Obidova shahloxon shuhratjon qizi

1.2 Neologizmlarning ma’nosi va tuzilishiga ko’ra turlari
Neologizm (yunoncha neo “yangi” + logos “so’z” dan) yaqinda yaratilgan so’z, atama yoki iboradir – ko’pincha yangi tushunchalarga qo’llash yoki eski atamalarni yangi til shaklida qayta shakllantirish uchun foydalaniladi. Neologizmlar, ayniqsa, yangi madaniy kontekstni olgan ixtirolarni, yangi hodisalarni yoki eski g’oyalarni aniqlashda foydalidir. Neologizmlar ta’rifiga ko’ra “yangi” bo’lib, ko’pincha ma’lum bir shaxsga, nashrga, davrga yoki hodisaga bevosita bog’liqdir. Collins Cobuild ingliz tili lug’atida yozilganidek (1987) neologizm - bu: tildagi yangi so’z yoki ibora yoki hozirda yangi ma’noda ishlatilayotgan tanish so’z yoki iboradir. Yangi so’zlar va iboralar yoki neologizmlar muhimlik ko’lamidan qat’i nazar, yangi narsalar uchun yaratiladi. “Neologizm - bu yangi yaratilgan so’z yoki ibora yoki mavjud so’zning yangi ma’nosi yoki boshqa tildan olingan so’z”¹³ - bu Arnold I.V tomonidan yozilgan yana bir ta’rif. Ko’pincha neologizm “yangi so’z” sifatida tushuntiriladi va ta’riflanadi, bu juda aniq va sodda ko’rinadi. Ammo qaysi so’zlarni yangi va qaysi biri yo’q deb hisoblash mumkinligini aniqlash kerak bo’lganda, muammo paydo bo’ladi. Muammo yangilik, yangilik tushunchasining nisbiyligidadir, chunki u qaysi davr e’tiborga olinishi, so’z qancha vaqt yangilik maqomiga ega ekanligi va hokazolarga bog'liq. V.N. Yartseva kengroq taʼrifni taklif qilib, “neologizmlar tilda maʼlum bir davrda paydo boʻlgan yoki matn yoki nutq aktida bir marta qoʻllanilgan soʻzlar, soʻz maʼnolari yoki birikmalardir”¹⁴. Bu yerda neologizm tushunchasi leksema doirasidan tashqariga kengayib, eski va maʼlum soʻzlar orqali yetkazilishi mumkin boʻlgan yangi maʼno va birikmalarni ham oʻz ichiga oladi. Bu yondashuv yanada chuqurroq ko’rinadi, chunki u nafaqat yangi so’z shaklining paydo bo’lishi faktini, balki uning ichki va tashqi tuzilishidagi o’zgarishlarni ham hisobga oladi.
J. Bo’ranov va A. Mo’minovlar o’zlarining “Ingliz tili leksikologiyasining amaliy kursi” (1990) nomli kitoblarida neologizmlarni quyidagilarga ajratish mumkin, deb taxmin qilganlar:
Ildiz soʻzlar: Masalan: jip – kichik yengil avtomobil, zebra – koʻchani kesib oʻtish joyi va hokazo;
Olingan so’zlar: Masalan: hamkorlikchi – ishg’ol qilingan hududda dushman bilan foydali ishlaydi, aksessuarlar - kiyim aksessuarlari bilan ta’minlash.¹⁵
O.S. Axmanova batafsilroq ta’rif beradi, bu yerda neologizmlarning ikki turi ajratiladi. Birinchi ta’rif quyidagicha: “neologizm - bu yangi (avval noma’lum) ob’ektni aniqlash yoki yangi tushunchani ifodalash uchun yaratilgan so’z yoki ibora”¹⁶, ikkinchisida aytilishicha, bu “milliy tilda fuqarolik huquqini olmagan va shuning uchun o’ziga xos, ko’pincha nostandart nutq uslubiga tegishli deb qabul qilinadigan yangi so’z yoki ibora”.
Yangi so’zlar, qoida tariqasida, monosemantikdir. Fan va texnikaning turli sohalarida ishlatiladigan atamalar neologizmlarning katta qismini tashkil qiladi. Yangi so’zlar faqat tushuncha bo’laklariga tegishli: otlar, fe’llar, sifatlar va boshqalar. Neologizmlar yangi yaratilgan leksik birliklar yoki yangi ma’'noga ega bo’lgan mavjud leksik birliklar sifatida ta’riflanishi mumkin. Binobarin, turli lug’atlar va kitoblarda neologizmning turli xil ta’riflari mavjud. Neologizmlarning vazifasi ma’lum bir vaziyatga xizmat qilishdan iboratdir.
Neologizmlarning turlari.
Neologizmlarni quyidagilarga bo’lish mumkin:
a) rasmiy ( formal) - mutlaqo yangi so’zlar. Bular kamdan-kam uchraydi - locus classicus. Agar ular asl bo’lsa, ular transkripsiya qilinishi va yaqinda yaratilgan bo’lsa, qayta nomlanishi kerak. Tovar nomlari transkripsiya qilinishi yoki ularning TL brend nomlari berilishi kerak;
b) eponimlar(eponyms) - ixtirochilar va firma va shahar nomlari asosida.
c) hosila (derived) – so’z yasash prefikslari (ya'ni de-, mis-, non-, pre-, pro-) va suffiks qo’shimchalar (masalan, -ism, -ize, -ization) bilan tuzilgan;
d) yangi birikmalar (new collocations), masalan. “urban guerilla”, “unsocial hours”, “route fleurie”.
e) frazema (phrasal) otlar yoki fe’llar –“'trade-off”, “zero-in” va boshqalar. Tarjimon ularni odatda ikki yoki uch so’zga tarjima qilish orqali normallashtirishi kerak;
f) qisqartmalar (acronyms) bosh harflar yoki bo’g’inlarning birikmasi. Xalqaro qisqartmalar odatda tarjima qilinadi (masalan, EEC, CEE, EG) - milliy qisqartmalar, odatda, kerak bo’lganda, ularning ma’nosi emas, balki funksiyalarining “tarjimasi” bilan saqlanadi, masalan. CNAA-CNAA, Buyuk Britaniyadagi oliy ta’lim kollejlari (universitet bo’lmagan) uchun darajalarni beruvchi organ; EDF, Fransiya elektr boshqarmasi, ZUP, ustuvor uy-joylarni rivojlantirish uchun hududlar.
g) qorishmalar (blends), ya’ni ikki so’zning kombinatsiyasi. Agar e’tirof etilgan ekvivalenti bo’lmasa, ular tarjima qilinishi kerak
h) yangi ma’noga ega bo’lgan semantik, eski so’zlar, masalan. “sophisticated”, “viable”, “credible”. Bular "normallashtirilgan" (ya'ni, oddiy so’z bilan tarjima qilingan) bo’lishi kerak
) qisqartmalar ( abbreviation) so’zning qisqartirilgan shakli. Bular fransuz va nemis tillarida ingliz tiliga qaraganda keng tarqalgan: masalan. Uni, Philo, “Beeb”.
Neologizmlarning keyingi murakkab guruhi uchta guruhni o’z ichiga oladi.

