaz turbinali uskunalari. Mazkur inshootning 2019-yil dekabr oyida foydalanishga topshirilishi natijasida Farg‘ona shahridagi ko‘p qavatli uylarga issiqlik yetkazib berildi va qo‘shimcha elektr energiyasi tarmoqqa o‘tkazildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 11-sentabrdagi PQ-3264-son qaroriga muvofiq Hyundai konsorsiumi (Koreya Respublikasi) tomonidan dunyoga mashhur 13 ta kompaniya ishtirokida ikkita kombinat tsikli blokini qurish loyihasi amalga oshirildi. har biri 280 MVt quvvatga ega. Natijada Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Xorazm viloyati iste’molchilarini elektr energiyasi bilan uzluksiz va sifatli ta’minlash, elektr va issiqlik energiyasi ishlab chiqarishni ko‘paytirish, yoqilg‘i resurslarini tejash va ulardan samarali foydalanishga erishildi, ishlab chiqarilgan elektr energiyasining yillik hajmi 3,0 mlrd.dan 3,6 mlrd.kVtgacha oshdi. Bir kVt elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun sarflangan gaz sarfi 266 grammgacha kamaydi, bu har yili 488,6 million kub metr yoqilg‘i tejash imkonini berdi; yillik suv iste'moli 293 million kub metrga kamaydi; atmosferaga yalpi chiqindilar hajmi 5,1 barobar kamaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 29-dekabrdagi “Sirdaryo IES energiya bloklarini bosqichma-bosqich modernizatsiya qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoyishiga muvofiq, 3, 4, 5, 6, 9 va 10-energo bloklari 1974-1981 yillarda qurilgan Sirdaryo IES modernizatsiya qilindi va har bir energoblokning o‘rnatilgan quvvati 300 MVt dan 325 MVt ga oshirildi, yoqilg‘i sarfi har bir kVt elektr energiyasiga 35-40 grammga kamaytirildi, energiya bloklarining ishlash muddati 20 ga oshirildi. yillar. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusi bilan bugungi kunda sohada ijobiy o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Agar 2016 yilga kelib sanoatda yangi joriy etilgan zamonaviy uskunalarning umumiy quvvati 505 MVtni (umumiy ishlab chiqarish quvvatining 5,45 foizini) tashkil etgan bo‘lsa, investitsiya loyihalarini amalga oshirish natijasida 2016-2021-yillarda. 5304 MVt yangi va takomillashtirilgan quvvatlarni qo‘shimcha ravishda joriy etish bilan zamonaviy energiya tejovchi va tejamkor uskunalarning umumiy quvvati 5809 MVtga yetdi va issiqlik elektr stansiyalari umumiy quvvatining 53 foizini tashkil etadi.
Bugungi kunga qadar O‘zbekistonda elektr stansiyalarining umumiy o‘rnatilgan quvvati 14,1 million kVt dan oshadi, shu jumladan, issiqlik elektr stansiyalari 12,5 million kVt yoki yagona energiya tizimi o‘rnatilgan quvvatining 86 foizini tashkil etadi.
“Issiqlik elektr stansiyalari” tomonidan 2023-yilning 1-choragi davomida 14,6 mlrd kVt.soat elektr energiyasi va 2 mln Gkall issiqlik energiyasi ishlab chiqarilib yagona energotizimga uzatildi. Bu haqda jamiyat axborot xizmati rahbari Muhammadjon Bekmuhammedov ma’lum qildi. Investitsiya dasturiga asosan 6 ta loyiha doirasida 21,1 mln. AQSH dollari o‘zlashtirilib, belgilangan choraklik reja 112,6%ni tashkil etdi.
Hozirgi vaqtda “Toshkent IEM"da har birining quvvati 32 MVtga teng bo‘lgan ikkita gaz turbina qurilmasini qurish va “Tolimarjon IES"ning quvvatini kamida 900 MVtga oshirish bo‘yicha loyihalar amalga oshirilmoqda. Shuningdek, 2023−2024-yillar kuz-qish mavsumiga tayyorgarlik ko‘rish maqsadida 13 ta energoblok, 31 ta qozon qurilmasi, 9 ta bug‘-gaz qurilmasi va 1 ta gaz-turbina qurilmasini mukammal, o‘rta va joriy ta’mirlash ishlari rejalashtirilgan. Mavsumga tayyorgarlik joriy yilning fevral oyidan boshlangan bo‘lib, bugungi kunga kelib 2 ta qozon agregatida o‘rta ta’mir ishlari yakunlandi, 3 ta energoblok, 1 ta bug‘-gaz qurilmasi va 7 ta qozon agregatida mukammal va o‘rta ta’mir ishlari amalga oshirilmoqda. Rejalashtirilgan ta’mir ishlari to‘liq amalga oshirilishi evaziga energoqurilmalarning mavjud quvvati 209 MVt hamda qozon qurilmalarning ishlab chiqarish quvvati 483 tonna/soatga oshirilishiga erishiladi.
