О. Рамазонов, О. Юсупбеков тупрокшунослик ва дехкончилик олий ÿtçye юртлари учун дарслик


Саволлар:  1. Ландшафтнинг морфологик курсаткичларини изох-


Download 7.93 Mb.
Pdf ko'rish
bet8/139
Sana28.10.2023
Hajmi7.93 Mb.
#1729405
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   139
Bog'liq
Тупрокшунослик-ва-дехкончилик.Рамазонов-О

Саволлар: 
1. Ландшафтнинг морфологик курсаткичларини изох- 
ланг?
2. Ландшафт типи деганда нима тушунилади?
3. Антропоген ландшафтлар узгариш даражасига 
к;араб к,андай куринишларда булади?
4. Антропоген ландшафтлар к;андай синфларга бу- 
линади?
5. Ер тузиш ишларини режалаштиришда ландшафт­
нинг узгариши к,андай инобатга олинади?
3-§. ЕР ЮЗИДА ЛАНДШАФТЛАРНИНГ МИНТАКДВИЙЛИГИ
Ер юзида ландшафтлар иклим компонентларининг 
экватордан кутбларга йуналиши буйича табакалашган 
холда шаклланган ва таркалган. Бунинг асосида кои- 
нот ва Ер шари орасидаги узаро богликлик натижаси- 
да кенгликлар буйлаб иссиклик ва нам ликнинг так- 
симланиши ва нисбати ётади.
Ер юзида сув, тупрок,, усимлик ва хайвоног дунёси 
ривожланишининг минтак;авий к;онуниятлари таьсири- 
да катта-катта майдонларда табиий тизимлар — ланд­
шафт минтакалари хосил булади.
Кенгликлар буйича иклимнинг узгариш и (иьугим 
кенгликлари) натижасида мазкур шароитга мослашган 
биоценозни хосил килади. Табиий ландш аф т шаклла- 
нишида асосий омил хисобланган хилма-хил усимлик 
дунёси вужудга келади. Шу сабабли Ер юзида ланд­
шафт шаклланиши ётик ва баландлик иклим минтака 
конуниятларига буйсунади.
15


ЛАНДШАФТШУНОСЛИК
Географик нуктаи-назардан ётик табиий ландшафт 
деганда нисбатан катта майдонли асосли бир типдаги 
м интака тушунилади (чул, сахро, тропик минтака ва 
Х .к ) . 
Ландш афт типи табиий минтакаларнинг ташки 
куриниш ини белгилайди хамда чегарасини аниклашда 
асосий мезон хисобланади. Ландшафт минтакавийли- 
ги билан бир вактда Ер юзида номинтакавийлик кону- 
нияти хам мавжуд. Номинтакавийлик конунияти му- 
раккаб табакалашган ландшафтлар тизимини вужудга 
келтиради: ландшафт минтакасида даврий-иклимий узга- 
риш лар таьсирида шаклланган компонентлар (океан 
киргогидан материк ичкарисига караб узгариши, 
ХУДУД- 
нинг геоморфологик тузилиши, сатхнинг паст-баланд- 
лиги ва х-к.).
Ётик табиий минтакада аксарият куп холларда но­
минтакавийлик рельефининг морфологик тузилиши, тог 
ж инслари литологик тузилишига караб намоён булади. 
Рельефга караб мазкур худуд ландшафтининг тупрок 
иклим шароити, усимлик дунёси хилма-хил булади.
Л андш аф т минтакаси область ва провинциядан ибо- 
рат булиб, улар табиий районлаштиришнинг таксоно- 
м ик бирликлари хисобланади. Ландшафт минтакалари 
одатда геоботаник белгилар асосида ажратилади. Чун- 
ки, усимлик дунёси ландшафтнинг энг асосий ташки 
белгиси хисобланади, табиатда содир булаётган узга- 
риш лар усимликларда аник акс этади.
МДХ худудида куйидаги табиат зоналари (ландшафт­
лар) мавжуд: арктика сахроси, тундра, урмон-тундра, 
тайга, аралаш урмонлар, кенг баргли урмонлар, урмон- 
дашт, дашт, чалачул, чул, дагал баргли доимий яшил 
урмонлар ва бутазорлар зоналари.
Тогаи худудларда ётик кенгликларга Караганда ре­
льеф билан боглик булган ландшафтлар, уларнинг ком- 
понентлари мавжуд.
Тогларнинг паст-баландлиги, ёнбагирларининг хил- 
ма-хиллиги натижасида уларга тушаётган К,уёш радиа- 
цияси хар хил даражада булади. Натижада тогли худуд- 
ларда узига хос иклим, тупрок, усимлик дунёси ва
16


ЕР ЮЗ ИДА ЛАНДШАФТЛАРНИНГ МИНТАКДВИЙЛИГИ
улар билан узвий боглик булган табиий тик ландшафт 
минтакалари шаклланади.
Тогли худуд рельефи табиий холда табакалашган 
хилма-хил, паст-баланд ландшафтлар хосил килади. Хар 
бир тог тизимининг тектоник харакати, экзоген були- 
нишлар натижасида хосил булган таш ки киёфаси асо- 
сан паст, урта, баланд ва жуда баланд булиши мумкин. 
Тогларнинг паст-баландлиги ва ти к ландш афт минта­
калари орасида узвий богликлик мавжуд булиб, улар 
минтакалар сонини, мураккаб ландш афт таркибини бел- 
гилайди.
Тогларнинг пастки кисми дастлабки тик ландшафт 
минтакаси хисобланади ва аста-секин тог атрофидаги 
текислик ландш афт минтакасига куш илиб кетади (1- 
расм).
Тогларнинг уртача кисмида (баландлигида) минта- 
кавийлик нисбатан мураккаб ва хилма-хил булиб, 
кияликка караб алмашиб туради. Тогларнинг энг ба­
ланд кисмида иклим шароити нисбатан бир хил були- 
шига карамасдан кенглик ва даври й ли к таъсири сези- 
либ туради, уларда узига хос ландш аф т куриниши мав­
жуд.
Хар бир иклим минтакада узига хос тик ландшафт 
минтака типи шаклланган. Улар худудида навбатма- 
навбат жойлашган тик минтакалар мавжуд. Узбекис- 
тонда тогликлар тизими умумлаштирилган холда уч- 
та — чул, чалачул ва сахро типидаги тик ландшафт 
минтакаларига булинади. Лекин бу минтакалар ичида 
ландшафт таркиби, компонентлари нихоятда хилма-хил 
булиб, тогларнинг баландлигига, уларнинг кенглик мин- 
такаларида 
жойлашишига, тог ёнбагирларининг шак- 
ли, нишаблиги, жойлашишига ва бош каларга боглик 
булади.
Тик ландш афт минтакалари, уларнинг тузилиши
таркиби, айрим компонентлари, 
хусусиятларини хар 
томонлама ва мукаммал урганиш асосида мавжуд таби­
ий захиралардан самарали ф ойдаланиш мумкин.
Режалаштирилаётган тадбирлар, техник-иктисодий
17


ЛАНДШАФТШУНОСЛИК


ЛАНДШАФТ ТАРКИБИНИ УРГАНИШ
хисоб-китоблар ва лойихалар тик ландш аф т минтака- 
ларида мавжуд ва содир булиши мумкин булган таби- 
ий, антропоген жараёнларни назарда тутган холда амал- 
га оширилиши зарур.
Саволлар:

Download 7.93 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   139




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling