Odil Yoqubov
Download 257.5 Kb.
|
Odil Yoqubov
|
Odil Yoqubov. Tush (etyud) Ilk hikoyalar yozib yurgan o‘smirlik chog‘larim. Qiziq voqealar o‘ylab topishga urinaman, chiroyli so‘zlar axtaraman... «Quyoshning oltin nurlari daraxt yaproqlarini zar bilan o‘radi, tubsiz osmonning moviy gumbazi mitti tilla sirg‘achalarga to‘ldi», kabi jimjimador jumlalar tuzaman. Bu tasvirlar o‘zimga yoqsa ham ko‘nglimning bir chetida ularning allaqanday sovuqligini, yasamaligini, dilimdagi tuyg‘ularimni ifoda qilishga ojiz ekanini sezib, qiynalaman, iztirob chekaman... Bir kuni qo‘limga «Hojimurod» tushdi. Qissaning muqaddimasi, ya’ni qariqiz haqidagi hikoya ezmalikday tuyuldi. Men undan «sakrab» o‘tdim, o‘tdimu qissaning ilk misralarini o‘qib g‘alati bo‘lib ketdim... Menga shunday tuyuldiki, go‘yo Tolstoy olis chechen ovulini emas, bizning qishloqni tasvirlagan. Ko‘z oldimga qishloq o‘rtasidagi machit, machitning yonidan soyga buriladigan tor ko‘cha keldi. Ko‘chaning ikki tomonidagi pastqam uylarning tomlarida chollar bog‘ qo‘rib yotishadi. Kechqurunlari qirdan poda qaytadi, borliqni qo‘y-qo‘zilarning ma’rashi to‘ldiradi, mo‘rilardan tutun ko‘tarilib, havoda tezak hidi burqsiydi. Xuddi Tolstoy tasvirlagan manzara!.. Nazarimda Hojimurod shu machit tomondan kelib, bizning tor ko‘chaga burilgan, burilganu birinchi pastqam uyning tomidagi cholni (bu uyning tomida yong‘og‘ini qo‘rib doim badjahl bir chol yotardi) uyg‘otgan... Meni ayniqsa «tezakning qo‘lansa hidi» — degan so‘zlar hayratga soladi. Tanish manzaralarni ko‘z oldimga keltirgan, dilimda ajib hislar uyg‘otgan narsa ham shu oddiy so‘zlar, azon aytgan so‘fining ovozi, mo‘rilardan ko‘tarilgan tutunu tezakning qo‘lansa hidi edi!.. Bu oddiy so‘zlarning allaqanday teran siri bor edi. Bu sir sizni sehrlab qo‘yar, ko‘z oldingizga siz olis chechen ovuli emas, o‘z qishlog‘ingiz, bolalikdan tanish manzaralar kelishining sababi ham shu sehrda edi! Kitobni bir o‘tirishda o‘qib tugatdim. Hojimurodning o‘limidan ko‘nglim vayron, xo‘rligim kelib, xo‘roz qichqiriqlariga, itlarning vovullashiga quloq solib uzoq yotdim. So‘ng, kitobning birinchi sahifasidagi ulug‘vor cholning suratiga, paxmoq qoshlar ostidagi o‘tkir ko‘zlarini kitobxonga qadab turgan Tolstoyning suratiga tikildim. Bu suratni qaysi rassom chizgani hozir esimda yo‘q. Shunisi esimdaki, Tolstoyning uzun soqoliga, do‘ng peshanasiga, qudrat yog‘ilib turgan miqti gavdasiga, allaqanday shafqatsiz chehrasiga tikilib uzoq yotdim, hayolimda esa undan yordam tilar, oq yo‘l tilashini iltijo qilardim. Uyquga ketganimni bilmay qoldim. Bir mahal tush ko‘ribman. Tushimda... Tolstoy! Egnida o‘sha uzun ko‘ylak, ken panjali uzun qo‘llarini ingichka qayish qamariga suqib, uyimizga sekin kirib kelgan emish. Meni chaqirib nimadir dedimi, yo deganday bo‘ldimi, bilmadim, oyimlarning ovozidan uyg‘onib ketdim. Tong otgan, oyim sigir sog‘ayotgan edilar. Men Tolstoydan, uning menga aytadigan gaplariyu, beradigan oq fotihasidan ayrilganimni sezib, dod deb yuborishimga oz qoldi. Xuddi tushida oltindan ayrilgan Afandiday ko‘zimni qayta yumdim. Yo‘q. Tolstoyni qaytarib bo‘lmas edi!.. Oyimlardan ranjib, ancha to‘lg‘anib yotdim, keyin asta-sekin o‘zimni yupata bosh-ladim. Axir Tolstoyning uyimizga kirib kelgani, meni chaqirib bir nima degani rost-ku! Shoshma. U menga nima dedi? Kelajakda yozuvchi bo‘lishimga ishora qilmadimi? Tolstoyning nima deganini eslash qiyin edi, lekin bora-bora u menga yaxshi gaplar aytganday tuyula boshladi, asta-sekin yozuvchilikka oq yo‘l tilaganiga ham ishona boshladim, nazarimda, hatto boshimni ham silaganday bo‘ldi... Ko‘nglim yorishib, o‘rnimdan turdim. Quvonchdan o‘zimni qayoqqa qo‘yishimni bilmas edim, tushimni birovga tezroq aytgim, quvonchim bilan o‘rtoqlashgim kelar edi. Avgustning o‘rtalari. Mendan bir-ikki yosh katta bir adashim bilan kun ora g‘o‘za sug‘orar edik. O’sha kuni bizning navbatimiz edi. Rost, Odil mening «yozuvchi»ligimni, yozgan she’r va hikoyalarimni tan olmas, lekin adabiyotni yaxshi ko‘rar, kitobni ko‘p o‘qir, shu sabab, ikkimiz ancha yakin edik. Men bog‘imizdan chiqib, paxtazorga buriladigan yolg‘iz oyoq yo‘lga qadam qo‘yganimda, Odil ham yetib keldi, qo‘l berib ko‘risharkan: — Ha, og‘izlar quloqda-ku? — deb piching qildi. — Menga qara, Odil, bugun g‘alati bir tush ko‘rdim,— dedim. — Kulmasang aytib beraman. — Xo‘sh, xo‘sh? — Men bugun tushimda... Tolstoyni ko‘rdim! — Shunaqami? — Odil negadir ko‘zini ko‘zimdan uzib paxtazorga tikildi. — Xo‘sh, keyin nima bo‘ldi? — Ha, shu... Juda ajoyib odam edan! — Senga... yozuvchilikka fotiha bergandir? — Aytsam ishonmaysan-da! Lekin... chindan ham... yaxshi gaplar aytdi. — Katta qo‘llari bilan boshingni ham silagandir? Boshqa payt bo‘lsa-ku, men uning ovozidagi kinoyani sezardim, albatta, lekin shoddigim ichimga sig‘may turgan bir mahalda buni payqamadim. — Ha, boshimni sekin siladi! — Ha-ha-ha! Tolstoy boshini silagan emish! Ha-ha-ha! Orzularingdan o‘rgilib ketay! Odilning zaharli qahqahasi ustimga quyilgan bir chelak sovuq suvday ta’sir etdi. O’zimni qayoqqa yashirishni bilmay paxtazorga sho‘ng‘idim. Odildan, odamlardan yashirinib kechqurungacha yolg‘iz ishladim, aytgan gaplarimni unutish uchun, uyatdan «qochib qutulish» uchun jon-jahdim bilan ishladim, tushimni esa hech qachon, hech kimga aytmaslikka qasam ichdim. O’zim ham Tolstoyning buyukligini o‘sha kuni tushundim-ov... Tolstoy shunchalik buyuk ediki, uni hatto tushimda ko‘rdim deyish ham nokamtarinlik va maqtanchokdik bo‘lardi!.. Odil Yoqubov. «Aptartet» (etyud) — To‘g‘ri aytasiz, xudo hazilga tushunmaydigan to‘porilardan saqlasin, uka. Men ham bir safar shunaqa to‘poriga yo‘liqib qolib, onamni Uchqo‘rg‘onda ko‘rayozganman! Xo‘jalikda brigadirman. Bir payt: «O’rtoq Miltiqboev degan yangi ijroqo‘m keldilar, hamma raislaru brigadirlar bilan shaxsan tanishmoqchilar» — degan xabar eshitdik. Bordik. Ijroqo‘mning katta zali odamga to‘lgan. Xudo Miltiqboevga gap desa gap, salobat desa salobatdan bergan ekan, yig‘ilishni o‘zlari ochib, o‘zlari sayrab ketdilar. Ish ko‘p, sulayib yurgan chog‘larimiz, ko‘zim ilinib ketgan ekan, bir mahal o‘rtoq Miltiqboev nomimni aytib chaqirganlari qulog‘imga kirganday bo‘ldi. Sapchib turib: — Sho‘ttamiz, o‘rtoq To‘pponchaev! — deb yuboribman. «Gurr» kulgi ko‘tarildiyu, yana suv sepganday jim bo‘ldi-qoldi. Qarasam, o‘rtoq Miltiqboev, rangi devor, qoqqan qoziqday qotib qolibdilar. Darhol hamma gapga tushunib: — Avf etasiz, o‘rtoq... Miltiqboev, bilmay qolibman, — dedim. Gapimga tushunsalar-chi! «Hali sen ijroqo‘m raisining aptartetini to‘kmoqchimisan?» deb stolni do‘pposlab qoldilar... E, qo‘ying o‘rtoq Miltiqboev, bir og‘iz so‘zga yopishmang, deyman. To‘pponchaev desam nima bo‘pti, to‘pponcha miltiqdan yomon bo‘ptimi, deyman.. Qaytaga miltiqdan to‘pponcha yaxshi emasmi, so‘loqmonday qilib ko‘tarib yurmaysiz, cho‘ntagingizga solib qo‘yasizu kerak paytda olib paqillataverasiz, deyman. Yo‘q, qo‘ymaydilar, battar avjiga chiqib nuqul «Aptartet»dan oladilar!.. Axiyri brigadirlikni topshirib zo‘rg‘a qutuldim. Menga nima? Brigadir bo‘lsam ham qiladigan ishim shu, ketmonchi bo‘lsam ham. Qaytaga u kishiga qiyin bo‘ldi. Nega desangiz, o‘sha gapdan keyin «To‘pponchaev» u yoqda qolib, laqablari «Aptortet» bo‘lib ketdi. Odil Yoqubov. Xol (etyud) Rahmatli buvim ona tovuqqa o‘xshagan, nevara, evara, chevaralarini bag‘ridan chiqarmaydigan, mehribon, muloyim bir kampir edilar. U kishi yoshligida xushro‘y bo‘lganlar, ko‘zlari katta katta, labining ustida, burnining chap tomonida no‘xatdek qora xoli bor edi. Uzun qish kechalari biz buvimlarning boshidan kechirgan sarguzashtlarini, birinchi eridan chekkan jafolarini (u kishi uch marta turmush qurgan, shuning uchun ham nevaralari uyiga sig‘mas edi!) etimiz jimirlab eshitardik. Esimda bor, bir kuni katta xolamning bo‘yiga yetgan qizi kampirni quchoqlab: — Buvijon! — dedi erkalanib. — Koshkiydi, xudo shu husni-jamolingizni, mana bu qora xolingizni menga bersa! Buvim boshini chayqab kulimsiradilar, so‘ng: Hasad qilmay qo‘yaqol, jon qizginam! — dedilar ma’yus. — Bu hol o‘lgur boshimga qanaqa savdolarni solmagan, aylansin buving! Odil Yoqubov. Qo’shiq (etyud) Uch yashar o‘g‘ilcham men safarda yurganimda g‘alati bir qo‘shiq o‘rganibdi. Eshikdan kirishim bilan qo‘shig‘ini baralla «qo‘yib» yubordi Tum-taka-tumni cholvoraman, Zuhroxonni olvoraman, Zuxraxon o‘g‘il tug‘sa, Oltin beshikka solvolaman — Tum-taka-tumni cholvoraman... Men beixtiyor kulim yubordimu, qo‘liga kattakon bir olma tutqazdim. Shu-shu, o‘g‘lim, ko‘ngli biron shirin narsa tusasa «tum-taka-tum»ni «cholvoradigan» bo‘lib qoldi. Odil Yoqubov. Fotiha (etyud) Qishloqda rasm bor: olti-etti oy, hatto bir yildan keyin borsangiz ham bu orada vafot etgan tanish-bilishlarga fotiha o‘qib, oila a’zolariga ta’ziya bildirishingiz kerak. Qishloqqa bir borganimda, bizning soy mahalladan yosh bir yigit vafot etganini aytib qolishdi. Mo‘ysafid amakim va o‘qituvchi jiyanim bilan marhumga fotiha o‘qigani bordik. Men marhumni bolaligidan tanir edim. U eri frontda halok bo‘lgan, mushtipar bir bevaning yolg‘iz o‘g‘li edi. Yigit armiya safida uch yil xizmat qilib, u yerdan yaxshigina montyor bo‘lib, rus qiziga uylanib qaytgan, lekin ko‘p o‘tmay, to‘g‘on qurilishidan tok urib o‘lgan edi. Bu voqea men borishdan qariyb bir yil avval sodir bo‘lgan, bu orada kelin ham Rossiyaga ketib qolgan edi. Mushtipar ona qizining uyiga ko‘chib o‘tgan ekan, bizni kuyov bola bo‘lsa kerak, oliftalarcha kiyingan, yosh, quvnoq bir yigit qarshi oldi va derazalari toqqa qaragan katta chorsi xonaga boshlab kirdi. Uyning to‘rida, boshida ko‘k doka ro‘mol, ozg‘ingina bir xotin ko‘rpa qavib o‘tirardi. Biz kirishimiz bilan ayol o‘rnidan turdi va ro‘molini yuziga tortganicha chetlab yurib, tog‘ tomondagi ichkarigi uyga kirib ketdi. Amakim fotiha o‘qidi. Keyin dasturxon yozildi. Choy ustida gap-so‘z, har xil hangomalar. Kuyov bola ham