Sirdaryo viloyati Shirin shahrida quvvati 1 500 MVt bo‘lgan Sirdaryo issiqlik elektr stansiyasi qurilishini boshlaNDI. Umumiy qiymati 1,2 milliard dollar bo‘lgan mazkur loyihaning foydali ish koeffitsiyenti qariyb 60 foizni tashkil etadi. Bu boshqa elektr stansiyalari bilan taqqoslaganda hozirgi vaqtda elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun iste’mol qilinayotgan tabiiy gaz miqdorini deyarli ikki barobar iqtisod qilish imkonini beradi. Loyiha real vaqt rejimida havo izolyatsiyasiga ega ochiq taqsimlash qurilmasi orqali O‘zbekistonning milliy energiya tizimiga uzluksiz elektr energiyasi uzatish va kunu-tun elektr energiyasi ishlab chiqarish jarayonini boshqarish uchun dunyo ekspertlari tomonidan loyihalashtirilgan eng zamonaviy konstruksion yechimlar, ekspluatatsiya va nazorat vositalaridan foydalanishni ko‘zda tutadi.
Qurilish O‘zbekiston energetika vazirligi, investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi, “ACWA Power” (Saudiya Arabistoni) kompaniyasi o‘rtasidagi hamkorlik natijasida 2020 yil mart oyida erishilgan kelishuvlarning ijrosi doirasida boshlandi. Mazkur hujjat O‘zbekistonda ekologik toza energiya ishlab chiqarishni 2 500 MVtga oshirish bo‘yicha energetika loyihalari ijrosini ko‘zda tutadi. Marosimda ikki mamlakat rasmiy delegatsiyalari ishtirok etdi. Tadbir doirasida elektr energiyasini sotib olish bo‘yicha kelishuvlar hamda Buxoro va Navoiy viloyatlarida umumiy quvvati 1000 MVt va qiymati 1,3 millard dollar bo‘lgan ikkita shamol elektr stansiyasi barpo etish bo‘yicha investitsiyaviy bitimlar imzolandi. Mazkur loyihalarni amalga oshirish uglevodorod chiqindilarini 1,6 million tonnaga qisqartirish imkonini berishi, shu bilan birga 2031 yilga borib energiya quvvatlarining 40 foizini qayta tiklanadigan energiya manbalariga o‘tkazish bo‘yicha hukumat tomonidan qo‘yilgan maqsadlarga erishishga xizmat qilishi kutilmoqda.
Uchta loyihaning hayotga tadbiq etilishi O‘zbekistonning energetika quvvatlarini talab darajasida oshirish kafolati hisoblanadi, chunki 2030 yilga borib elektr energiyasi iste’moli 110 milliard kVt/soatga yetishi kutilmoqda. Ular, shuningdek, O‘zbekistonda energiya samaradorlikni oshirish, energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish, shuningdek energetika sektorida amalga oshirilgan islohotlar doirasida qayta tiklanadigan energiya manbalarini ishlab chiqish va joriy etish bo‘yicha milliy dastur talablariga mos keladi. Rejalarimizning samarali amalga oshirilishi O‘zbekistonga katta miqdordagi investitsiyalarni jalb qilish va mamlakatimiz energetik maqomini yuksaltirish imkonini beradi, - dedi O‘zbekiston energetika vaziri Alisher Sultonov. – Vazirlik “ACWA Power” kompaniyasi va Saudiya Arabistoni delegatsiyasiga boshlangan ishlar uchun minnatdorlik izhor etadi. Biz uzoq muddatli va samarali hamkorlik qilish niyatidamiz. “Biz, Saudiya Arabistonining yetakchi kompaniyasi vakillari O‘zbekistonning ikki mamlakat o‘rtasidagi hamkorlik to‘g‘risidagi bitimga muvofiq energetika tarmog‘ini isloh qilish bo‘yicha keng ko‘lamli rejasini amalga oshirishda ishtirok etayotganimizdan faxrlanamiz, - dedi “ACWA Power” kompaniyasi boshqaruvi raisi Muhammad Abunayyan. - Men O‘zbekiston Respublikasi hukumati, Energetika vazirligi, Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligiga “ACWA Power” kompaniyasining arzon narxlarda elektr energiyasi yetkazib berish borasidagi dunyo tajribasiga bildirilgan ishonch uchun minnatdorlik bildiraman.“ACWA Power” kompaniyasi rahbarining fikricha, Sirdaryo IES qurilishiga start berilishi, elektr energiyasini sotib olish bo‘yicha kelishuvlar va shamol elektr stansiyalariga oid investitsiyaviy kelishuvlarning imzolanishi O‘zbekistonning energetika tarmog‘ini isloh qilish va mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlantirilishini rag‘batlantirish jarayonidan ilgarilab ketishga bo‘lgan intilishini ifodalaydi⁵.
⁵“Dunyo” muxbirlari Muzaffar Komilov va Anvar Ilyosov (24.01.2021y)