• 
  Birinchi guruhga faqat ma’lum bir davrgacha mavjud bo’lmagan, ya’ni ma’lum bir momentgacha yozilgan matnlarda uchramaydigan leksemalargina kiradi. Shunday qilib, u eng kichik leksik birliklarni o’z ichiga oladi. Masalan, “googling”, “Blairite”, “Eurabia” kabi so’zlar 1990-yillarning birinchi yarmida ham mavjud emas edi.
  
• 
  Ikkinchi guruh maʼnosini oʻzgartirgan, lekin eski shaklini saqlab qolgan, eski maʼnosi yoʻqolgan yoki ikkinchi darajali ahamiyatga ega boʻlgan soʻzlarni ifodalaydi, masalan. veb, tarmoq, mobil va boshqalar. Bu birliklar ikkinchi darajali nominatsiya natijasidir.
  
• 
  Oxirgi, uchinchi, guruh leksemalarni o’z ichiga oladi, ular eski ma’nolarini yo’qotmagan holda faqat bir yoki bir nechta yangi ma’no qo’shgan, ular polisemiyaning paradigmatik munosabatlarini ifodalaydi.
  

Neologizm ta’rifi va atamaning ko’p qirrali tuzilishiga barcha yuqorida aytib o’tilgan yondashuvlarni hisobga olgan holda, u barcha uchta ma’noda olinadi, lekin asosiy e’tibor neologizmlarning birinchi doirasiga qaratiladi, chunki ular eng xarakterli va dolzarbdir. Uslubga kelsak, Galperin (1981) yangi yaratilgan so’zlarning uch turini ajratadi. Birinchisi terminologik yangi so’zlar yoki terminologik neologizmlar. Ikkinchi tur - stilistik yangi atamalar. Uchinchi tur - bu ma’lum bir maqsadgagina o’ylab topilgan so’zlar - bu so’zlar faqat muayyan vaziyatga xizmat qilish uchun yaratilgan va tilda uzoq yashamaydi¹⁷ . Masalan: “let me say in the beginning that even if I wanted to avoid Texas I could not, for I am wived in Texas, and mother –in-lawed, and uncled, and cousined within an inch of my life.” (J.Steynbek). Piter Nyumark fikriga ko’ra, ikkita leksik birlik va o’n turdagi neologizmlar mavjud ¹⁸. Umuman olganda, u neologizmlarning o’n ikki turini ajratadi. Ular:

• 
  Yangi ma'noga ega eski so’zlar - yangi ma'noga ega bo’lgan eski so’zlar; bu so’zlar odatda yangi ob'ektlar yoki jarayonlar bilan bog'liq emas, shuning uchun ularni texnologiya bilan bog'lab bo’lmaydi. Masalan, “ revoulement” so’zi “qochoqning qaytishi” degan ma'noni anglatadi; u "kirishni rad etish" va "deportatsiya" uchun ham ishlatilishi mumkin. Psixologiyada bu so’z "repressiya" degan ma'noni anglatadi. Shuning uchun bu bo’sh atama bo’lib, uni tushunish uning kontekstiga bog'liq. (Newmark 1988).
  

