O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

R eprod u k tiv t a ’lim dan am aliy ta ’lim ga o ‘tish
B iz m aktabda in so n g a hayotiy m asalalarni m ustaqil holda hal qilishni 
o'rg atam iz. Buning uchun faqat bilim lar em as, balki ularni ishlatish va turli 
sharoitlarda q o 'llash k o ‘nikm asi ham kerak. A na shu nuqtayi nazardan hozirgi 
m aktabda ustunlik qiladigan o 'q itis h n in g reproduktiv usuli m aqsadga m u v o fiq
emas.
M asalan, hozir teatrlash tirish keng tarqalgan. B unda jid d iy spektakllarni 
q o 'y is h haqida gap b orayotgani y o 'q . D arsd a kichik sahnani o 'y n a sh : bolalarga 
tasodifan qadim gi odam uch rab qolsa, u bilan nim alarni g aplashishlarini o 'y la b
k o 'rish n i ta k lif qilish m um kin. Shu payt birdan shkafning eshigi ochilib, undan 
’’ibtidoiy odam " chiqadi. U terig a o 'ra lg a n va q o 'lig a so 'y il ushlab olgan. Teri 
bo 'lm asa, ag 'd a rm a nim p o 's tin kiyadi. S o 'y iln in g o g 'irlig in i cham alab va terini 
siypalab k o 'rib , "ibtidoiy o d am "d an uning q abiladoshlari va y u z m ing yil avval 
qanday yashaganini s o 'ra s h o 'q u v c h ila r uchun qiziqarlidir. U ndan g u g u rtsiz olov 
yoqishni ham o 'rg a n ish m um kin. B ilish g a d o ir y u rish lar va e k sk u rsiy alar b archaga 
m a ’lum. Lekin bunda b o lalarn in g o 'z la ri m uam m olarni q o 'y ish la ri, gipotezalarni 
bayon qilishlari va u larg a ja v o b to p ish lari m uhim dir. Bu borada daladagi 
o 'sim lik la rn in g nim a u chun h a r xil o 's is h i, g u n afsh an in g chiroyliligi v a h o k azo lar 
haqida 
fikr y u ritish g 'o y a t 
foydalidir. 
S infda o 'q u v jara y o n in i 
bolalarni 
qiziq tirad ig an sa v o lla rg a ja v o b to p ish y o 's in id a tashkil qilish m um kin. H ech qachon 
u n u tm aslik kerakki, p ed ag o g ik ja ra y o n n in g ikkita q atn ash ch isid a o 'q itu v c h i va 
o 'q u v c h id a ikki xil m aqsad b o 'lis h i m um kin. M asalan, o 'q itu v c h i o 'q u v c h in i tab iat 
hodisalari bilan tan ish tirish n i istasa, o 'q u v c h i o 'y in uchun v aq t topish haq id a 
o 'y la y d i. B uni b itta y o 'ld a n ik k i xil m aq sad g a qarab b orish desa b o 'la d i. F ao liy atg a 
in tilish n in g eng y ax sh i o m illarid an biri h ay ratlan ish d ir. O 'q itu v c h ila rd a n o 'q u v c h i 
darsdan n im a olib ketishi kerakligi so 'ra ls a , ular: u y g a vazifa, yangi bilim lar, 
baholar, deb ja v o b berad ilar. A slid a o 'q u v c h i uyiga zavq—shavq va q o n iq ish bilan, 
y a n a d arsg a k elish ish tiy o q i b ilan qaytishi kerak. O 'q itu v c h in in g d arsd a n im an id ir 
am a lg a o sh irish g a u lgurm agani hech g ap em as. U ning b o lalard a u y g 'o tg a n qiziqishi 
keyingi safar k am ch ilik n i to 'ld iris h d a u n g a y o rd am beradi. D ars o x irid a o 'q itu v c h i
106