xushchaqchaq yigit ekan, u yoq-bu yoqdan gapirib, kuldirib o‘tirdi. Nihoyat, bir-ikki piyola choy ichilgach, qo‘zg‘aldik. Biz hovliga chiqib, ko‘chaga burilganimizda qaerdandir orqadan, bog‘ tomondagi uydan, hazin bir kuy qulog‘imga chalinganday bo‘ldi. Beixtiyor qadamimni sekinlatdimu a’zoyi-badanim qaqshab ketdi. Men kuy, deb o‘ylagan tovush kuy emas, ona yig‘isi edi!.. Ona sekin, go‘yo bizdan iymanganday, go‘yo xushchaqchaq kuyov bolasi eshitib qolishidan qo‘rqqanday, ohista yo‘qsab, nimalarnidir aytib yig‘lardi. Uning so‘zlarini tushunib bo‘lmas, lekin nima deyayotganini hazin kuyday mungli ovozi o‘zi aytib turar, u kimgadir zorlanar, faryod chekar, nola qilar edi. Nega biz bu ostonaga keldik? Nega mushtipar onaning bitmagan yarasini qayta tirnadik? Nega dasturxon ustida gurunglashib o‘tirdik, hiringlashib kulishdik? Axir biz uchun u yigitning o‘lganiga bir yil o‘tgan bo‘lsa o‘tgandir, lekin ona-chi? Ona uchun o‘g‘lining o‘chmas siymosi ko‘z oldida hanuzgacha turgandir, axir? Shu-shu biror joyga fotihaga borsam, bo‘lakcha mungga, qandaydir yuksak musibat, ovunchsiz nolaga to‘la o‘sha tovush esimga tushadi. Bu tovush birovlarning musibatini chuqurroq his qilishga, sukut saqlashga da’vat etadi. Odil Yoqubov. Qalampir (etyud) Abdulla akaning «O’tmishdan ertaklar» asari muhokamasida bir masala ustida qattiq munozara bo‘ldi. Asarda, munozara ishtirokchilarining tili bilan aytganda, bitta «nozik» joy bor: qishloqda usta Qahhorning nafasi o‘tkir emish, — degan gap tarqab ketadi-yu, kasalga chalingan qiz-juvonlar uning hujrasiga serqatnov bo‘lib qolishadi. Shu sababdan qishloqda har xil mish-mish gap tarqab, janjalga aylanadi va axir-oqibat usta Qahhor istiqomat qilib turgan joyidan ko‘chishga majbur bo‘ladi. Muhokama qatnashchilarining aksariyati bu epizod usta Qahhor obraziga putur yetkazadi, — degan bahonada Abdulla akadan uni asardan olib tashlashni iltimos qilishdi. Men asar chiqqandan keyin ham bir-muncha odamlar bu epizoddan norozi bo‘lib yurganlarini, «Axir bu voqealar yoshlarimizga ibrat bo‘lolmaydi-ku!» deganlarini eshitdim. Bizning adabiy muhitimizda shu yo‘sindagi gaplar ko‘p bo‘ladi. Nega? Masalaga bu tarzda yondashish realizm an’analariga yot-ku? Ulkan realistik adabiyot bunaqa «nozik» voqealarni tasvirlashdan hech qachon «qochgan» emas. Bittagina misol: M. Sholoxovning «Tinch don» romanida Aksinyani o‘z otasi zo‘rlaydi, Mitka Korshunov Natalyani ta’qib etadi, Darya qaynatasi Panteley Prokofevichga osiladi. Qalampir ta’mi keladigan bunaqa joylar romanda ancha-muncha bor... Shubhasiz, «Tinch Don»ni olamga mashhur qilgan narsa bunaqa «yalang‘och» joylar emas, lekin romanning bu joylarini olib tashlang-chi, asar, achchiq bo‘lsa ham, bo‘lakcha «maza» berib turgan bir ta’mdan, qalampir ta’midan mahrum bo‘lmasmikan? Albatta, qalampir hammaga ham yoqavermaydi, biroq... nega endi bitta-ikkita me’dasi buzuq oshxo‘rlarni deb, xushbo‘y, serqalampir osh o‘rniga, bo‘tqa shovla yer ekanmiz? Odil Yoqubov. Oshqovoq (etyud) — Ko‘kterakdanman, dedingizmi, bolam? Maqsud Laylak — degan bo‘lardi, hayotmi?.. Salom aytib qo‘yasiz. Bu haligi... Musavoy polvon-chi? — U kishi qazo qilganlar, ota... — E, shunaqami? Joyi jannatdan bo‘lsin! Ko‘p yaxshi odam edi, rahmatlik. Oshqovoq bo‘lmaganda qishlog‘imizda ildiz otib ketarmidi, qaydam. Tuppa-tuzuk ishlab kelayotganida o‘rtadan oshqovoq hangomasi chiqib qoldiyu omadi ketdi bechoraning! — Qanaqa oshqovoq, ota? — Ha shu... o‘zing bilgan oyim qovoq-da, bolam... O’ttizinchi yillarning boshimikan, endi xo‘jalik tuzilgan chog‘lar. Musavoy polvon xo‘jaligimizga rais bo‘lib keldilar. U mahalda o‘ttiz ro‘zg‘or ham bir xo‘jalik edi! Sibirga surgun bo‘lgan Qo‘shoqboy — degan boyning uyiga tushdi, qo‘shni bo‘p qoldik. Sal qo‘rsligini aytmasangiz juda mehnatkash, mo‘min-muloyim odam edi, boyaqish. O’ziyam deng, ketmonni urardi azamat! Boshqalarniyam qattiq ishlatardi, o‘ziyam ishlardi shovvoz! Kuz keldi. Tuzukkina hosil ko‘tardik. G’alladan yolchimadigu ammo lekin sabzavot yomon bo‘lmadi. Hammasidan ham oshqovoqni ayting. Har oshqovoqki, bir eshakka yuk bo‘ladi! Sovuq tushib qolgan edi, chamamda, bir kuni nima ham bo‘lib, kelin o‘z qishlog‘iga ketdi. Kampirga «Polvonning choy-poyiga qarab tur», deb tayinlab qo‘ydim. Har kuni qovoq oshi. Nahorgayam qovoq oshi, tushda ham, kechqurun ham. Bir kuni kampir qovoq somsa qilgan ekan, bir tovog‘ini qizimdan berib chiqardim. Sal o‘tmay qizalog‘im, ko‘zida yosh, qaytib kirdi. — Polvon amakim chaqiryaptilar, dada!.. chiqdim. Darvozada polvon turibdilar. Qo‘lida boyagi bir tovoq somsa, qovog‘idan qor yog‘adi, vajohatidan odam qo‘rqkulik! Meni ko‘rdiyu gap yo‘q, so‘z yo‘q, haligi somsani tovog‘i bilan boshimdan oshirib hovliga otdi deng! — Ha, Musavoy, tinchlikmi, o‘zi? — Tinchlikmi deydi-ya? Uyimdagi hamma oshqovoqni o‘g‘irlab o‘zimga somsa qilib berasanmi? Qani, olib chiq, o‘g‘irlagan oshqovoqlaringni, muttaham!.. — Axir, qaysi oshqovoqni aytyapsiz, polvon? — demoqchi bo‘lamanu qani endi gapga quloq solsa! O’ziyam polvon desa polvon degudek davangiday yigit edi, yoqamdan ushlab bo‘g‘ib olgan, ovozi do‘rillab, qishloqni boshiga ko‘tarib baqiradi, o‘g‘ridan olib, muttahamga solib so‘kadi! Kaftdekkina joy, labbay deguncha qo‘ni-qo‘shni, butun qishloq ahli yig‘ildi-qoldi. Biz ham o‘zimizga yarasha obro‘likkina chapani yigitmiz, axiyri hushimni yig‘ib: «Musa polvon bo‘lmoq tugul Alpomish bo‘lsang ham, sen bilan bir olishib ko‘ray», deb men ham endi yoqasidan olgan edim, qo‘qon aravada kelin kelib qolsa bo‘ladimi!.. — Ha, Alijonni adasi.. (Alijon degan o‘g‘illari bo‘lardi, hayotmi? Balli! Salom aytib qo‘ying!) Ha, Alijonni adasi? Vo, o‘lmasam, sizga nima bo‘ldi? — Nima bo‘lardi? Sen u yoqda o‘z darding bilan yuribsan, men dalada ish bilan yuribman, bu o‘g‘ri-muttahamlar bo‘lsa hamma oshqovoqni o‘g‘irlab tag‘in o‘zimga somsa qip bersin! — Qaysi oshqovoqni aytasiz? — Qaysi bo‘lardi! O’sha mehmonxonaning burchagida yotgan oshqovoqlarni aytaman-da! Bittasini qoldirmay urib ketibdi-ya, bu muttahamlar! — Voy adasi tushmagur-ey!.. Men hamma oshqovoqni somonxonaga olib kirib, somonga ko‘mib qo‘yuvdim-ku, ko‘rmabsiz-da, adasi! Kelin bechora shunday deb, chopib kirib ombordan ikkita oshqovoqni ko‘tarib chiqsa bo‘ladimi!.. Polvonni aytaman, sizga yolg‘on, xudoga chin, bolam, rangida qon yo‘q, turgan joyida yax bo‘lib qotdi, qoldi! Rahmim kelib: «E birodar, qo‘ying endi, xato bo‘ldi, ko‘rib turibman, xondan ham xato o‘tadi», deyman. Qani endi boshini ko‘tarib yuzimga qaray olsin-chi, bechora! Shu kuniyoq otga minib tumanga jo‘nadi. Ertasiga ertalab (biz bilmay ham qoldik) sahar payti. Ko‘kterakdan arava olib kelib ko‘chib ketibdi.
Attang, qurib ketgur shu oshqovoq bo‘lmaganda qishlog‘imizda ildiz otib qolarmidi, qaydam? Ko‘p sodda, ko‘p yaxshi odam edi, rahmatlik! Odil Yoqubov. Abror aka (etyud) U kishi sahnadagina emas, hayotda ham quyib qo‘ygan Otello edi. Egnida eskiroq movut palto, yalangbosh, deyarli oq oralamagan qalin jingalak sochlari bir oz to‘zg‘igan Abror aka aksariyat teatrdan chiqib Xadragacha kelar va Shayxantovurga qarab piyoda ketar edi... Uning qiyofasida — yag‘rindor qomati, qiyg‘ir burni, sinchkov nigohli o‘tkir ko‘zlarida shoirona dard, his aks etib turardi. U yo‘lovchilarning salomlariga, «Ana, Abror Hidoyatov!» degan shivir-shivirlariga e’tibor qilmas, o‘z o‘ylari bilan band, ohista odim tashlar edi. Men ko‘rgan paytlarimda Abror aka betobroq edi. Ba’zi bir obivatellar u kishining sha’niga mayda gaplar tarqatardi. Lekin bu siymoning obro‘-e’tibori shu qadar baland ediki, bu gaplar u kishining qadrini tushirish u yoqda tursin, yana ham oshirar edi. Uning nomi hayot vaqtidayoq ajoyib afsonalar bilan o‘ralgan edi... Abror akaning oltmish yoshlik to‘yi. «Otello» spektaklining besh yuzinchi marta qo‘yilishi!.. Abror aka — Otello, egnida qizil shohi ko‘ylak, belida qizil shohi belbog‘, qulog‘ida «tilla» sirg‘a, qop-qora chehrasida viqor, vazminlik, olijanoblik, tishlari yarqirab sahnaga kirib keldi. Kirib keldiyu, sahna ham, teatr ham esimdan chiqdi. Chunki ko‘z oldimda Abror Hidoyatov emas, o‘sha Shekspirni ilk bor o‘qiganimda tasavvur etganim — Otello turardi! Uning har bir harakati, Dezdemonaga tikilganda ko‘zlarida porlagan cheksiz muhabbat, ovozidagi titroq, kiborlar oldida o‘zini tutishi, o‘z qadrini bilishi, marddigi — hamma-hammasi menga tanish, xuddi men tasavvur etgan Otelloning o‘zginasi edi. Mana, Otelloning butun olijanobligini, bolalarga xos samimiyligi, pokligini ochib beruvchi dastlabki sahnalar o‘tib, qalbiga rashk cho‘g‘i tushdi. Odatda, tanqidchilar bu sahnalar to‘g‘risida gapirganda Otelloni sherga, yo‘lbarsga o‘xshatadilar. Lekin rashk azobida to‘lg‘angan Abror Hidoyatov sher ham emas, yo‘lbars ham emas, sahnada charx urgan bir cho‘g‘, qizil shohi ko‘ylak ichida mavj urgan olov, taftiga hech kim bardosh berolmaydigan bir alanga edi! Bu otash, bu alanga keng sahnada javlon urar, hammani kuydirar, yondirar, o‘zi ham tamoshabin ko‘zi oldida yonib borar edi... Uning ovozida ham bahor latofati, ham mamaqaldiroq sadolari, ham o‘zbek yozining harorati mujassam edi. Uning inson yuragidagi eng nozik tuyg‘ularni ifodalay oladigan, bir zumda yuz xil ohang kasb etadigan ajoyib ovozi-chi? Uning tahqirlangan qalb faryodlariga to‘la mashhur «himm»lari... Uning Dezdemona jasadi ustida to‘kkan ko‘z yoshlari-chi? Yo‘q, bu — tamoshabinni yig‘latish uchun mohir aktyor to‘kkan ko‘z yoshlar emas, bu ulug‘ fojiaga uchragan ulug‘ insonning, Otelloning ko‘z yoshlari edi! Zotan, Abror akaning «Otello»sida tamoshabin yig‘lamas, chunki kishini ko‘z yoshidan ham zo‘r bir tuyg‘u chulg‘ab olar, Abror aka tamoshabinni larzaga solar edi. Spektakldan keyin qariyb chorak soatli qarsaklardan so‘ng, Abror aka, egnida Otelloning zarrin to‘ni, Otello grimida sahnaga chiqdi. Odil Yoqubov. Tilla uzuk (hikoya) TILLA UZUK
