Obodonlashtirish va transport

zarang, ignabargli zarang, qumrang yong'oq, oddiy shumurt, oddiy 
shumtol, butalar — do'lana, oddiy kamina, rugoza atirguli, oddiy 
nastarin, Vengriya nastarini.
3. O'rtacha sovuqqa chidamli (15—25 °C gacha sovuqqa 
chidaydi) — Qrim qarag'ayi, oq akatsiya, gledichiya, oddiy katalpa, 
ajoyib katalpa, otlar kashtani, dala zarangi, kumushsimon zarang, 
g'arb karkasi, qora terak, qora yong'oq, sariq qarag'ay, yapon 
soforasi, Berlin teragi, Kanada teragi, oq tut, sharq chinori; butalar
— yapon behisi, oddiy biryuchina, deysiya, kalina garsovina, tor 
bargli lox, skumpiya, nastarin, chebushnik, na’matak turlarining 
katta qismi.
4. Sovuqqa chidamaydigan daraxtlar (1 0 —15°C gacha bo'lgan 
sovuqlarga uzoq bo'lmagan muddatga chiday oladigan) — Arizona 
kiparisi, tiqin qilinadigan eman; vavilon toli, doimiy yashil sarv, 
kriptomeriya, lavr, magnoliya, doimo ko'k sekvoya, evkalipt; 
butalar—glitsiniya, gortenziya, jasmin, zaytun, megerstremiya va b.
5 . Issiqsevar o'simliklar (10°C dan past) bo'lmagan qisqa 
muddatli harorat pasayishiga chidamli o'simliklar; ularga subtropik 
daraxt navlarining katta qismi kiradi.
180

---

0 ‘zbekistonda ko'kalamzoriashtirish uchun birinchi to 'rtta
guruhdagi o'simliklardan foydalanish mumkin.
Yozda 
42°C gacha yetadigan yuqori havo harorati yetuk 
o'sim liklar uchun va ayniqsa, urug'dan unib chiqqan o'simliklar 
uchun juda xavflidir, ular ko'pchilik turlarda siqilib yetishtiriladi. 
Achchiq kashtan, yirik bargli jo'ka, qayinning ayrim turlarining 
barg va ignabarglari yozgi jaziramada kuyadi.
O'simliklarning hayotida tuproqning ildizga ozuqa beruvchi 
qatlamining harorat rejimi katta ahamiyatga ega bo'lib, u organik 
qoldiqlarning chirishi tezligini, ildizlarning o'sishi va nafas olishini, 
o'simlikka suv va mineral moddalarning kelishini va h.k.larni 
belgilaydi. Zamonaviy sanoat shahrida tuproqning harorat rejimi 
uning tabiiy sharoitlaridagi rejimidan tubdan farq qiladi. 15 sm 
chuqurlikda tuproqning harorati odatda, havo haroratiga teng 
bo'ladi. Bu hoi o'rm on d a hech qachon kuzatilmaydi. Havo 
harorati 
36°C 
bo'lganda 
asfalt 
qoplamasi 
ostida 
20 
sm 
chuqurlikdagi 48°C gacha qiziydi, ammo bog'da shu vaqtda daraxt 
poyalari ostida xuddi shu chuqurlikda harorat 26°C dan oshmaydi. 
Yoz vaqti ko'chada ekinlarning chuqurchalarini bekitib turadigan 
metall panjaralar tuproqning haroratini ancha oshiradi. O 'ta qizish 
tuproq namligini bug'lanishini keskin oshiradi va yerni tez quritib 
yuboradi. Ortiqcha issiqlik namlikning barglar orqali bug'lanishini 
oshiradi va ildiz tizimi faoliyatini susaytiradi. Yuqori haroratda va 
namlik yetarli bo'lm aganda ildiz tuklarining o'sishi qisqaradi, 
ularning so'rish qobiliyati susayadi va o'simliklarning umumiy suv 
balansi yomonlashadi. Qishda qor qoplami bo'lmaganda, asfalt 
ostida tuproq ancha chuqur joygacha muzlaydi va 20 sm 
chuqurlikda tashqi havo haroratining 5 7 -70 % teng darajaga 
pasayadi. 
Qattiq 
muzlagan 
tuproqda 
daraxtlarning 
ildizi 
shikastlanadi. K o'chalar, maydonlar va asfalt bilan qoplangan 
joylardagi tuproqning noqulay harorat rejimi ko'kalamzoriashtirish 
uchun yanada chidam li daraxt navlarini tanlab olishni talab qiladi.
Shahar sharoitida, 
toshli 
qurilishlar va 
ko'cha 
hamda 
maydonlarning 
asfalt 
qoplamalari orasida yuqori bo'lganda 
transpiratsiya va nafas olish jadalligi keskin kuchayadi, o'simlik 
to'qim alari suvsizlanadi, fotosintezning jadalligi tushadi, organik 
modda sarfi asta-sekin uning sintezidan oila boradi. O'simlik 
susayadi, 
kasallik 
va 
zararkunandalarga 
oson 
chalinadi, 
dekorativligini va mustahkamligini yo'qotadi, vaqtidan ilgari halok 
bo'ladi.
181

---

Buta 
navidagi daraxtlar yuqori haroratning ta ’siriga turlicha 
qarshilik ko'rsatadi.