---

bolalarni hay ratlan tirad ig an savolni ochiq qoldirsa, bolalar sarguzashtlarning 
d avom ini k u tg an d ek u bilan y an a u ch rash ish g a intiladilar.
A fsuski, d arsliklarim izdagi m atnlarda aq lg a nom uvofiq fikrlar uchram aydi, 
b arch a zid d iy atlar b a rta ra f etilgan va shunga k o ‘ra darslik lar zerikarli. O datda, 
dastlab k i m an b alard a aqlga nom uvofiq fikrlar, ziddiyatlar, to ’qnashuvlar ju d a k o 'p
b o 'la d i. D astlabki m anbalardan foydalanish yaxshi, lekin ularni o 'q is h qiyin. 
Shuning uchun, bir tom ondan. bolalar tush u n ad ig an tilda yozilgan. ikkinchi 
tom ondan, 
o 'z a ro
zid 
fikrlar 
u y g ’otadigan 
m azm undagi 
o ’quv 
m atnlari 
zarur.B izning ju d a bo‘sh o ’quv m ateriallarim izn i xayoliy q o ’shim chalar bilan 
y o ’nlantirish m um kin va bu ish m urakkab em as. M asalan, o ’qituvchi darsni 
qu y id ag ich a boshlaydi: ’’O 'z im iz n i kosm ik kem ada uzoq galaktikadagi n o m a ’lum
plan etag a uchib kelgandek his qilam iz. U ndagi h am m a sharoit xuddi verdagidek, 
lekin faqat tortish kuchi kam . U nda qanday h ayvonlar yashashi m um kin?” Bu holda 
bolalarni m aqsadi m azk u r planetada h ay v o n o t dunyosini k o ’pavtirishdan iborat 
b o ’ladi. 0 ‘qituvchi esa ularga verdagi hayvonot dunyosini o ’rgatishni k o 'zlay d i. 
0 ‘qituvchi ham , o 'q u v c h ila r ham o 'z m aq sad larig a erishadilar, binobarin, 
taqqoslash bilishning yaxshi v o 'lid ir. M ak tab larim izd ag i o 'q u v predm etlarning 
m azm u n id a asosiy e ’tibor defin itsiv alarg a, y a 'n i tushunchalarni ta ’riflash g a 
qaratilgan. L ek in ana shu tushunchalarga turli nuqtayi nazardan qarash g ’oyat 
foydalidir. H ar qanday obyekt o 'z i haqidagi tushunchaning ta ’rifidan ancha bovdir. 
B olaning m iy asig a tu shunchalar ta ’rifini qanchalik k o ’p tiqishtirsak, ana shu 
boylikning im koniyatlari shunchalik y o 'q o lib boradi. O ’qituvchining m aterialni 
tak ro rlash
v a
m ustahkam lashga 
qaratilgan 
v azifalari 
ham 
o 'q u v c h ila rn in g
faoliyatini 
kuchaytirishi 
lozim . 
U yga 
beriladigan 
vazifaning 
o ’qish 
va 
so 'z la sh d a n g in a iborat b o 'lish i m a ’qul em as. U ndan k o 'r a bolalarning o 'q itu v c h ig a
savollar bergani yaxsh iro q d ir. A m m o o 'tilg a n m avzu b o 'y ic h a berilgan savollar 
o 'q u v c h ila rn i y an g i bilim larni o 'z la sh tirish g a tayyorlashi kerak. Suv solingan idish 
isitilsa, itarilish kuchi qanday o 'z g a ra d i?
O 'q itu v c h i darsda isbotlagan qoidalarni am alda sinab k o 'rish n i bolalarga 
tavsiya etishi m um kin. C hunki bahslashish uchun bilim kerak. H ozir m aktablarda
107

---

o 'q u v c h ila rg a o 'z la r i o 'rg a n a d ig a n predm etlarni yoki m avzularni tanlash huquqini 
berish m um kinligi x u su sid a g ap lar b o 'ly ap ti. B o lag a k o 'c h a g a chiqishdan oldin 
etigini k iyish yoki k iy m aslig in i ay tish kerak em as. C hunki u ''k iy m a y m a n ” deyishi 
m u m k in va so 'ra g a n kishi m ulzam b o 'lib qoladi. U nga etikni avval chap yoki o 'n g
o y o q q a kiyishini aytish boshqa gap. U o 'z in in g tanlash huquqidan qoniqish bilan 
foydalanadi.