Havo salqin edi. Dimoqqa atirgul hidi urar, go‘yo ro‘paradagi bog‘da mevali daraxtlar gullamoqda edi. Vohid zinapoyadan tushayotib bir zum to‘xtadi, tog‘dan esayotgan yengil shabadaga yuzini berib bir nafas turdi va beixtiyor jilmaydi: borliqni to‘ldirgan gul hidi, pastdagi bog‘dan emas, qaerdandir olisdan, aftidan, tog‘ etagidagi o‘zining qishlog‘idan kelardi. Har yili shu mahalda u yerda chillaki o‘rik va bodom gullardi. Vokzalning o‘ng qanotidagi taksi to‘xtaydigan joyda bitta ham yengil mashina ko‘rinmas, poezddan tushgan yo‘lovchilar bilan avtobus odamga to‘lgan edi. Vohid taksi kelguncha bog‘ tevaragida aylanib yurmoqchi bo‘lib pastga tusha boshladi-yu, to‘satdan sovuqdan eti junjib, vujudini titroq bosayotganini sezib, to‘xtadi. Kecha uydan chiqish oldida Mashhura: «Issiqroq kiyinib oling», deb bir necha marta eslatsa ham quloq solmagan, hatto qayta aytganida jerkib tashlagan edi. Nega? Buni eslashi bilan ko‘z oldiga perrondagi sim-yog‘ochga suyangancha yig‘lab qolgan Mashhura keldi. Kecha Vohid bunga e’tibor bermagan va xotinlarning odatdagi ko‘z yoshi deb o‘ylagan edi. Poezdga chiqqandan keyin esa bu narsa yodidan ham chiqib ketgandi. Lekin hozir ketayotganida uni yupatmagani, xayoli onasidan kelgan vahimali telegrammada bo‘lib, Mashhura bilan sovuqqina xayrlashib jo‘nab qolgani esiga tushib, ko‘ngli negadir xijil tortdi. Qiziq, uning shunaqa g‘alati odati bor: Mashhura bilan sovuq muomala qilganini, bir sabab bilan ko‘ngliga ozor berganlarini doim mana shunaqa paytlarda, uyidan uzoqda bir ish bilan boshqa shaharlarga ketgan vaqtlarida eslaydi, ba’zan pushaymon bo‘ladi, hatto: «Endi bunday qilmayman», degan ma’noda o‘ziga-o‘zi so‘z ham beradi, lekin qaytganidan keyin buning hammasi yana esidan chiqib ketadi. Lekin bu safar, uni uzatib qolarkan, Mashhura negadir odatdagidan ham g‘amgin edi. Vohid poezdga chiqayotganida ozg‘inligidan bo‘lsa kerak, juda katta ko‘ringan ma’yus ko‘zlari jiqqa yoshga to‘lib: — Ko‘p turmang, tezroq qayting! — dedi-yu, to‘satdan uning bo‘ynidan quchoqlab yig‘lab yubordi. Vohidning u bilan sovuqqina xayrlashishiga ham xuddi shu ko‘z yoshi sabab bo‘ldi, chunki homilador bo‘lgandan beri Mashhura juda injiqlashib ketgan, sal narsagayoq ko‘z yoshi to‘kaveradigan bo‘lib qolgandi. Buning hammasi so‘nggi paytlarda Vohidning g‘ashiga tega boshlagan edi. Lekin hozir bu to‘g‘rida o‘ylarkan, Vohidning xayolidan: «Har qalay ilgari bunchalik emas edi-yu, nega bunday qildi?» — degan fikr o‘tdi. — «Nega bunday qildi? — o‘ylardi Vohid va to‘satdan xayoliga kelgan fikrdan beixtiyor kulimsiradi: — Ha-a... Eski dard! Rashk qilgan! Roziyaga rashk qilgan!» Vohid o‘zicha yana bir jilmayib qo‘ydi-da, battar sovqotganini his etib, vokzalga burildi. U Mashhuraning Roziyaga rashk qilishini yaxshi bilardi, lekin bu safar uning xayrlashayotgandagi ko‘z yoshlariga qaramasdan bu narsa xayoliga ham kirib chiqmagan, chunki Roziya uni qattiq haqorat qilganidan beri o‘tgan bir yarim yil ichida, Vohid uni allaqachon ko‘nglidan chiqarib tashlagandi! Zalda odam siyrak edi. Gir aylana qo‘yilgan skameykalarda besh-o‘nta yo‘lovchilar boshlariga qoplarini qo‘yib uxlamoqda, to‘rdagi burchakda sochlari to‘zg‘igan lo‘li xotin uyqu aralash bola emizmoqda edi. Gazeta-jurnal sotiladigan kioska berk, hammayoq suv quygandek jimjit, faqat eshigiga «dejur» deb yozib qo‘yilgan xonadan erkak kishining telefonda qattiq-qattiq gaplashayottan bo‘g‘iq ovozi eshitilib turardi. Zalning to‘ridagi qator eshiklarning biriga qing‘ir-qiyshiq harflar bilan «bufet» deb yozib qo‘yilgandi. Bufet ham berk edi, lekin unga ko‘zi tushishi bilan Vohid yana Roziyani esladi. Bundan bir yarim yil oldin Roziya bilan aloqani uzib kelgan kuni, to‘rtinchi yanvar kechasi, Vohid shu bufetga kirib, poezdga chiqishdan oldin ikki stakan lim-lim shampanni birin-ketin ichib yuborgandi. Lekin, ajabo, o‘shanda hatto shampan ham unga ta’sir etmagan, kechasi mijja qoqmasdan vagonning tamburida papiros chekib tong ottirgan edi! Esida bor, bir necha marta tamburning qorong‘i, mudhish o‘pqoniga tikilib: «Endi bu hayot nimaga kerak?» degan fikrni ko‘nglidan kechirgandi... Hozir buning hammasi judayam g‘alati, bema’ni, ahmoqona bir narsa bo‘lib ko‘rinadi, lekin o‘sha paytlarda turmush, kelajak ko‘ziga qorong‘i bo‘lib ko‘ringani, ajabo, haqiqat edi!.. Hatto Mashhuraga to‘satdan uylanib olishiga ham o‘sha alam, o‘sha dard sabab bo‘lgan edi. Rost, ular birga o‘qib, institutni birga bitirgan edilar. Lekin Vohid Roziya voqeasi sodir bo‘lguncha unga e’tibor bermagan, to‘g‘risi, yaxshi tanimas edi. Roziya bilan aloqani uzib borgan kunlari ular bir joyda uchrashib, gaplashib qoldilar. Mashhura unga juda muloyim qiz bo‘lib ko‘rindi. Ehtimol, o‘sha chog‘larda Vohid iliq, do‘stona muomalaga muhtoj bo‘lib yurgani uchun bo‘lsa kerak, shartta uylanib qo‘ya qoldi. Yoshlik g‘alati bo‘lar ekan. O’shanda, mana shu bufetning o‘rtasida tippa-tik turib, bir-ikki qadah shampan ichganida, Vohid ko‘nglida Roziya qoldirgan alam hech qachon so‘nmas, deb o‘ylagandi. Mana, ikki yil o‘tmasdanoq hammasi esdan chiqib ketdi! Endi farzand ko‘rish, ota bo‘lish arafasida turibdi. Agar onasidan telegramma borib, bu yerga kelishga majbur bo‘lmaganida, ehtimol buning hammasini eslab ham o‘tirmasdi!.. Vohid a’zoyi badanida kuchli charchoq his etib, chetroqdagi skameykaga o‘tirdi. Ha... telegramma sabab bo‘lmaganda u kelmas ham edi, albatta. Lekin... «Tez yetib kel, kelmasang chatoq bo‘ladi!» — degan bunday vahimali telegrammaga nima sabab bo‘ldiykin? Kampirning tobi qochib qoldimikin desa, telegramma uning nomidan yozilgandi. Boshqa nima sabab bo‘lishi mumkin? Ha, aytmoqchi, Roziya voqeasi ro‘y berganda ham Vohid onasidan xuddi mana shunday vahimali telegramma olgandi! Tag‘in qanday falokat yuz berdiykin? Yo akasining oilasida ko‘ngilsiz bir voqea sodir bo‘ldimikin? Ishqilib tinchlik bo‘lsin-da! Vohid o‘rnidan turib ketdi... Tong otgan, chiroqlar o‘chgan, o‘chmaganlari nursiz xira nuqtalarga aylangan, lekin atrofni allaqanday yengil oqish tuman chulg‘ab olgan, bog‘lar, uylar go‘yo harir to‘r parda orasida qolganga o‘xshardi. Olisdagi tog‘larning tepasiga, xuddi birov bo‘yoq chaplagandek, nafis pushtirang chiziqlar bilan qoplangandi. Taksi to‘xtaydigan joyda endi avtobus ham ko‘rinmas, og‘iz-burnini ro‘mol bilan o‘rab olgan bir xotin hammayoqni changga belab ko‘cha supurmoqda edi. Vohid orqaga qaytish-qaytmasligini bilmasdan hayron bo‘lib turganida, qanotlari mayishib qolgan pachoq bir pobeda pastdagi bog‘ orqasidan «g‘iz etib chiqdi-da, ro‘parasiga kelib to‘xtadi. Qirq besh-ellik yoshlar chamasidagi oliftanamo, ingichka mo‘ylov qo‘ygan shofyor «Shakar buloq» so‘zini eshitganida oldin bo-shini chayqab «borolmayman, mashina yo‘lda qolib ketadi» dedi-yu, bir oz o‘ylanib turgandan so‘ng: — Hay, mayli, yuz so‘lkavoy berasiz, olib borib qo‘yamiz, akajon! — deb kulimsiradi. — Yigirma chaqirim joyga-ya! — dedi Vohid. — Yigirma emas, qirq chaqirim deng, u yoqdan quruq aravani shaldiratganday qilib bo‘sh qaytamiz-u, akasi aylansin! — dedi shofyor go‘yo: «Shu savlating bilan besh-o‘n so‘mning yuziga borib o‘tiribsanmi?» degan ma’noda Vohidga boshdan-oyoq razm solib, yana kulimsiradi. Vohid qo‘lini siltadi: — Mayli, ketdik bo‘lmasa! Mashina endigina uyqudan uyg‘onayotgan shaharchani oralab, borliqni quyuq to‘zonga ko‘mib, uchib ketdi. Shofyor sergap odam ekan, bir lahzada ancha yangiliklarini — shahar o‘sib, obod bo‘lib borayotganini, lekin mashina ham ko‘payib ketganini, taksichilarning ahvoli og‘ir ekanini va yana xiyla narsalarni gapirib tashladi. U Vohidni ham gapga solishga urinib ko‘rdi, lekin Vohid suhbatga tobi yo‘q, charchagan edi. Zotan Vohid bunday olis yo‘lga chiqqanida, ayniqsa mashinada safar qilganida, jim o‘tirib xayol surishni yaxshi ko‘rardi. Uzoq yo‘l, bir-birini tez almashtirib turadigan yangi manzaralar hamisha uning ruhini erkalar, xayolida g‘amginlik aralash yorug‘ o‘ylar, shirin orzular uyg‘otardi. Chorak soat o‘tar-o‘tmas shaharcha orqada qoldi. Oldinda, to olisdagi tog‘larga qadar yam-yashil barra maysa bilan to‘shalgan tekis dasht cheksiz-chegarasiz yastanib yotardi. Yo‘lning o‘ng tomon uzokdagi tepaliklargacha bo‘m-bo‘sh, na uy, na bir daraxt ko‘rinar, chap tomonda esa xiyla oldinda, tanish qishloqlar ko‘zga chalinar, ko‘m-ko‘k tolzorlar, oppoq gullagan bog‘lar bir-biriga tutashib ketardi. Har safar yozgi dam olish paytlarida qishloqqa kelayotib, bolaligidan tanish bu dashtni, yo‘l bo‘yidagi to‘p-to‘p bog‘larni ko‘rganida, Vohidning ko‘ngli ajoyib bir nurga, boshqacha bir shodlikka to‘lib, yayrab yozilib ketardi. Bu safar esa, bu quvonchli hislarga qandaydir ma’yuslik, sababi hali o‘ziga ham ma’lum bo‘lmagan bir g‘amginlik qo‘shilgandi. Go‘yo ko‘z oldida yastanib yotgan bu dashtda hech narsa o‘zgarmagan, hamma narsa joy-joyida qolgan, ayni mahalda nimadir o‘zgargan edi! Nimadir umr o‘tib borayotganidan, beg‘am, betashvish bolalik chog‘lari, baxtiyor yoshlik davri endi hech qachon qaytib kelmasligini tinimsiz yodiga tushirmoqda, nimadir buni uzluksiz eslatmoqda edi... Mashina boya xiyla uzoq ko‘ringan bog‘larga yetib, go‘yo oppoq gulddsta orasiga sho‘ng‘idi. O’rik shoxlari silkinib, bir zum uylar, ko‘chalar, uzokdagi tog‘lar — hammasi go‘yo ko‘rkam oq va pushtirang yog‘duga cho‘milganday tuyuldi Vohidga. Mashina ko‘cha bo‘yidagi paxsa devorlardan osilib tushgan shoxlarga tegib, o‘rik gullarini duv to‘kib o‘tdi. Vohid buni zavq bilan tomosha qilarkan, Roziya bilan birinchi marta o‘z bog‘larida olma terayotib tanishgani esiga tushib ketdi... «Yana Roziya! Menga bir nima bo‘ldimi o‘zi?» Vohid o‘zini mashinaning suyanchig‘iga tashlab ko‘zini yumdi. U endigina boyadan beri ko‘nglida dam so‘nib, dam qayta uyg‘onayotgan g‘amginlik ham Roziyaga bog‘liq ekanini tushundi. Bu esdaliklardan qutulish niyatida boshqa narsalar to‘g‘risida o‘ylashga tirishib ham ko‘rdi, lekin xayoli yana Roziyaga qarab uchganini o‘zi ham payqamay qoldi.
