«обеспечение ускоренного развития национальной экономики и высоких темпов роста: проблемы и решения»

Muomalada naqd pullarning ishlatilish 
o'lchovi (Ming evro) 
0
1
2
3
Italiya
Gresiya
Ispaniya
Fransiya
Naqd pullar

---

“Milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va yuqori o‘sish sur’atlarini ta’minlash: muammolar va yechimlar” 
178 
xarajatlar keskin kamaytiradi. Clobal Insight Inc. ilmiy tekshirish institute xodimlarining tadqiqotlariga 
binoan electron to’lov tizimi , qog’ozlar vositasida ma’lumot etkazuvchi tizimdan ko’ra bir yilda YIM –
dagi umumiy xarajatlarni 1% kamaytirishiga olib keladi.. Bunday natija pul mablag’lari aylanmasining 
tezlashuvi hisobidan vujudga keladi. Bu tizim hisob – kitoblar o’tkazish vaqtini tejaydi va ularning 
qiymatini pasaytiradi. Masalan AQSH-da bir yilda elektron to’lov tizimi hisobidan vujudga keladigan 
xarajatlar miqdorini qisqarish 60 000 million dollarni, Buyukbritaniyada 10 000 million, Belorusiyada esa 
atigi 750 million dollarni tashkil qiladi. 
Barcha mamlakatlarda kartlar texnologiyalaridan foydalanish avj olmoqda. Agar XX asrda 
millionlab odamlar bunday kartlarga ega bo’lgan bo’lsalar, XXI asrda esa ularning milliardan ham oshib 
bormoqda. Plastik kartlarning muomalada ommaviy holda ishlatilishi naqd pulsiz hisob –kitoblar 
tizimining muhim instrumentiga aylanmoqda. Hozirgi paytda plastic kartochkalarning turli tuman 
shaklllari mavjuddir. Albatta bu tizimni rivojlantiruvchi tuzilma bu Markaziy banklardir. 
Mamlakatimizda, muomalaga kiritilgan banklarning plastic kartalar orqali hisob-kitob qilish 
tizimini ham ana shunday moliyaviy xizmat turlari tarkibiga kiradi. Bank plastik karta vositasida hisob- 
kitoblarni amalga oshirish korxona, tashkilot uchun ham, jismoniy shaxslar uchun ham qulaydir. Banklar 
uchun esa zamonaviy juda tezkor o’tkaziladigan, foydali va universai to’lov vositasidirBu jarayonga 
albatta banklarning ijobiy ta’siri kattadir. Kundan kunga plastic kartochkalar va elektron to’lovlar pul 
muomalasida miqdor jihatdan o’sib bormoqda. Iste’molchilar har kuni xarid qilish yoli bilan naqd pulsiz 
to’lovlar tizimini, ayniqsa to’lov kartochkalar bozorini rivojlantirmoqdalar. Bank kartochkalari elektron 
to’lovlar tizimining eng asosiy instrumenti sifatida shakllanmoqda. Uning muomalada qollanishi banklarda 
xizmatlarning tannarxi pasayishi va xizmatlar doirasining kengayishiga olib kelmoqda. Bundan tashqari 
ular muomalada naqd pul miqdorini kamayishi, mijozlar o’rtasida pul mablag’larini aylanmasini tezlashuvi 
va banklarning resursrlar manbaalarini o’sishiga, Tovar aylanmasining yaxshilanishi, fuqarolar 
madaniyatini oshirishga yordam bermoqda.
O’zbekistonda plastic kartlar tizimi rivojlanib bormoqda 2014 yilning 9 oyida ularning soni 2013 
yilning shu holatida 12.2 5 o’sdi. Hozir mamlakatda bunday kartlar 10 million 658 ming donani tashkil 
qiladi, Ularning 10 million 600 mingtasi zismoniy shaxslar, 29605 mingtasi yuridik shaxslar, 11738 
mingtasi korporatif xususiy tadbirkorlarga to’g’ri keladi, Bankomatlar soniham oshib bormoqda va bugungi 
kunda ular 1744-dan ortiqdir.
Hozirgi kunda O’zbekistonda UZKART tizimi 28 tijorat banklarga ulangan. Bundan tashqari 
xalqaro kartlari VISA, Europay Master Card tizimiga oid 128 ming kartlar muomalaga chiqarilgan. O’zbek 
so’mida ishlatilayotgan Smartvisa kartlari EMY va Uzkartlar esa DUET andozalari vositasida
himoyalangan va bu to’lov vositalarining xafsizligini ta’minlaydi.
Milliy pul birligimiz so’mda ishlatiladigan Smartvisa (EMU) kart asosida aholi quyidagi 
qulayliklarga ega bo’ladilar: 
- magazinva dorixonada xarid xarid qilish: 
-,kommunal xarajatlarini to’lash: 
- bankomatdan naqd pul olish: 
- internet orqali to’lov o’takazish va boshqalar.
Ayni paytda, bank kartlaridan foydalanish rivojlanib bormoqda va kishi boshiga to’g’I keladigan 
kartlar har bir davlatda har xildir. Masalan, Janubiy Kreyada har bir kishiga 4,95, AQSH-3,79, Cbngapurda 
-3,42, Buyukbritaniyada 2,73, Italiyada-1,17, Fransiyada-1,31, Rossiyada-0,74 to’g’ri keladi.
Ko’p mamalakatlar aholi va korxonalarni plastic kartlar vositasida xarid qilishga o’rgatish yo’li 
bilan muomalada naqd pullarning miqdorini keskin kamaytirishga erishdilar. Braziliyada sug’urtalash, 
ijtimoiy yordam mablag’lari ham aholining plastic kartlariga tushiriladi.Janubiy Kareyada bank kartlaridan 
foydalanishni rag’batlantirish yo’lga qo’yilgan. Masalan, savdo korxonalari hamma operatsiyalarni kartlar 
bilan amalgam oshirsa qo’shimcha qiymat solig’I 2 %, soliqqa tortiladigan bazaning 20 % qisqartirishga 
ruxsat berish, har oy 1,5 million miqdorida mukofot fondi tashkil qilingan
Naqd pulsiz hisob –kitoblarning juda ko’p miqdori to’lov topshiriqnomalariga to’g’ri keladi. 
Masalan mamlakatimizda bu to’lov vositasida amaga oshirilgan amaliyotlar umumiy naqdsiz 
operatsiyalaning 50 foizdan ko’prog’ini tashkil qiladi. Faktoring , akkreditif bo’yicha amaliyotlar miqdori 
juda kam. Ma’lumki, akkreditivning rasmiylashtirish uchun kafil bo’luvchining imzosi talab qilinmaydi, 
akkreditiv shartlari xaridor uchun ham sotuvchi uchun ham, ishonchli va qulaydir. 
Elektron pul tuzlmasini keskin takomillashuvi nazorat ishini ham rivojlanishini taqozo etadi. 
Chunki, pul agregatlarini to’g’ri hisoblash va mavqeini aniqlash iqtisodiy inqirozlar oldini olishning eng 
asosiy omillaridan biridir. Bundan tashqari, ba’zi ma’lumotlarga ko’ra qalloblik va o’g’rilik mavjudligi 
natijasida dunyoda plastic kartlardan 13 milliard dollar o’g’rilangan, shuning 3 milliatdi Rossiyaga to’ri 

---