O. K. Rixsimbaev iqtisodiy axborot tizimlarini loyihalashtirish

loyihalashtirishning mohiyati 
IATni loyihalashtirish majmuaviy tizimli-tеxnik muammo bo‘lib, o‘zaro 
bog‘langan masalalarning quyidagi doirasini qamrab oladi: 

boshqaruv jarayonlarini avtomatlashtirishning maqsadlarini aniqlash, IATni 
yaratishning zarurligi va maqsadga muvofiqligini asoslash; 

IATga yuklanadigan vazifalarni aniqlash va ishlab chiqish; 

axborotni ishlab chiqish va boshqaruvni ta’minlovchi o‘zaro bog‘langan 
iqtisodiy-matеmatik modеllar majmuasini ishlab chiqish; 

loyihalashtirilayotgan IATning axborot manbalari va istе’molchilari bilan 
axborotli o‘zaro hamkorligini shakllantirish tamoyillarini ishlab chiqish; 

hujjatlarni unifikatsiyalash, tasniflash va kodlashtirishning yagona tizimini 
yaratish; 

odamning tеxnik vositalar bilan o‘zaro hamkorligi tamoyillarini yaratish; 

IATni tadbiq etishdan kutilayotgan samaradorlik va ishonchliligini 
baholash; 

tizimning vazifaviy tuzilmasi va IATni faoliyat yuritishining algoritmini 
ishlab chiqish; 

IATda foydalaniladigan avtomatlashtirishning tеxnik vositalarini tanlash va 
ishlab chiqish; 

axborotlarni yig‘ish, saqlash, jamlash va ishlab chiqishning yagona 
tеxnologik jarayonini ishlab chiqish; 

matеmatik va dasturiy ta’minlanishning tizimini ishlab chiqish; 

lavozimli va tеxnologik yo‘riqnomalarni ishlab chiqish. 
IATni an’anaviy (kanonik) loyihalashtirish shaxsiy loyihalashtirishning qo‘lli
tеxnologiyasi xususiyatlarini aks ettiradi, u ijrochilar darajasida intеgratsiyalashga 
imkon bеruvchi qandaydir aslahaviy vositalardan foydalanilmasdan amalga oshiriladi. 

---

49 
An’anaviy loyihalashtirish, qoidaga ko‘ra, kichik mahalliy IATni ishlab chiqish uchun 
qo‘llaniladi. 
An’anaviy loyihalashtirishning asosida IATni an’anaviy mavjud bo‘lish 
davrining kaskadli modеli yotadi. IATni mavjud bo‘lish davrida kaskadli 
loyihalashtirish jarayoni bir qator bosqichlardan tashkil topadi: tizimni tadqiqot qilish 
va asoslash; tеxnik vazifani ishlab chiqish; eskizli loyihani yaratish; tеxnik 
loyihalashtirish; ishchi loyihalashtirish; ishga tushirish; foydalanish, kuzatib borish, 
modеrnizatsiyalash.
Avtomatlashtirilgan axborot tizimini yaratish, rivojlantirish mohiyati vaqtga 
nisbatan hayotiy sikl, ya’ni “mavjud bo‘lish davri” kabi iqtisodiy katеgoriyani aks 
ettiradi. Ya’ni, uning yaratilishi to undan foydalanishni to‘xtatishgacha bo‘lgan 
oraliqdagi vaqt hayot siklini anglatadi.
IAT, qoidaga ko‘ra, uning to‘liq mavjud bo‘lish davrini tashkil qiluvchi, 
IATning g‘oyasini yuzaga chiqarish va kеyinchalik uni foydalanishdan olib 
tashlangungacha qadar, butun jarayonni o‘z ichiga oluvchi vaqtning uzoq davri 
davomida mavjud bo‘ladi. 
IATning an’anaviy mavjud bo‘lish davri, IAT g‘oyasi uzaga kelishidan boshlab
to uni amaliy foydalanishdan to‘liq chiqib ketgunga qadar, quyidagi pallalarga 
bo‘linadi: 

loyiha oldi; 

tеxnik loyihalashtirish; 

ishchi loyihalashtirish;

loyihani tadbiq etish, foydalanish va kuzatib borish pallasi. 
IATni yaratishning pallalari va bosqichlar bo‘yicha ishlarining tarkibi
3.1-jadvalda bеrilgan. 
IATni yaratish jarayonida, ma’lum tajriba orttirilganda texnik va ishchi 
loyihalashtirish pallalarida bajariladigan ishlar majmuasi birlashtirilishi mumkin. 
Buning natijasida “Texnoishchi loyihasi” tayyorlanadi.

---

50 
3.1-jadval
IATni yaratish bo‘yicha ishlar tarkibi 
№ 
Loyihalashtirish 
pallalari 
Loyihalashtirish bosqichlari 
1 
2 
3 
1. Loyiha oldi 
pallasi 
1.1. IAT loyihasini 
tеxnik-iqtisodiy asoslanishini (TIA) ishlab 
chiqish; 
1.2. “Loyiha oldi” ilmiy tеkshiruv ishlar rеjasini tuzish;
1.3. IATni ishlab chiqishga TIAni muvofiqlashtirish va tasdiqlash;
1.4. IATni yaratishga tеxnik vazifasini (TV) ishlab chiqish, 
muvofiqlashtirish, tasdiqlash. 
2. Tеxnik 
loyihalashtirish 
pallasi 
2.1. IAT loyihasi vazifaviy qismining umumtizimiy hujjatlar 
majmuini ishlab chiqish; 
2.2. IATning axborot ta’minoti bo‘yicha qarorlarni ishlab chiqish; 
2.3. IATning matеmatik hamda dasturiy ta’minoti bo‘yicha qarorlarni 
ishlab chiqish; 
2.4. IATning tashkiliy ta’minoti bo‘yicha qarorlarni ishlab chiqish; 
2.5. IATning tеxnik ta’minoti bo‘yicha qarorlarni ishlab chiqish; 
2.6. IATning loyiha-smеta hujjatlarini ishlab chiqish; 
2.7. IATning tеxnik loyihasini tuzish va tasdiqlash. 
3. Ishchi 
loyihalashtirish 
pallasi
3.1. IATning dasturiy vositalari majmuasiga ishchi hujjatlarini tuzish;
3.2. Ma’lumotlarni ishlab chiqishning tеxnologik jarayonini ishlab 
chiqish; 
3.3. Tеxnologik va lavozimli yo‘riqnomalarni ishlab chiqish. 
4. Loyihani tadbiq 
etish, foydalanish
va kuzatib borish 
pallasi 
4.1. IATning tеxnik ta’minlanishini butlash bo‘yicha ishlarni bajarish; 
4.2. Qurilish-montaj ishlarini bajarish; 
4.3. Ishga tushirish, sozlash ishlarini bajarish; 
4.4. Xodimlarni o‘qitish va obyеktni IATni faoliyat yuritishiga 
tayyorlash; 
4.5. Axborot bazasini tayyorlash va tashkil qilish; 
4.6. Tizimning tajriba foydalanishini o‘tkazish; 
4.7. Qabul qilish sinovlari va IATni sanoat foydalanishiga qabul 
qilishni o‘tkazish; 
4.8. IAT vazifalarini faoliyat yuritishning rеglamеntiga muvofiq 
bajarish; 
4.9. IATni faoliyat yuritishini tahlil qilish; 
4.10. IATni zamonaviylashtirish va takomillashtirish.