Vohid o‘rta maktabni bitirib armiyaga xizmatga ketganida, Roziya beshinchi yo oltinchi sinfda o‘qib yuradigan, qorachadan kelgan ozg‘ingina bir qiz edi. Shunday keyin u Roziyani armiya xizmatidan qaytib kelgan yili ko‘rdi. Uning bo‘yi xiyla cho‘zilib qolgan, biroq juda nozik, hatto nimjon ko‘rinar, faqat doim kulib turadigan qop-qora yumaloq ko‘zlari esida qolgandi. Hatto o‘shandan ikki yil keyin, institutning ikkinchi kursini tamomlab kelganida ham Roziya uning diqqat-e’tiborini o‘ziga tortmagan edi. Uchinchi kursni tamomlagan yili Vohid boshqa yoqlarga praktikaga ketib, qishloqqa kelolmagandi. To‘rtin-chi kursni tugatib, dam olishga kelganida esa to‘satdan Roziyani ko‘rib lol bo‘lib qolgandi. Ikki yil ichida Roziya bo‘yiga yetib, to‘lishib, shunday ochilib ketgan ediki, go‘yo to‘satdan tuproq orasidan topilgan tilla uzukdek, Vohidning ko‘zini qamashtirib yuborgandi! Ayni olma pishgan payt edi. Vohidlarning qishlog‘ida boshqa yerlarda juda kam uchraydigan halim va shirin olma bor. Xalq uni nimagadir «Qozi dastor» deb ataydi. Qozi dastor olmaning bozori ham juda chaqqon bo‘lardi. Vohid borgan kuni Ruzvon xola ham olmalarni terdirib, do‘konga topshirmoqchi bo‘lib turgan ekan. Vohid kelishi munosabati bilan bu ish ertasiga qoldirildi. Vohidning olma terish niyati yo‘q edi, lekin ertalab uni Zarifa uyg‘otib yubordi: — Turing, olma teramiz! — dedi u va ko‘zini mug‘ambirona qisib kuldi: — Tezroq bo‘ling, Roziya opam kutib turibdilar! Kun endi chiqqan, ikki bog‘ o‘rtasidagi osmon bilan o‘pishgan teraklarning shoxlariga go‘yo zar yog‘ilgan, lekin bo‘yi past olcha va shaftolilar, butun bog‘ hali quyuq soyada edi. Vohid o‘rnidan turib, ayvondagi bir chelak sovuq suvni boshiga quydi-da, ho‘l sochlarini taray-taray boqqa sho‘ng‘idi. Kechasi shudring tushmagan bo‘lsa ham, oyoq ostidagi maysalar, daraxt yaproqlari nam va muzdek edi. Zarifa qayoqqadir ketgan, olmazorda hech kim ko‘rinmas, faqat qushlarning chug‘ur-chug‘uri eshitilar, qaerdadir yaqinda tinmay bulbul sayrardi. Vohid har biri piyoladek oppoq olmalarning og‘irligidan yerga tegib qolgan daraxt shoxlarini ehtiyotkorlik bilan chetga sura-sura bog‘ning ichkarisiga qarab ketdi. To‘satdan daraxtlardan biri qattiq silkindi, yomg‘irdek duv to‘kilgan olmalar Vohidning boshiga, yelkasiga tushdi. So‘ngra nimadir «chars» etib singandek bo‘ldi, kimdir qulagandek tuyuldi va boshini qo‘llari orasiga olib, bukilib qolgan Vohidning oldida oq ko‘ylakli, nozikkina, uzun bo‘yli bir qiz paydo bo‘ldi. Qizning yuzi, bo‘yni, yenglari bilaklarigacha shimarilgan yalang‘och qo‘llari quyoshda kuyib, jigarrang tusga kirgandi. U katta bir olmani karsillatib, tish-lab, kulimsirab turar, sal qisilgan katta qora ko‘zlarida: «Tanidingizmi, yo‘qmi?» — degan bir ifoda jilva qilardi. — Kechirasiz, payqamay qoldim, — dedi qiz, lekin ko‘zlaridagi tabassumdan u atayin shunday qilgani ko‘rinib turardi. — Roziyamisan? — dedi Vohid, ko‘zlariga ishonmasdan. — O’xshaymanmi o‘zi? — Sirayam! — Nega? — dedi Roziya va yana kuldi. — Chunki... judayam ochilib ketibsan! Roziya yarim o‘pkalab, yarim erkalanib bir qara-di-yu, o‘zini daraxtlar orasiga urib g‘oyib bo‘ldi. Bir zumdan keyin bog‘ning boshqa bir burchidan uning quvnoq sho‘xlik aralash ichki shodlikka to‘la ovozi jaranglab eshitildi. — Qayoqda qolding, Zarifa? — Ha, men bu yoqdaman, bu yoqqa keling! Zarifaning ovozi mutlaqo boshqa tomondan eshitildi. Tushgacha ikki qop, bir sandiq olma terdilar. Tushdan keyin Roziyalarning bog‘iga o‘tib kechqurungacha har biriga uch-to‘rt pud olma ketadigan besh qutini to‘ldirdilar. U mahalda Sobir armiyada bo‘lgani uchun uy-ro‘zg‘or ishlari Roziyaning zimmasida ekan. Shuning uchunmi yo boshqa bir sababi bormidi, ishqilib Roziyaning onasi Gulsin xola hasharchilarni juda samimiy kutib oldi, kechqurun yaxshilab mehmon qildi. Roziyaning o‘zi esa ertalabgidan ham ochilib-sochilib ketgandi. U goh oshxonaga yugurib ovqat ustiga ovqat tashir, goh hasharchi akani (o‘sha kuni Vohidni negadir shunday deb chaqirgandi) ovqat yemagani uchun koyir, uning ustidan oyisiga arzhol qilardi. U bir minut ham bir joyda tinch o‘ltirolmas, go‘yo allaqanday jo‘shqin bir kuch, yuragida mavj urgan bir quvonch ichiga sig‘masdan toshib borayotganga o‘xshar, gapirganda ham hadeb sadafdek yaltiragan tishlarini ko‘rsatib kular, ikki o‘rim yo‘g‘on sochlarini dam boshiga chambarak qilib o‘rar, dam yechib yelkasiga tashlardi. Ba’zan Zarifa ikkisi nima to‘g‘risidadir qizg‘in shivirlashib qolishar, so‘ngra baravar qahqaha urib kulishardilar. Vohid gaplarini eshitmagani uchun kulgining sababiga tushunmas, lekin unga oid bir gap bo‘layotganini ko‘nglining bir chetida sezib turar, bu unga yoqar, umuman Roziya bilan o‘z singlisi o‘rtasidagi yaqinlik uni favqulodda quvontirar, hayajonga solardi. Usha kuni ular yarim kechagacha suhbatlashib o‘tirdilar. Vohid so‘nggi ikki yil davomida bo‘lib o‘tgan voqeaning hammasini bilib oldi: Roziya sakkizinchi sinfni tugatgandan keyin, maktabni tashlab, shahardagi feldsherlik bilim yurtiga o‘qishga kirgan ekan. Vohid kelishidan sal oldin bilim yurtini tugatib, qishloq kasalxonasiga hamshira bo‘lib tayinlangan ekan. Yarim kechaga yaqin Vohid bilan Zarifa xayrlashib ketayotganlarida, Roziya to‘satdan: — Teatrni yaxshi ko‘rasizmi, Vohid aka? — deb so‘rab qoldi. — Yo‘q, — dedi Vohid, — nima edi? — O’zim... Zarifa sekin akasining qo‘lidan tortib shivirladi: — Shaharga Toshkentdan artistlar kelishgan emish. O’shanga... Borib kelaylik, akajon! Vohid keyinchalik eslaganda o‘ziga ham erish tuyulgan bir shoshqaloqlik bilan: — Ha, ha, — dedi duduqlanib, — boramiz! Har qalay men ham juda qiziqaman. Roziya birdan sho‘x ovozda qiyqirib kuldi. — Bo‘pti! O’zingiz olib tushadigan bo‘ldingiz! — Bo‘pti! Allanimaga sevinib ketgan Vohid, ertasiga tushga yaqin katta yo‘lga chiqib, mashina topib keldi. Zarifa bilan Roziya ham kutib o‘tirgan ekanlar, darhol yo‘lga chiqdilar. Shaharga juda barvaqt yetib bordilar. Kechqurungacha kirmagan joylari qolmadi. Parklarni, sayil qiladigan joylarning hammasini aylanib chiqqanlaridan keyin Roziya Vohid bilan Zarifani o‘zi o‘qigan bilim yurtiga boshlab bordi. Remont qilinayotgan bo‘sh xonalarni aylantirib, imtihon paytlarida bo‘lgan qiziq-qiziq voqealarni, shpargalka ish-latib qo‘lga tushib qolayozganlarini kula-kula gapirib berdi. Keyin torgina klubga boshlab kirdi va ko‘zlari charaqlab Jamila rolini ijro etganlarini eslab ketdi. Bu gap Vohidga nimagadir yoqmadi. — Hali artistka ham bo‘lganman deng? — dedi u, kulgiga olishga tirishib. — Bo‘lganda qandoq! — dedi Roziya, — bizni o‘yinimizga butun shahar bir soat tippatik turib qarsak chalgan-a! Kechqurun spektakl juda cho‘zildi. Oqibat shu bo‘ldiki, Vohid to‘satdan uchrab qolgan taksichiga yalinib-yolvorib, yarim kechada qishloqqa zo‘rg‘a yetib borishdi. Zarifa mashina to‘xtashi bilan sakrab tushib ketdi. Vohid bilan Roziya yo‘l haqini kim to‘lashi ustida talashib bir oz kechikib qolishganida, Zarifa mashi-nadan tushib boqqa kirib ketgandi. Roziya ham ketmoqchi bo‘lib: «Xayr bo‘lmasa, rahmat...» — deb og‘iz ochgan, edi, Vohid: — Roziya! — dedi yalinib, — nega muncha shoshasiz? — Tun yarmidan oshdi-yu! — Roziya kuldi va sekin: — Bir gapingiz bormi? — deb so‘radi. — Roziya! — dedi Vohid, — Roziya, qanday yaxshi qiz bo‘libsiz! — Rostdanmi? — Roziya! — Vohid qorong‘ilikda uning qo‘lini ushlab sekin siqdi, — Roziya!.. Qiz xuddi bir narsadan seskangandek, qo‘lini shartta tortib oldi. — Agar... ikkinchi marta bunaqa qiladigan bo‘lsangiz... Vohid shoshib qoldi. — Kechirasiz, — dedi u duduqlanib. — Bilib qo‘ying! — dedi Roziya va ship-ship yurib darvozagacha bordi, keyin bir zum to‘xtab: — Yaxshi tushlar ko‘ring! — dedi-yu, g‘oyib bo‘ldi. Kechasi Vohid allamahalgacha uxlay olmadi. Ko‘zi yumilgan zahoti xayolida Roziya gavdalanar, dam nozik qomati, dam burun kataklarini kerib, oppoq tishlarini yaltiratib kulishlari esiga tushib, butun vujudi lovillab ketardi... Unga xush kelmagan faqat bitta narsa bor, u ham bo‘lsa qiz judayam sho‘x edi! Lekin ayni mahalda Vohid qizning bu sho‘xligida ham ajoyib bir samimiylik, poklik, beg‘uborlik borligini, bu sho‘xlik hayot kuchi, ishonch, muhabbat va baxt ista-giga to‘la ekanini his etardi. O’shandan keyin Vohid yana uch-to‘rt marta Roziyalarnikiga hasharga chiqdi. Nihoyat olma xazon chenak bo‘ldi, lekin olma sabab bo‘lib boshlangan bu muno-sabat olma xazon chenak bo‘lgandan keyin ham uzilib qolmadi. Goh Vohid bir bahona topib, ko‘pincha kitob so‘rab Roziyalarnikiga chiqar, goh Roziya kitob to‘g‘risida uning fikrini bilish uchun kirardi. Lekin eng qizig‘i shunda ediki, odatda bunday paytlarda boshqalarning qizlarini gap-so‘z qiladigan Ruzvon xola bilan Gulsin xola bu safar hech narsa bo‘lmagandek, o‘zlarini ko‘rib-ko‘rmaganlikka olar, go‘yo oqibati nima bo‘lishini kutar, tug‘rirog‘i, ikkisining munosabatlariga jimgina xayrixohlik bildirardilar. Bir kun Vohid yana bir bahona topib Roziyalarnikiga chiqmoqchi bo‘lib turganida, uyga katta akasi kirib keldi va uni to‘xtatib, mehmonxonaga taklif qildi. Ketma-ket Ruzvon xola ham kirib keldi. Ular gapni uzoqdan, har bir inson uchun o‘z juftini topib oila qurish, farzand ko‘rish ham farz, ham qarz ekanligidan boshladilar va oxiri Roziyaga kelib yetdilar. Oila qurish masalasi oson emasligini, toki «Erni er qiladigan ham, yer qiladigan ham xotin» ekanligini obdan uqtirdilar. Nihoyat shu jihatdan qaraganda Roziya yomon qiz emasligini, negaki onasi Gulsin xola juda mo‘min ayol ekanini, xalkda esa: «Onasini ko‘rib qizini ol», degan hikmatli so‘z borligini gapirib ketdilar. Vohid onasi hadeb uni maqtab, Roziyaga kelganda qayta-qayta: «Har qalay yomon qiz emas», — deb bir pog‘ona pastga olaverganidan keyin o‘ng‘aysizlanib: «Hadeb meni maqtab, uni yerga uravermang, hali u rozi bo‘ladimi-yo‘qmi? Buni qayoqdan bilasiz?» — dedi-yu, onasidan baloga qoldi: — Men uni kelin qilmoqchi bo‘libman-u, uning tegmagani qolibdi! — dedi Ruzvon xola ovozini ko‘tarib, — xudoga shukur, qishlokda o‘zimga yarasha obro‘yim bor! Bu kelgindi tugul, bundan badavlat, bundan yaxshi xonadonlar ham og‘zimga