Obsh 31. 03-p mdi

---

ЎЗБЕКИСТОННИНГ ИННОВАЦИОН ТАРАҚҚИЁТИ – ЁШЛАР НИГОҲИДА 
60
MUHITLARNING STRUKTURASINI O’RGANISHDA 
SPEKTRASKOPIK TADQIQOTLARNING O’RNI 
D.JUMANAZAROV, M.ELBOYEVA 
Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy Universiteti 
Ma’lumki, bugungi kunda muhitlarning strukturalarini o’rganish va 
ularning atom va molekulalarini o’zaro ta’surlashuv qonuniyatlari tog’risida 
ilmiy asoslangan tavsiyalar berish fundamental va amaliy ahamiyatga ega. 
Gazlardagi molekulalararo ta’sirlashuv jarayoni kuchsiz bo’lganligi 
uchun ularning xossalari to’la o’rganilgan va tajriba natijalari asosan ustma – 
ust tushadi. Qattiq jismni tashkil qilgan atomlar kristall panjaralarida 
joylashganligini e’tiborga olsak, bu muhitning xususiyatlari ham mukammal 
o’rganilgan. Gazsimon va qattiq jismlardan farqli suyuq moddalarning 
strukturalari tog’risida tegishli ma’lumotlar yetarli emas. Hatto, suyuq 
moddalarni tashkil qilgan atom va molekulalarining o’zaro ta’sirlashuv 
qonuniyatlari bilan bog’liq bo’lgan fizik jarayonlar ham to’laqonlik 
o’rganilmagan. Buning sabablaridan biri suyuq moddalar uchun birlik hajmga 
tog’ri keladigan 10
24 
÷ 10
26
ta molekulalar orasidagi tasirlashuv 
qonuniyatlarini eksperement yordamida o’rganish murakkab bo’lsa, 
ikkinchidan suyuq moddalarning holatini to’laqonlik aks ettiruvchi 
mukammal molekulyar nazariyalar ham yaratilmagan. Yuqoridagilarni 
e’tiborga oladigan bo’lsak, molekulalari turli xil simmetriyaga ega bo’lgan 
suyuq moddalarning strukturalarini o’rganish bo’yicha ham eksperimental, 
ham nazariy-ilmiy tadqiqotlar olib borilishi lozim. 
Moddalarning strukturalarini o’rganishda spektraskopik metodlarning 
o’rni alohida bo’lib, 10
-12
÷ 10
-13
s oraligida sodir bo’ladigan relaksatsion 
jarayonlarni qayd qilish imkonini beradi. 
Ushbu ilmiy maqola Optika va lazerli fizika kafedrasida olib 
boriladigan ilmiy tadqiqotlariga tegishli bo’lib, yorug’likning muhitlardan 
molekulyar sochilish spektrlari yordamida sochuvchi muhitning strukturasini 
o’rganishdagi ayrim nazariy ishlarni tahlil qilishga bag’ishlangan. 
Birinchi bo’lib, Rele tomonidan gazlarda yorug’likning sochilishi bilan 
bog’liq bo’lgan muammolar o’rganilib, yorug’likning gaz molekulalaridan 
sochilish koeffitsienti uchun quyidagi tenglamalar olingan: 
R= (ρ KT (1+cos
2
θ)
(1) 
Bu yerda, - muhitga tushuvchi elektromagnit nurlanishining to’lqin 
uzunligi, ρ – muhitning zichligi, K- Boltsman doimiysi, θ – sochilish 
burchagi. 
(1) tenglamaga asosan, yorug’likning muhitlardan sochilishi 
zichlikning fluktuatsiyasiga bog’liq bo’lib, bu muhitning dielektrik 
singdiruvchanligining fluktuatsiyasiga olib keladi. 

---