• 
  Yangi ma'noga ega bo’lgan qo’shma birikmalar (collocations with new meanings) – oxir oqibat ma'nolarini o’zgartirgan birikmalar;
  
• 
  Qisqartmalar (abbreviation) – pseudo-neologizmlarning keng tarqalgan turi. Qisqartma so’zlarning asosiy xususiyati shundan iboratki - biz har bir harfni alohida talaffuz qilishimiz kerak. Misollar: CD (kompakt disk yoki depozit sertifikati), ER (favqulodda yordam xonasi) PC (shaxsiy kompyuter).
  
• 
  Eponimlar - o’ziga xos nomlardan, shuningdek tovar nomlaridan (agar ular ob'ektlardan olingan bo’lsa) olingan har qanday so’zlar, ular qabul qilingan va xalqqa tanish bo’lgandagina tarjima qilinishi mumkin. Agar to’g'ridan-to’g'ri so’z shaxsga tegishli bo’lsa, biz uni osongina tushunishimiz va tarjima qilishimiz mumkin, lekin agar u obyektning g'oyasi yoki sifatiga ishora qilsa, biz bilmaymiz, ma'noni tushunish uchun qo’shimcha tushuntirish kerak. .
  
• 
  Ko’chirilgan so’zlar (transferred words) - ma'nosi kamroq darajada kontekstga bog'liq bo’lgan so’zlar. Ular texnologik emas, balki ommaviy axborot vositalari yoki mahsulot tushunchalarida ko’proq qo’llaniladi. Bundan tashqari, ko’chirilgan so’zlar turli tillar uchun umumiy bo’lishi mumkin. Misollar: yangi import qilingan oziq-ovqat mahsulotlari, turli markadagi kiyimlar (Cagoule, Adidas, Sari, Nike).
  
• 
  Qisqartmalar (acronyms)- bu barcha adabiy bo’lmagan matnlarning kengayib borayotgan umumiy o’ziga xos xususiyati. Ular qisqa va mazmunli bo’ladi; qisqartmalar, ularning ma'nosini bilmaganligimiz sabab bizning e'tiborimizni va qiziqishimizni tortadi. Shunday qilib, ular bizga harflar nimani anglatishini aniqlashga majbur qiladi. Misol: radar (radio aniqlash va masofani aniqlash) so’zi qisqartma bo’lib, so’zning har bir harfi ma'lum bir so’zni bildiradi. Qisqartmaning asl shakli odamlar tomonidan unutilganidan keyin u til tizimidagi yangi mustaqil so’zga aylanadi.
  
• 
  Yangi so’zlar - asosan tovar yoki savdo nomlari. Masalan: “Vogue”, “Bacardi”, “Schweppes”, “Revlon”.
  
• 
  Yasama so’zlar (derived words) - o’zakga bir yoki bir nechta affiks qo’shish orqali yaratilgan yangi so’zlar. “Neologizmlarning aksariyati qadimgi yunon va lotin morfemalaridan, odatda, tegishli tilda naturallashgan -ismo, -ismus, -ja va boshqalar kabi qoʻshimchalar bilan oʻxshashlik yoʻli bilan olingan soʻzlardir”.
  
• 
  Birga qo’llaniladigan so’zlar (collocations)- ayniqsa ijtimoiy fanlar va kompyuter sohalarida keng tarqalgan. Misollar: "lead time", "domino effect", "acid rain". Oksford Advanced Learner's Dictionary of Current English (1974) birga qo’llaniladigan so’zlarni birgalikda guruhlash yoki tartibga solish sifatida belgilaydi.
  
• 
  Frazali birikmalar (phrasal words) - Nyumark e'tiroficha, "birikmali fe'llar: a) ko’pincha ularning tarjimasiga qaraganda ancha tejamkor;
  

b) odatda "norasmiy" va "so’zlashuv" o’rtasidagi o’ziga xos ingliz qaydnomasi vazifasini o’taydi , ularning tarjimalari esa rasmiyroqdir. Yangi "frazali so’zlar" ingliz tilidagi fe'llarni otlarga o’tkazish imkoniyati bilan cheklangan (masalan, “work-out”, “trade-off”, “check-out”, “thermal cut-out”, “nock-on (domino) effect”…

• 
  Pseudo-neologizmlar - Pseudo-neologizm - bu "umumiy so’z ma'lum bir so’zni anglatadi, masalan. longitudinaux- "longitudinal springs"; humerale - 'humeral artery'
  
• 
  Internatsionalizmlar - bir necha tillardan olingan so’zlar, bizning muloqotimizda hal qiluvchi rol o’ynaydigan tushunchalarni bildiradi. Xalqaro soʻzlarni fan nomlari (masalan, falsafa, biologiya, matematika, tibbiyot, leksikologiya) kabi sohalarda topish mumkin; san'at (masalan, teatr, musiqa, drama, rassom, primadonna); siyosat (masalan, siyosat, inqilob, kommunizm, taraqqiyot); texnologiya (masalan, atom, antibiotik, radio, kompyuter) va boshqalar (Antrushina 1999).