tikilib o‘tiribdi, bolam. Bunaqa o‘z qadringni o‘zing yerga urmasdan bi-lib gapirgin, ha! Vohidning esida bor: onasining bu so‘zlari bir vaqtning o‘zida unga ham g‘alati tuyulgan, ham ko‘ngliga yoqib tushgandi. Lekin onasining gaplariga qaramasdan, u o‘rtaga odam qo‘yishdan oldin, Roziya bilan o‘zi bir og‘iz gaplashishga xohish bildirdi. — Gaplashsang, gaplashaver, — dedi Ruzvon xola, — «maslahatli ish buzilmas», degan eskilar. Biroq o‘z qadringni bilib gaplashgin, bolam. Men kelin qil-moqchi bo‘laman-u, u tegmay bo‘pti. Onasi jon-jon deb o‘tirganda qizi qayoqqa borardi! Akasi esa: «Kampir zo‘r, kampir malades!» degan ma’noda miyig‘ida kulib qo‘ydi. Ruzvon xolaning bunday balanddan turib gapirishi bejiz emas edi. Vohidlarning oilasi burundan qishlokdagi badavlat, obro‘li oilalardan hisoblanib kelardi. Uning katta akasi ham, o‘rtancha akasi ham tuzuk joylarda ishlashar, Ruzvon xolaning o‘zi esa, hech joyda ishlamasa ham, qishloq xotinlari o‘rtasida burundan gapini o‘tkazib kelardi. Ayni mahalda ish-bilarmon, uddaburon xotin deb yuritilar, usiz to‘y o‘tmas, ma’raka tarqamas edi. Vohid buni yaxshi bilar va onasidan faxrlanib yurardi. Aftidan Ruzvon xola Vohidga aytgan gaplarni Gulsin xola ham o‘z qiziga aytgan bo‘lsa kerak, o‘sha kuni Roziya ahdlashgan joylariga rangi o‘zgarib keldi. Vohid buni darrov payqadi. Vohid uning to‘satdan o‘zga-rib qolganidan, odatdagi sho‘xligidan asar ham qolmaganidan, sababsiz qizarishi va ko‘zlarini olib qochishlaridan Roziyaga hamma narsa ayon ekanini tushundi-yu, birdan butun vujudi jimirlab qo‘lidan ushladi. — Eshitdingmi? Rozimisan? Roziya qo‘lini tortib olmadi, lekin javob ham bermasdan boshini pastroq egdi. — Nega indamaysan, bir nima degin, Roziya! — Vohidning ovozi titrab ketdi. ...Roziyaning mayin, jingalak sochlaridan gul va rayhon hidi kelar, titroq lablarida asal tami bor, yoshli ko‘zlarida baxtiyor tabassum jilvalanar edi. Xayrlashayotganlarida Roziya Vohidlan bir narsani so‘radi: — Unashtirish degan gaplar bo‘lmasin. Institutni bitirib kelguningizcha kutaman. Birato‘la to‘y qilamiz!.. Lekin Ruzvon xola bu gapni eshitgisiyam kelmadi. — Yaxshimi, yomonmi, ota-bobolarimizdan qolgan urf-odatimiz bor. Loaqal uch-to‘rtta xotinni yig‘ib, unashtirib qo‘yaman. Xohlasa — shu, xohlamasa boshqaga kelin bo‘la qolsin! Vohid oldin e’tiroz bildirishga urinib ko‘rdi-yu, keyin onasini ko‘ndira olishiga ko‘zi yetmagach, qo‘l siltab kulib qo‘yaqoldi. U shuning uchun ham kulib qo‘yaqoldiki, ko‘nglining bir chetida onaning gapi unga yoqar, chunki unashtirib qo‘yilsa, Roziya unga yana ham yaqinroq, muhabbatlari tag‘in ham mustahkamroq bo‘lib qoladigandek tuyulardi nazarida. Ruzvon xola axir o‘z aytganini qildirdi, ertasigayoq o‘ziga yaqin xotinlarni to‘plab qudasinikiga savlat to‘kib chiqdi, lekin shunda ham kelinidan ko‘ngli to‘lmay kirdi, chunki Roziya xotinlarning yig‘ilishiga qarshilik bildirmasa ham boshqa marosimlarni qildirmabdi. Kechasi Ruzvon xola Vohidni oldiga chaqirib olib, uzoq nasihat qildi. — Men boshda bilmay qolgan ekanman, kelini tushmagur juda erkatoy bo‘lib ketgan ekan! — dedi u astoydil ranjib, — endi bu yog‘i o‘zingga bog‘liq, o‘g‘lim... Nega jilmayasan? To‘g‘risiyam shu — bolani yoshidan, xotinni boshdan degan burungilar. Ungayam mana shunaqa tirjayavermasdan o‘zingni bosib muomala qil! Yigit degan bunaqa bo‘lmaydi, bolam! Hamma gapini aytib tamom qilgandan keyin Ruzvon xola kissasidan ro‘molchaga tugilgan bitta uzuk olib Vohidga uzatdi. — Parpi zargarga atayin buyurtiruvdim, toza tilladan yasalgan, — dedi u va negadir ko‘ziga yosh oldi,— o‘z qo‘ling bilan barmog‘iga solib qo‘y... Ilohim o‘ziga insof bersin! Vohid onasining bu topshirig‘ini o‘qishga ketishidan bir kun oldin, xayrlashuv kechasi bajo keltirdi. Ular bog‘ning xilvat burchagida uchrashdilar. Yaqinlashayotgan kuzning ilk nafasi sezilib turgan salkin, sokin bir oqshom edi. Ikki bog‘ chegarasidagi teraklarning uchida ilinib qolgan ko‘kimtir yarim oy butun daraxtzorni, uzokdagi kirlarni qandaydir g‘alati yashilnamo nurga chulg‘agan, borliq kishiga tasalli beruvchi orombaxsh sukutga cho‘mgan edi. Roziya o‘ziga juda yarashadigan, chehrasini ochib yuboradigan oq shohi ko‘ylagini kiyib olgan edi. Vohid qo‘lidagi gazetani ariq bo‘yidagi maysalarga yozib Roziyani o‘tqazdi. So‘ngra o‘zi ham uning yoniga tiz cho‘kib: — Senga kichkinagina sovg‘am bor! — dedi. — Qani! — Roziya uzukni barmog‘iga solishga qo‘ymadi, Vohidning qo‘lidan yulib olib, o‘rnidan turib ketdi. Uzuk unga juda yoqqan edi. — Qanday nozik, qanday chiroyli! — derdi uzukni oyga solib. Vohid oydinda burungidan ham nozik va qandaydir afsonaviy go‘zal ko‘ringan bu qizdan ko‘zini uzolmas, yuragini to‘ldirgan baxt tuyg‘usidan boshi aylanardi. Roziya yoniga kelib o‘tirishi bilan uni bag‘riga bosib kulgan lablaridan, ko‘zlaridan o‘pmoqchi bo‘ldi, lekin Roziya yuziga bir shapati urdi-da, quchog‘idan chiqib ketdi. — Siz judayam haddingizdan oshib ketyapsiz! — dedi u sekin kulib, — hadingizdan oshmang! Boring, bo‘ldi, institutingizga jo‘nang! O’sha kecha, qalbida mavj urgan shodlikdan uyqusi kelmay, bog‘ orqasidagi qirga oshib, sahargacha yulduzlarga tikilib yotganida, bu baxt atigi bir necha oy davom etishini tasavvur qilganmidi? O’sha kechada shunday pok va ma’sum ko‘ringan bu qiz bunchalik behayo bo‘lib chiqishini, uning eng aziz tuyg‘ularini shunchalik haqorat qilishini, o‘ylaganmidi? Ko‘nglini nurga to‘ldirib yuborgan u kechada baxt cheksiz-chegarasiz, muhabbat abadiy ko‘rinmaganmidi, Vohidga? Ehtimol, shuning uchun ham oradan uch-to‘rt oy o‘tmasdanoq ro‘y bergan voqea o‘sha kezlarda umrbod esdan chiqmaydigan bir fojia, unutilmaydigan bir haqorat bo‘lib tuyulgandir unga!.. Hali-hali esida bor; Ruzvon xolaning «tez yetib kel!» degan telegrammasi ikkinchi yanvar kuni kechasi qo‘liga borib tekkandi. U ertasigayoq yo‘lga chiqqan va kechqurun qosh qorayib qolganda qishloqqa yetib kelgandi. Sovuq shamol qumga o‘xshash mayda qorni kishining yuziga ming tikan qilib sanchgan bo‘ronli, yoqimsiz bir oqshom edi. Vohid telegrammani olganda akalaridan birimi, Zarifami yo kampirning o‘zimi, ishqilib, birov betob bo‘lib qoldimikin, degan xayolga borgan edi. Yo‘lda faqat shu to‘g‘rida o‘ylab, ko‘ngli g‘ash bo‘lib kelgandi. Lekin u hech qachon Roziyaning shunday qilishini, to‘rt oydan beri shirin bir tush kabi dilini erkalab kelayotgan ilk sevgisi, hamma orzu-umidlari poymol bo‘lishini tasavvur etmagan edi! U mahalda Vohid juda sodda va oq ko‘ngil ekanki, Roziyaga shunchalik ishonibdi. Aslida esa unga shunday pok va beg‘ubor ko‘ringan bu qiz, Vohid ketishi bilanoq qiliq chiqara boshlagan — tomosha qo‘yish baho-nasida, ambulatoriyaning bosh vrachi Toshqora bilan yurishni odat qilib olgan ekan! So‘ngra Yangi yil kechasida, spektakl bahonasi bilan yuzlarcha odamlarning ko‘z oldida u bilan quchoqlashib o‘pishganlari-chi? Bu ham yetmaganday, o‘yindan keyin Toshqoraning uyidagi o‘tirishda bo‘lib, sahar paytida uyiga mast holda Toshqoraning quchog‘idan qaytib kelganlari-chi? Buning hammasini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rgan akasining katta o‘g‘li bilan kelinoyisi uning jilovidan tortib qo‘ymoqchi bo‘lganlarida, ularning o‘zlarini jerkib tashlaganlari-chi! Lekin eng dahshatlisi, Vohid qish-loqqa kelgan kechasi, navbatchilik qilayotgan Roziyani ambulatoriyaning bog‘iga chaqirib olib, bevafoligining sababini so‘raganida afsuslanish va kechirim so‘rash o‘rniga, titrab-qaqshab turib: «Ha, rost, Toshtemir aka bilan yurganlarim ham, o‘pishganlarim ham — hammasi rost! Chunki... chunki u sizdan ming marta yaxshi», deb uning o‘ziga chang solgan edi. Vohidga hammasidan ham Roziyaning mana shu oxirgi so‘zlari qattiq tekkandi! Vohid Toshqorani yaxshi bilardi. Aslida uning ismi Toshqora emas, Toshtemir edi. Lekin yoshligi-dayoq unga negadir, ehtimol, mo‘ridan chiqqanday qop-qora va baquvvat, barzangiday bir yigit bo‘lgani uchundir — Toshqora laqabini taqishgan, shu-shu ko‘plar uni Toshqora demaguncha tanimas edilar. U Vohiddan bir-ikki sinf past o‘qirdi, lekin armiyaga bormagani uchun, institutni undan oldin bitirib, qishloq ambulatoriyasiga bosh vrach bo‘lib kelgandi. Vohid Roziyani sevib qolgan yili ham uni bir necha marta ko‘rgan — u burungidan ham qorayib, pahlavon jussa bir odam bo‘lgandi. Ehtimol shuning uchundir har safar Vohid Roziyaning bevafoligini eslaganda, ko‘z oldiga negadir Toshqoraning qaddi-qomati kelar va xayolida uyg‘ongan yomon, dahshatli o‘ylardan eti jimirlab ketardi... Mana hozir ham xuddi shunday bo‘ldi: Roziyaning gapini eslashi bilan butun vujudi xuddi tikan qadalganday achishib ketdi... U xuddi yomon tush ko‘rib bosinqiragandek, ko‘zlarini ochib chuqur nafas oldi. Xayolidan yana boyagiday: — Menga nima bo‘ldi? — degan fikr o‘tdi. Lablarining chetida pichoq tekkanday chuqur ajin tushgan joyda ma’yus tabassum jilvalandi. — Yo Mashhuraning ko‘z yoshlari bejiz emasmikin? — dedi u, lekin shu zahotiyoq xayolida yana o‘zini-o‘zi koyib berdi: — Muhabbatning qadriga yetmagan bunday qizning padariga ming la’nat! Unga o‘sha Toshqoraday zo‘ri ke-rak edi! Bir-biriga juda mos tushgandir!.. Vohid bu fikrni ko‘nglidan bir necha marta o‘tkazdi, lekin ajabo: mashina qishloqqa yaqinlashgan sayin yurak urishi tezlashib borar, ko‘nglining bir chetida yotgan yorug‘ va ma’yus esdaliklar beixtiyor qayta uyg‘onmoqda edi. Qishloq, unutilmas bolalik chog‘lari o‘tgan, ilk muhabbatining guvohi, hayotidagi eng mas’ud damlarning shohidi bo‘lgan mehribon qishloq minut sayin yaqinlashmoqda edi... Ana xuddi dengiz ustini qoplab olgan nafis pushtirang va oppoq bulutlarni eslatib, qiyg‘os gullagan birinchi bog‘lar ko‘rindi, uzoqda ikki qir o‘rtasidagi tepalikda qad ko‘targan klub ustida gulxanday tovlangan qizil bayroq ko‘zga chalindi... Vohidning yuragi gurs-gurs urar, go‘yo bu qishloqda uni sevgilisi kutayotganday hayajonlanar, nafasi bo‘g‘ilar edi. Nega? Yaxlit bir boqqa o‘xshagan bu ko‘rkam qishloqda uni nima kutishi mumkin? — Ishqilib tinchlik bo‘lsin-da! — dedi u, telegrammani eslab, so‘ngra yana o‘zini mashinaning suyanchig‘iga tashladi-da, ko‘zini yumdi...
Mashina to‘xtashi bilanoq qayoqdandir bir zumda yopirilib kelgan yalang oyoq, yalang bosh bolalar Vohidni shovqin-suron bilan qurshab oldilar. Bu — mahallaning, qarindosh-urug‘larning bolalari edi. Ulardan bir qanchasi darhol orqaga qaytgan mashinani quvib ketdi, qolganlari Vohidga qo‘shilib, qiy-chuv bilan hovliga yopirilib kirdi. Darvozadan kirgan yerda, ota-bobolardan qolgan keksa kavak tutning tagida, Vohidni Ruzvon xola qarshi oldi. Kampir har mahaldagiday yaxshi kiyinib olgan — egnida ko‘kimtir guldor shtapel ko‘ylak, boshida ohori to‘kilmagan oppoq shohi ro‘mol, oyog‘ida chiroyli amirkon kavush edi. Lekin bunga qaramasdan kampir so‘nggi bir-ikki yil ichida o‘zini xiyla oldirib qo‘ygani sezilib turar, ko‘zlarining, ingichka uch burchak iyagining ikki chetidagi ajinlari quyuqlashib, o‘zi ham qandaydir cho‘kib qolgan edi. U Vohidni bo‘ynidan quchoqlab o‘parkan, to‘satdan negadir yig‘lab yubordi, so‘ngra chetroqda, ayvonning ustuniga suyanib, ko‘kragiga tushib turgan bir o‘rim yo‘g‘on sochlarining uchini o‘ynab turgan Zarifaga o‘girildi: — Sen nega bezrayib qolding, hay yuzsiz, akang bilan ko‘rishmaysanmi? Ajabo, kampirning ovozi burungiday yo‘g‘on, qat’iy, o‘ktam edi. Vohid singlisiga kulimsirab qarab qo‘ydi. Uning oldida ilgarigi sho‘x, quvnoq, erka Zarifa emas, bo‘yi yetib, qaddi-qomati to‘lishgan, oppoq yumaloq yuzi uyatdan lovillab yongan chiroyli bir qiz turardi! Onaning gapiga u «yalt» etib qaradi. Lekin Vohidga shunday tuyuldiki, singlisining chaqnab turgan katta qora ko‘zlarida shodlik emas, allaqanday qo‘rquv aralash bir g‘azab ifodasi bor edi. Umuman uning butun qiyofasida xuddi tasodifan qafasga tushgan bo‘ri bolasida bo‘ladigan bir hadiksirash, taraddUA va yotsirashlik bor edi. Vohid kulib yubordi: — Senga nima bo‘ldi, Zarifa, nega bunaqa hurpayib turibsan? — Bunga gapirma, bu o‘zi shunaqa, hech kimni tanimaydigan bir bevosh bo‘lgan! — dedi Ruzvon xola va ro‘molining uchi bilan ko‘z yoshlarini artdi. Zarifa onasiga ham yoqtirmagan ko‘z bilan «yalt» etib bir qarab qo‘ydi, so‘ngra bir-bir bosib Vohidning oldiga keldi. — Salom — dedi sekin, dedi-yu, nimagadir quloqlarigacha qizarib chopganicha uyning orqasiga o‘tib ketdi. Vohid hayron bo‘lib onasiga qaradi. — Nima gap? Tinchlikmi o‘zi? — Tinchlik, bolam, xudoga shukur. — Telegrammangizni olib juda shoshib qoldim-u! Bir gap bormi? — Buni mendan so‘rama, bolam, akang kelsin, kelinoying kelsin, o‘shalar gapirib berar! — kampirning ovozi titrab ketdi, — qarigan chog‘imda adoyi tamom bo‘ldim! — dedi u va yig‘lamsiraganicha ayvonga ko‘rpacha yoza boshladi. Vohid aylanasiga rayhon o‘tqazilgan so‘riga omonatgina o‘tirdi. Hovlidagi olcha nihollari, ro‘paradagi Vohidlar-nikiga nisbatan balandroq bo‘lgan Roziyalarning bog‘idagi qiyg‘os gullagan olmalar ajib bir guldasta kashf etgan, daraxt shoxlarini silab-siypab esayotgan mayin tog‘ shabadasi shunday salqin va muattar gul hidiga to‘la ediki, go‘yo bol totiyotganday tuyulardi kishiga. Vohid xuddi boshqa bir joyga kelib qolganday sezardi o‘zini. Roziyalarning bog‘ida, yerga tekkan olma shoxlarining orasida, keng yag‘rinli, novcha, qop-qora sochlarining quyuqligidan boshiga ag‘darma telpak kiyib olganga o‘xshagan bir yigit bir zum ko‘rindi-yu, g‘oyib bo‘ldi. «Kim ekan bu yigit, nahotki Sobirjon bo‘lsa? Juda o‘zgarib ketibdi-ku!» Vohidning ko‘nglida yana boya yo‘lda, shahardan chiqib birinchi bog‘larni ko‘rganda uyg‘ongan ma’yus, allaqandaydir yorug‘ hislar uyg‘ondi. Bu yerda ham go‘yo hech narsa o‘zgarmagan, ayni mahalda nimadir o‘zgargan edi, nimadir umr o‘tib ketayotganini, baxtiyor yoshlik yillari endi hech qachon qaytib kelmasligini esga solib turardi. Ruzvon o‘g‘lining oldiga bir kosa qaymoq qo‘yib kelinning hol-ahvolini so‘rab ulgurmagan edi hamki, katta akasi bilan kelinoyisi kirib keldi. Vohidning ko‘ziga ular ham so‘nggi bir-ikki yil ichida juda o‘zgarib ketganga o‘xshab ko‘rindi. Akasining kalta, to‘rt burchak soqolidagi oq tuklar ko‘payib, yaltirab ko‘zga tashlanib turar, lab-lunjlari puflab shishi-rilganga o‘xshar, qip-qizil yuzi ajinsiz bo‘lsa ham, o‘zi horg‘in edi, entikib nafas olar, aftidan, kasalmand edi. Kelinoyisi esa burungiday qoshlarini tutashtirib, yo‘g‘on qilib o‘sma qo‘ygan, kipriklarini surma bilan qoraytirib olgandi. Lekin u ham yoshligidagiday chiroyli ko‘rinmas, qarilik o‘ziga zeb berishni yaxshi ko‘rgan bu satangnamo xotinni ham yenga boshlagan edi. Kelinoyisi faqat bir jihatdan o‘zgarmagan — burungiday so‘zamol va bilag‘on edi. U labi labiga tegmasdan dam Mashhuraxonning hol-ahvolini surishtirar, dam o‘z hayotidan nolib ketar, dam kelin-poshshoni olib kelmagani uchun Vohiddan gina qilardi. Telegrammaga sabab bo‘lgan voqeani ham kelinoyisi boshlab berdi. Lekin boya «meni qo‘y, bu yog‘ini akang bilan kelinoying aytib bersin!» degan Ruzvon xola, kelinoyisi gap ochishi bilan o‘zini tutib turolmadi, ro‘molining uchi bilan ko‘z yoshlarini arta-arta, o‘zi so‘zlab ketdi. Vohid Zarifaning boyagi qiliqlariga, xuddi qopqonga tushib qolgan bo‘ri bolasidek hurpayib turishlariga, hadiksirab qarashlari va ko‘zlaridagi nafrat alangasiga endigina tushundi. U Sobirni yaxshi ko‘rib qolganmish! Demak, Sobirning olma shoxlari orasidan mo‘ralab yurishi ham bejiz emas ekan! Vohid kecha telegrammani olganda qanchalik tashvishga tushmasin, bunchalik bema’ni va ahmoqona bir muammoga duch kelishini tasavvur etmagan edi. Ruzvon xola qo‘llari bilan tizzasini mushtlab kuyunib gapirardi: — Axir, yuzimga oyoq qo‘yib, elu yurt oldida shunday behurmat qilgan bu xonadon bilan qanaqa qilib qudachilik qilaman? Qandoq qilib ostonasiga qadam bosaman! Vohid o‘rnidan turib ketdi. Boya kelinoyisi gapning uchini chiqargan paytda, faqat be’mani bir narsa bo‘lib tuyulgan bu yangilik, Ruzvon xolaning nolasidan keyin boshqa bir ma’no kashf etib, diliga ozor bera boshladi. Gapning tagida kishining izzat-nafsiga tegadigan, kishini haqorat qiladigan bir narsa bor edi. Nahotki Zarifa, Vohid shunday yaxshi ko‘rgan, qo‘lida ko‘tarib katta qilgan, singlim, deb erkalab yurgan Zarifa, bunchalik beandishalikka borsa? Roziya uni, Vohidni qanchalik haqorat qilganini, uning eng aziz hislarini poymol etganini ko‘ra turib, uning ukasiga muhabbat qo‘ysa? Sobirni deb o‘z oilasidan yuz o‘girsa?.. Sevgi qanchalik nozik tuyg‘u bo‘lmasin, nahotki uning singlisi shunchalikka borsa? Nahotki Vohidning his-tuyg‘ulari bilan mutlaqo hisoblashgisi kelmasa?.. Ehtimol, Ruzvon xolaning gap-so‘zlarida eskilikning, yuz yillar davo-mida qoniga singib ketgan urf-odatlarning ta’siri bordir, ehtimol, lekin chuqurroq o‘ylab qaragan har bir kishi shu tobda onaning «qorniga emas, qadriga yig‘layotganini tushunish qiyin emas-ku! Axir uning, Vohidning ham o‘ziga yarasha obro‘si, yigitlik g‘ururi, nazat-nafsi bor-ku! Nahotki Zarifa buni tushunmasa? — Bilmadim, bu surbet lo‘livachcha qizimning boshini qanday aylantirib qo‘ydiykin? — derdi Ruzvon xola bo‘g‘ilib. Tag‘in tuzukroq bo‘lsa ham mayli edi, shuncha yil armiyada yurib orttirib kelgan hunari shopirlik bo‘pti! — Qaynsinglimni yo‘ldan urgan Sobirjon deysizmi, oyijon, o‘sha shallaqi egachisi! — dedi kelin-oyisi, — o‘zi shopirga tegib olgandan keyin kataysa qilish yoqib qolgandir-da! Gap Roziya ustida borardi, Vohid yurishdan to‘xtadi. — «Qaysi shofyor? — xayolidan o‘tdi uning. — Nega shofyorga tegadi? Toshqora qayoqda qoldi?» Vohid so‘ramoqchi edi, biroq shu mahal boyadan beri indamasdan qaymoqqa non to‘g‘rab o‘tirgan akasi birdan o‘shqirib berdi: — Bas! Bo‘ldi! Bu qishlokda yo u tursin, yo biz! Xalq o‘rtasida boshimizni ko‘tarib yurolmaydigan bo‘ldik. Chaqir o‘zini! U gapini aytib tamom qilmagan edi hamki, to‘satdan o‘ng tomondagi olchalar shitirlab, oppoq gullari «duv» to‘kildi-yu, Zarifaning o‘zi chiqib keldi. Uning ko‘zlari yig‘idan qizarib ketgan, burun kataklari pirpirab uchar, lekin lovillab yongan yumaloq yuzida, qisilgan lablarida, butun vajohatida ajoyib bir qat’iylik, jur’at, hech narsadan qaytmaslikka qaror qilgan odamlarda bo‘ladigan boshqacha bir jasorat jilvalanib turardi. — Mana, men keldim! — dedi u Vohidning oldida to‘xtab va nafasi yetmagandek, entikdi. — Menga nima deysizlar? Mening gunohim nima o‘zi? — Voy tavba! Sharmi hayo qolmadi deganlari mana shu-da! Voy tavba! — dedi kelinoyisi. U xina qo‘yilgan kalta yo‘g‘on barmoqlari bilan ko‘ylagining yoqasini mahkam tutamlab olgan, lekin surma qo‘yilgan ko‘zlarida istehzo aralash shodlik ifodasi bor, u go‘yo: «Mana, maqtangan avlodlaring qanaqa bo‘lib chiqdi! Ko‘rib qo‘yinglar!» — deyayotganday edi. — Sizga qolsa o‘zingizdan boshqa hamma behayo! — dedi Zarifa va yana entikdi. — Mana shunaqa gaplar bilan u bechoraning boshiga yetuvdilaring! Endi... Endi mening ham... — Zarifa gapira olmasdan yuzini chetga burdi. — Hoy, menga qarang, Zarifaxon? — dedi kelinoyisi, — biz kimning boshiga yetibmiz? Nimalar deyapsiz o‘zingiz? Zarifa yig‘idan to‘xtab, shartta o‘tirilib qaradi. — Boshiga yetganlaring yolg‘onmi? Qani uning Toshqoraga tekkani? — dedi Zarifa va tag‘in boyagiday teskari burildi-da, yuzini kafti bilan bosib yig‘lab yubordi. «Roziyani aytyapti!» — xayolidan o‘tdi Vohidning. To‘satdan Ruzvon xola ham Zarifaga qo‘shilib yig‘lab yubordi. — Sen bevosh kimga o‘xshadingki, bunchalik bezbet, mahmadona bo‘lding! — dedi u yig‘i aralash. — Sen hali shoshmay tur! U shallaqiga Toshqora cho‘tmi? U hali o‘ntasiga tegib chiqadi! Xudoga ming karra shukurki, o‘g‘limni u yuzsizdan soqit qildi! Xudoga shukurki, undan yuz marta aqlli, yuz marta ko‘hlik kelinim bor. Biz emas, o‘zi ahmoq bo‘lib qoldi! Vohid garang bo‘lib qoldi. Bu janjal, bu gaplarda kishini haqorat qiladigan qandaydir bir narsa bor edi. Vohid buni butun vujudi bilan his etar, janjalga barham berish kerakligini tushunar, lekin negadir jur’at etmas, nimadir uni to‘xtatib turardi. Zarifa esa xuddi ko‘nglidagi bor gapni aytib bo‘lgandek indamas, jimgina yig‘lar edi. — Bas bo‘ldi! — dedi nihoyat akasi va katta go‘shtdor mushti bilan xontaxtani bir urdi. — Bo‘ldi deyapman senga! Bu qishloqda yo sen turgin, yo biz! U og‘ir qo‘zg‘alib o‘rnidan turdi va ayvonning ustunini quchoqlab, gurs etib pastga tushdi. Shunda Vohid ham birdan o‘ziga keldi: — Qo‘ying, aka keragi yo‘q! — dedi u sekin. So‘ngra, akasi uning gapiga e’tibor bermasdan Zarifaga tomon yurganini ko‘rib oldini to‘sdi: — Keragi yo‘q deyapman sizga! Zarifa yig‘idan to‘xtab «yalt» etib Vohidga qaradi. Uning yosh bilan yuvilgan yumaloq yuzida oldin taajjub ifodasi ko‘rindi, so‘ngra ko‘zlari pirpirab, umid aralash quvonch bilan almashdi. — Bor, o‘zimiz gaplashamiz! — dedi Vohid. — Akajon! — dedi Zarifa sekin titroq ovozda. U Vohidga qarab intildi ham, lekin uning yerga qaraganini ko‘rib, o‘zini olchazorga urdi. Olcha gullari, xuddi supra qoqilganday havoni to‘zg‘itib yubordi. Akasi hovlining o‘rtasida hayron bo‘lib to‘xtab qolgan, kelinoyisining yuzida haqorat va g‘urur ifodasi bor, onasi hamon yer chizib yig‘lab o‘tirardi. — Xo‘sh, nima qilmoqchisan? Ruxsat bermoqchimisan? — dedi nihoyat akasi. Vohid hanuz olchazorga tikilib turardi. — Bilmasam, — dedi u xiyol o‘ylanib, — agar ko‘ndira olsalaring... Umuman... Bu ishga meni aralashtirmanglar. Men unga bir nima deyolmayman. Bilganini qilsin! Vohid bir-bir bosib olmazorga qarab ketdi. Gullarni to‘kib yubormaslik uchun olma shoxlarini sekin chetga surib boqqa sho‘ng‘irkan, orqadan akasining: — Qayoqqa yo‘qoldi? Bor, topib kel uni! O’zim gaplashaman! — degan ovozini eshitib beixtiyor to‘xtadi. — Boshda sizga aytuvdim, ehtiyot bo‘ling devdim! — derdi akasi, aftidan, Ruzvon xolaga murojaat qilib. — Oyimda gunoh yo‘q, — dedi kelinoyisi, — hammasiga o‘sha shallaqi sababchi. Qiz bechoraning boshini aylantirib qo‘ygan. O’ninchida o‘qib yurgan chog‘laridayoq ikkisi og‘iz-burun o‘pishib yurardi! Vohid bir zum orqasiga qaytgisi kelib ikkilanib turdi, keyin qo‘lini bir siltadi-da, ilgarilab ketdi. Hozirgi janjal Vohidning dilida juda og‘ir ta-assurot qoldirgan edi. U Zarifa haq ekanini tan olayotgan bo‘lsa ham, hatto hozir uning yonini olgani uchun o‘zidan mamnun bo‘lsa ham, singlisining gaplari, o‘zini bu daraja keskin tutishi qalbida qandaydir yoqimsiz asorat qoldirgan edi. Kechagina maktabni bitirgan yosh qiz na uning, na onasi va na qarindosh-urug‘larining istak-orzulari bilan hisoblashmasa, bu qilig‘i unga, Vohidga qanchalik ozor berishini tushunmasa... Bunda o‘chi bormi?! Lekin shu topda uning xayolidan chiqmasdan ko‘ngliga ozor berayotgan narsa bu ham emas, uning ko‘nglini g‘ash qilayotgan narsa Roziyaning Toshqoraga tegmasdan, boshqa bir «shopir bolaga» tekkanligi to‘g‘risidagi yangilik edi! Vohid o‘shanda Roziya bilan aloqani uzib ketgan paytlarida onasiga ham, singlisiga ham xat-xabarlarida uning ismini tilga olishlarini man qilib qo‘ygan. Chunki u mahalda Roziyaning ismini eshitishning o‘zi og‘ir edi. Shuning uchun ham bu xabar Vohidni ayniqsa taajjubda qoldirgan edi. «Nega Toshqoraga tegmadiykin? O’zi tegmadimikin yo Toshqora ablahlik qilib, aldab ketdimikin?» — o‘ylardi Vohid. Bu o‘ylardan qutulish niyatida atrofiga alanglar, xayolini boshqa yoqqa burib yuborgisi kelar, lekin bu o‘ylarga yana qaytganini o‘zi ham sezmay qolardi. Bu muammo, agar masalaning tagiga yetmasa, faqat hozirgina emas, balki butun umr unga azob berishiga imoni komil edi. Mana, tanasi kovak tanish olma!.. Roziya uning tepasida turib, Vohidning boshiga olma yog‘dirgan, so‘ngra sakrab tushib, butun go‘zalligini namoyish qilgan, go‘yo to‘satdan topilgan tilla uzukdek ko‘zlarini qamashtirib yuborgan joy xuddi mana shu edi! Afsuski, bu uzuk tilla emas, mis chiqdi! Vohid qadamini jadallatib, olmazordan chiqib oldi. Bog‘ning oxiridan boshlangan va mayin bo‘liq maysalar bilan qoplangan qir, xuddi baland, yam-yashil g‘aramni eslatardi... Chap tomonda, qirning etagida chigit ekishga hozirlanib qo‘yilgan katta maydon qorayib yotar, uzoqda, dalaning etagida o‘rmalab yurgan traktorlar do‘mbayib ko‘rinar, berirokda ketmon chopayotgan qizlar saf tortgan edi. O’ng qo‘lda, qirning yon bag‘rida, yakkam-dukkam bog‘lar xuddi yerga qo‘nayotgan oq parashyutlarga o‘xshab ketar, bog‘larga olib chiqadigan ilonizi yo‘ldan bir yigit bilan bir qiz Vohidlarnikiga tomon tushib kelardi. Qizning egnidagi xonatlas ko‘ylagi quyosh nurlarida ming tusga kirib tovlanardi... — Yasan-tusan joyda-ku, kim bo‘ldiykin? — dedi Vohid. U bir ozgacha ko‘zini uzmay tikilib turdi, so‘ngra birdan yuragi bexosdan qafasga tushgan qushdek pitirlab qoldi! Atlas ko‘ylakli qiz... Roziya edi!.. Vohid kutilmaganda g‘alati bir shoshqaloqlik bilan o‘zini olmalarning panasiga oldi. Yuragi hamon gupillab urar, o‘pkasi qisilgan, xuddi havo yetishmay qolganday, hansirab nafas olardi. Qir bilan bog‘ o‘rtasidan katta ariq o‘tar, paxtazor tomonda omonatgina bir ko‘prik bo‘lardi. Gulsin xolaning bog‘iga o‘sha ko‘prikdan o‘tilardi. Ular aftidan shu ko‘prikka qarab kelardilar. Vohidning nazarida har bir minut bir soatga cho‘zilayotganday edi. Nihoyat ship-ship etgan oyoq tovushlari, kulgan ovozlar eshitildi. Eri o‘rta bo‘yli, uzunchoq yuzli, o‘spiringa o‘xshagan yoshgina yigitcha edi. U o‘ng qo‘lidagi kaltagina tol chiviq bilan Roziyaning bo‘ynini, yuzini qitiqlar, Roziya xipchinni yulib olishga harakat qilar, lekin tutib ololmasdan goh jahli chiqar, goh eriga qo‘shilib kular edi. U boya Vohidga ko‘zi tushganmi, yo‘qmi, ishqilib, ro‘paraga kelganda, bir ozgacha boqqa tikilib bordi... Ajabo: u hech o‘zgarmagan edi! Yuzi, bo‘yni, qo‘llari o‘sha unutilmas yoz kunlaridagiday quyoshda qoraygan, sog‘lom, kulganda oq tishlari burungiday yaltiraydi, bilinar-bilinmas qirg‘iy burnining chetlarida, yonoqlarida, yoqimtoy tabassum jilvalanadi... Qaddi-qomati ham burun qanday bo‘lsa shunday nozik novdani eslatadi, faqat ko‘zlari... ko‘zlari bir oz ma’yus ko‘ri-nadi!.. Roziya o‘tib ketishi bilan Vohid birdan holsiz-langanday bo‘lib, ariq bo‘yiga yonboshladi. Yo‘q, ertalabdan beri o‘ylagan o‘ylarining hammasi bekor edi! U Roziyani hech qachon unutgan emas, zotan unutishi mumkin ham emas edi. U endigina Mashhuraning ko‘z yoshlari bejiz emasligini, bu sevgi endi butun umr uning dilida og‘ir bir dard, davosiz bir jarohat bo‘lib qolishini tushungan edi!.. Vohid shu ahvolda uzoq o‘tirdi. U qancha vaqt o‘tganini bilmas, aftidan bir-ikki soat o‘tgan bo‘lsa kerak, chunki qaeqdandir eshitilgan oeq sharpasi qulog‘iga chalinib boshini ko‘targanida, quyosh terak bo‘yi balandlab qolgan edi. Uning yonboshida, ariqning narigi yuzida, sal qisilgan qo‘y ko‘zlari bilan Vohidga sinovchan tikilib, bo‘lajak kuyovi Sobir turardi! Egnida harbiy gimnastyorka, oyog‘ida oynaday yaltiragan xrom etik, qo‘lida qalin gullagan olma shoxchasi. — Salom, Vohid aka! — dedi u va bir sakrashda arikdan o‘tib qo‘lini cho‘zdi, — kechirasiz, siz bilan bir gaplashmoqchi edim! Ovozi kutilmaganda yo‘g‘on, do‘riddoq edi. — Xo‘sh? — dedi Vohid. U kulimsirab turgan bu chiroyli yigitga nisbatan bir vaqtning o‘zida qalbida ham do‘stona bir tuyg‘u, ham allaqanday dushmanlik his etardi. Vohidga ayniqsa, uning kulimsirashi yoqmas, bu tabassumda qandaydir kuch, iroda, g‘oliblik sezilib turardi. — Shu deyman, o‘zingiz tushunadigan, o‘qigan odamsiz... Mana shu mayda-chuyda, bema’ni gaplarning nima keragi bor? — dedi Sobir. — Qaysi gaplarni aytasiz? — dedi Vohid va tushunib turib shunday deganidan g‘ijinib qo‘ydi. — Men hayronman, — dedi Sobir, — to‘g‘risini aytsam... qanchalik qarshilik qilmanglar... Men bari bir Zarifaga uylanaman! Shundoq bo‘lgandan keyin bu mashmashaning nima keragi bor? U yana kulimsiradi. Bu kulgidan, xuddi boshiga birov to‘satdan bir chelak sovuq suv quyib yuborganek, Vohidning a’zoyi badanini jimirlatib yubordi. «Roziyaning shuncha haqorat qilgani yetmagandek, bu surbet nima qilmoqchi yana?» — Bari bir uylanar ekansiz, men bilan gaplashib nima qilasiz? — dedi u va nafasi tiqilib entikdi,— Uylanavering!.. Sobir hanuz uning yuziga tikilib, jilmayib turardi. — Endi... bir tomondan qo‘shnichilik, ikkinchi tomondan... Men sizni... har holda... tushunadigan yigitlardan, deb o‘ylovdim. — Yo‘q, men tushunmaydigan yigitlardanman! — Shunaqami? — dedi Sobir, — mayli, endi... o‘zingiz bilasiz, ammo... — Boring, ishingizni qiling! — dedi Vohid va uning kulib turgan chiroyli ko‘zlarini, mo‘ylovchasining chetidagi istehzoli tabassumini ko‘rmaslik uchun shartta burilib, olmazorga kirib ketdi. Bir-ikki qadam yurgandan keyin orqasidan Sobirning: — Qoyilman! — degan ovozini eshitib qoldi. «Uyat-andisha deganni bilmagan surbet!» — dedi Vohid xayolida. U titrar edi. G’azab va haqorat tuyg‘usi shunchalik kuchli ediki, qayoqqa ketayotganini bilmas, yuziga olma shoxlari urilib qatgiq og‘ritayotganini sezmas edi. To‘satdan qaerdandir yon tomonidan, oyoqlarining ostiga chetiga to‘rt burchak qog‘oz bog‘langan bir tosh kelib tushdi, Vohid oldin seskanib ketdi, so‘ngra toshni qo‘liga olib, ipini yechdi. «Sizga ikki og‘iz gapim bor, Mumkin bo‘lsa kechqurun, poda qaytgandan keyin bog‘ning oxiridagi mirza terakning yoniga kelsangiz... juda minnatdor bo‘lardim. Roziya!» Vohid shoshib yon-veriga qaradi. Uzoqda, olma shoxlari orasida Zarifaning ko‘ylagi milt ettandek bo‘ldi. Vohidning yuragi gup-gup urardi...
Vohidning boshi qotib qoldi. Tushga yaqin uning qishloqqa kelganini eshitib yor-do‘stlari, maktabdoshlari yo‘qlab kelishdi. Ularning ko‘pchiligi o‘zi bitirgan o‘rta maktabda o‘qituvchilik qilishar, ba’zilari kolxoz buxgalteriyasida ishlashar edi. Ehtimol Roziya bunday qilmaganida Vohid ham o‘z qishlog‘iga kelib ishlagan bo‘lardi, chunki moliya ins-titutini bitirishi oldidan kolxoz raisi unga ekonomistlik lavozimini va’da qilgan edi. Vohid bunga rozilik ham bergandi, lekin keyin hamma narsa alg‘ov-dalg‘ov bo‘lib ketdi-yu, Vohid Farg‘onadagi yirik kolxozlarning biriga ketib qolgandi... U hatto o‘qishni bitirganidan keyin kelmagan ham edi, holbuki, do‘stlarining aytishicha ikki yil ichida qishloq juda boshqacha bo‘lib ketganmish... Vohid ularga qo‘shilib, qishloqni bir aylanib keldi. U yo‘q vaqtida ro‘y bergan bu o‘zgarishlarni tomosha qildi. Qishloq o‘rtasidagi katta tepalik tekislanib, ko‘rkam parkka aylan-tirilgan, eski uylarni yemirib o‘qday to‘g‘ri ko‘cha tushgandi. Vohid buning hammasini qiziqib tomosha qilardi-yu, biroq qaerga bormasin, kimlar bilan gaplashmasin, xayolidan Roziyaning xati ketmas, har safar uni eslaganda, yuragi o‘ynab, a’zoyi badani jimirlab ketardi. Uning xayolini allaqanday notinch o‘ylar band etar, dam butun vujudini issiq bir hayajon chulg‘ab olardi. Ko‘nglining bir chetida Vohid bu uchrashuvda gap Zarifa bilan Sobir to‘g‘risida borishini sezib turar, lekin Roziyaning u bilan xilvat joyda, eridan yashirin uchrashmoqchi bo‘lishi... Uni bir hayajonlantirar, bir yuragiga g‘ulg‘ula solardi. Buning hammasi qo‘shilib, miyasida yana o‘sha notinch savolni tug‘diradi: «Menga qanaqa gapi bo‘lishi mumkin? Nima deyishi mumkin?» Kechqurun, uchrashuv vaqti yaqinlashib qolganda, akasi bilan kelinoyisi yana kelishdi. Boya kunduz Zarifani qidirib topa olmaganlari uchun hal qiluvchi suhbat kechqurunga qoldirilgan edi. Lekin Vohid «kengashning ochilishi»ni kutib o‘tirolmadi, vaqt yaqinlashgan sayin yuragi o‘ynab, terakzorga qarab ketdi. Quyosh botgan, biroq atrofidagi bog‘lar, sarvqomat teraklar, uzokda oqarib turgan tog‘ cho‘qqilari hamon mayin nur pardasi bilan o‘ralgan, go‘yo quyosh butun borliqni nafis bo‘yoqlar bilan bo‘yagan-u, bu bo‘yoq hali qurimagan edi... Tevarak-atrofdagi bog‘lardan qo‘y-qo‘zilarning ma’rashi, bola-chaqaning qiy-chuvi eshitilib turardi. Bu g‘alati ovozlar kishiga uzoq bolalik yillarini eslatar, hazin musiqaday taskin berar, osoyishtalikka undardi. Asta-sekin osmonga chaplangan nafis pushtirang bo‘yoqlar so‘nib, kulrang tusga kirdi, terak yaproqlarini shitirlatib tog‘ shabadasi yelib o‘tdi... Vohid Roziyaning yo‘liga qanchalik tikilmasin, xayolga tolib, qayoqdan kelganini payqamay qoldi. U oyoq sharpasidan seskanib ketganida Roziya undan uch qadam narida, oldini to‘sgan olma shoxini egib, uzun nozik barmoqdari bilan gul yaproqlarini silab turardi. Uning boshida yupqa oq doka ro‘mol, egnida oq shoyi ko‘ylak, oyog‘ida oq bosonojka edi. Bu oq kiyim uni qandaydir yosh kelinga o‘xshatib yuborgan, hayajonlanganidan bo‘lsa kerak, olma gullarini silab, qoshlarini chimirib, uyalinqirab turishida ham yosh kelinlarda bo‘ladigan boshqacha bir nazokat bor edi. Vohid o‘girilib qarashi bilan Roziya, xuddi birdan hushiga kelganday, olma shoxini chetga surib, keskin harakat bilan oldinga o‘tdi va unga bir-ikki qadam yetmasdan to‘xtadi. — Salom, Vohid aka! Qoshlari boyagidan ham keskin chimirilgan, burun kataklari sal kerilgan, ko‘zlarida, yurish-turishida allaqanday bir keskinlik bor, faqat ovozi sal bo‘g‘iq, o‘zini qanchalik dadil tutishga harakat qilmasin, hayajonlanayotgani sezilib turibdi. Vohid undan ko‘zini uzolmas edi. Ikki yildan beri diliga ozor berib kelgan alam va haqorat hislari negadir birdan so‘nib, ma’yus va muloyim bir tuyg‘u bilan almashgan edi. — Salom, Roziya! — dedi u va qo‘lini cho‘zdi. Roziya tortinibroq ko‘rishdi. Bir nafas, bir daqiqa bir-biriga tikilib qoldilar, go‘yo dillarda jo‘sh urayotgan to‘s-to‘polon hislarni bir-birlarining ko‘zlaridan o‘qib olishga urinib ko‘rdilar. So‘ngra ikkisi ham baravar ko‘zlarini chetga olib qochdilar. Roziya ko‘kragidan pastga tushgan ro‘molining uchlarini barmog‘iga o‘ray o‘ynay boshladi. Vohid nima qilishini bilmas edi. Zotan hayotidagi baxtiyor daqiqalarga, juda og‘ir, dahshatli damlarga sabab bo‘lgan bu qizga nima deyishi mumkin? Aytgani foydasi nima? Faqat... uni bu yerga kelishga nima majbur etdiykin? Nima demoqchi? Haqiqatan ham ukasi bilan Zarifa to‘g‘risida gaplashmoqchimi? Yoki shu bahona bilan uni, Vohidni tark etib, qanchalik baxtli turmush kechirayotganini ko‘rsatib qo‘ymoqchimikin? Yoki, aksincha, o‘z turmushidan unga nolimoqchimikin? — Ovora qilganim uchun kechirasiz... — dedi Roziya entikib, — men siz bilan ikki yosh to‘g‘risida bir og‘iz gaplashsam devdim... Endi bularning taqdiri qandoq bo‘larkin? Nima qilmoqchisizlar o‘zi? Vohid xiylagacha nima deyishini bilmay turib qoldi. — Sizningcha, nima qilsak bo‘ladi, — nihoyat dedi u, — nima qilsak to‘g‘ri bo‘ladi? Roziya ko‘zini yerdan uzib, sekin qaradi. Vohid uning yuzidan qoni qochib, burun kataklari pirpirab ucha boshlaganini ko‘rib turardi. — Kechirasiz, men sizga qandoq qilsangiz to‘g‘ri bo‘lishini tushuntirib qo‘ygani kelganim yo‘q bu yerga! — dedi u. Ovozi to‘satdan o‘zgargan, boyagi hayajon yo‘qolib, qandaydir g‘azab aralash bir keskinlik paydo bo‘lgandi. — Men sizga aql o‘rgatishga ojizlik qilaman, — dedi u va xiyol jim qoldi. — Siz oliy ma’lumotli, oqu qorani bizdan yaxshiroq tanitgan bir intelligentsiz! Lekin... qachongacha bu... yaramas eski urf-odatlar hayotimizni zaharlaydi? Qachongacha baxtimizga g‘ov bo‘ladi? Qachongacha eng yaxshi hislarimizni haqorat qiladi? Nahotki endi shu eski urf-odatni deb, bu ikkisini ham baxtsiz qilsak? — Roziya yana boyagiday, nafasi siqilib entikdi. — Men hayronman, — dedi u birdan ovozi o‘zgarib, — buni hamma o‘ylamaganda ham siz o‘ylashingiz kerak edi-ku? Nahotki siz ham o‘ylamasangiz ? Vohid endigina Roziyaning gap-so‘zlarida, xatti-harakatlarida, o‘zini tutishida xuddi Sobirning xatti-harakatlari, gap-so‘zlarida bo‘lganday bir hurmat-sizlik, kishini haqorat qiluvchi, izzat-nafsiga teguvchi bir andishasizlik, o‘ziga ishonch, kibr borligini payqab qoldi. U o‘z gunohini mutlaqo inkor eti-shi, hamma aybni allaqachon unga, Vohidga, qolaversa, eski urf-odatlarga to‘nkab qo‘ygani ko‘rinib turardi. Aftidan u Vohidni qanchalik haqorat qilganini tasavvur ham etmas. Ruzvon xolaning Zarifa bilan Sobirning qo‘shilishiga qarshi chiqishini ham faqat eskilik ta’siri deb bilar, bu qarshilikni tug‘dirgan asl sabablarni naqadar chigal ekanini tushunmas, zo-tan tushunishdan ojiz edi!.. Vohid butun vujudini mayda, asabiy titroq bosib borayotganini sezib turardi. Titroq kuchayib borardi. — Hamma aybni eskilikka ag‘darishdan osoni yo‘q, — nihoyat dedi Vohid. — Uning ovozi asabiy, bo‘g‘iq edi, — umuman... Nega endi bu to‘g‘rida hamma o‘ylamaganda ham men o‘ylashim kerak ekan? Nima demoqchisiz? Ochig‘roq ayting! Roziya olma gullarini silashdan to‘xtab, katta, o‘ychan ko‘zlari bilan Vohidga bir qarab qo‘ydi, so‘ngra gullarni bitta-bitta yula boshladi. — Kechirasiz! — dedi u anchadan keyin sekin, titroq ovozda, — men o‘sha mahaldagi... hamma so‘zlaringizga, sevgingizga, taqdim etgan tilla uzuklaringizga, hammasiga ishongan edim! — Ishongan edim! — dedi Vohid. — Ishonmaslikka qanaqa dalillaringiz bor? Roziya xuddi bir narsadan cho‘chib tushganday, boshini keskin ko‘tarib qaradi. Uning ko‘zlaridagi boyagi ma’yus ifoda o‘zgarib, uning o‘rnini hayrat egallagandi. — Agar bu so‘zingiz chin bo‘lsa... agar o‘sha mahalda aytgan gaplaringiz rost bo‘lsa, — dedi u lablari titrab, — men nimaga Toshqoraga turmushga chiqmasdan... boshqa birovga turmushga chiqqanimni bir o‘yladingizmi? Buning sababini bir surishtirib ko‘rdingizmi?.. — dedi Roziya va nafasi yetmaganday so‘zida to‘xtadi. — Uning chaqnab turgan katta ko‘zlari to‘satdan jiqqa yoshga to‘ldi. — Yo bo‘lmasa... kelinoyingiz aytgandek men hali o‘nta erga tegib chiqadigan bir... shal-laqi ekanimga ishonasizmi? Vohid yonidagi olmata suyandi va chetga qaradi. Ajabo: bir necha yildan beri dilida to‘plangan alam va iztiroblar aks etib «ishonasizmi?» deb porlab turgan bu musaffo ko‘zlarga to‘g‘ri qarash, so‘z topib javob berish osonmi? — Albatta, ishonsangiz kerak! — dedi nihoyat Roziya va yuzini ro‘polcha bilan o‘rab birdan ho‘ngrab yig‘lab yubordi. U xuddi birovdan dakki yegan yosh boladay kuyunib, yelkalari titrab yig‘lar, boyagi g‘urur, ishonch. Vohidga manmanlik bo‘lib tuyulgan xatti-harakatlardan nishona ham qolmagan edi. Uning yig‘isi faqat chinakam baxtsizlik ro‘y berganda bo‘ladigan bo‘lakcha bir iztirobga, chuqur nidoga to‘la edi! Vohid ertalab, Roziya Toshqoraga turmushga chiqmasdan, boshqaga tekkanini birinchi marta eshitganidayoq hayron bo‘lgan edi, lekin achchiq haqiqatga qanchalik tayyorlanayotgan bo‘lmasin, bunchalik bo‘lishini xayoliga keltirmatan, Roziyaning bu gaplari unga bun-chalik ta’sir etishini, butun xayolini ost-ust qilib yuborishini kutmagan edi!.. U Roziyaning yig‘isi yura-giga ignaday sanchilib, butun vujudini timdalab yuborayotganini his etar lekin gapiray desa tilga so‘z kelmas, gapirishga ojiz edi!! U faqat bir narsani — endi hech qachon o‘rniga kelmaydigan bir xatoga yo‘l qo‘yganini, ehtimol umrbod esidan chiqmas, lekin tuzatib bo‘lmaydigan dahshatli bir voqea ro‘y berganini bilardi, xolos!.. Biroq bunga ishonish, buni tan olish og‘ir, hatto mumkin ham emas edi! — Shundoq ekan... Nega boshda tuzukroq tushuntirmadingiz? Nega yaxshiroq gaplashishni ham xohlamadingiz? — alam bilan dedi Vohid va sekin, qandaydir qo‘rqinqirab, Roziyaning bilagidan ushladi, — esingizdami?.. Roziya qo‘lini uning qo‘lidan sekin chiqarib oldi. — Siz-chi? Siz o‘shanda qay ahvolda borganingiz, nimalar deganingiz esingizdami? Ha, qanday borgani esida bor. Uyda eshitgan gaplardan alamiga chiday olmasdan, jo‘shib borgandi! Roziyani ko‘rganda jur’atini yo‘qotib qo‘ymaslik uchun, bor gapni bir yo‘la aytib, haqorat qilib bo‘lsa hamki, alamini olish uchun shirakayf bo‘lib borgandi!.. Buning hammasi to‘g‘ri, lekin... — Siz ularning yaramas, iflos gaplariga ishonib turganingizda men nima ham dyordim? Nahoti, siz yosh bir qiz uchun sevimli yigitiga o‘zining begunoh ekanini isbot qilib gapirish, birovlar bilan o‘ynashmaganligini dalillab berish... naqadar og‘ir ekanini tushunmasangiz! — dedi Roziya entikib. — Siz o‘shanda nimalar bo‘lganini odamlardan bir so‘rab ko‘ring-chi: kelinoyingiz bilan akangizning o‘g‘li bosgan har bir qadamimni o‘lchaganlaridan xa-baringiz bormi? Spektaklga bormaysan, deb necha marta to‘polon ko‘targanlarini, hatto kinoga bormaysan deb orqamdan poylab yurganlarini bilasizmi? Axiyri Yangi yil kechasi Toshtemir aka uyga uzatib qo‘yaman, deb birga kelayotganlarida katta yo‘lda oldimizni to‘sib qanday haqorat qilganlarini bir surishtirib ko‘rdingizmi?
— Nega? — dedi Roziya, ovozi titrab, — chunki, men sevgimizga ishongan edim! Sizni bunaqa qiladi deb, hali to‘y bo‘lmasdan turib sevgan qizidan shubha qiladi, deb sira o‘ylamagan edim. Esingizdami, o‘sha yili yozda birinchi marta uchrashganimizda, men sizni butunlay... butunlay boshqacha tasavvur etgandim! Roziya gapirolmasdan yana yig‘lab yubordi... — Butunlay boshqacha tasavvur etgandim!.. Bu... Bu qandoq bo‘ldi? Alam va afsuslanish hissi shunchalik kuchli ediki, Vohid og‘riqqa chiday olmagan odamday sekin ingrab yubordi. — Kechiring! Roziya xuddi yomon bir xayoldan qutulmoqchi bo‘lgan odamday boshini silkitdi va to‘satdan qandaydir o‘zgargan bosiq ovozda: — Mayli endi, bu gaplarni bir chetga yig‘ishtirib qo‘yaylik, — dedi sekin, — men bu yerga hamma aybni sizga to‘nkab, o‘zimning begunoh ekanimni isbot qilgani kelganim yo‘q. Sizga faqat bitta iltimosim bor... Bu ikki yoshning taqdirini nima qilmoqchisizlar? Bular ham menga o‘xshab begunoh-beyoziq eski urf-odalarning dastidan qurbon bo‘ladilarmi yo o‘zingiz bir ilojini qilasizmi? — Roziya bir nafas javob kutib jim qoldi, so‘ngra sekin qo‘shimcha qildi: — Men sizga ishonaman, jabr qilmasligingizga, yordam berishingizga ishonaman. «Sizga ishonaman!» Ajabo, boya yo‘lda kelayotib Roziya to‘g‘risida alam aralash g‘azab bilan o‘ylagan paytlarida, Vohid sekin aytilgan bu ikki so‘zdan titrab ketishini tasavvur etganmidi? Hamon ko‘z yoshi aralash ma’yus tikilib turgan bu ma’sum va go‘zal juvon haliyam bo‘lsa uning ko‘nglini nurga to‘ldirib, g‘amgin va yorug‘ hislar uyg‘otishga qodir ekanini bilganmidi? Bu narsani xayoliga keltirganmidi? — Xayr, menga ruxsat, vaqtingizni olganim uchun kechirasiz, — dedi Roziya, men sizga ishonaman. — To‘xtang, Roziya, — dedi Vohid va uning qo‘lidan ushladi, — bir minutga to‘xtang! — Yo‘q, qo‘ying, xo‘jayin kutib o‘tiribdi, — Roziya qo‘lini sekin uning qo‘lidan chiqarib oldi, lekin bir-ikki qadam yurib yana to‘xtadi. — Ha, esimdan chiqibdi, — dedi u va ko‘kragidan bir narsa chiqarib, Vohidga cho‘zdi, omonatingizni olib qo‘ying... Oldingi safar esimdan chiqib, qolib ketgan ekan... Uning kichkina uzunchoq kaftida bir narsa «yarq» etib chaqnadi. Bu — o‘sha mas’ud kunlarda, xuddi shu yerda, oydin kechada, Vohid unga takdim etgan... tilla uzuk edi! Vohidning tomog‘ini bir nima gap bo‘qqanday, boshi aylanayotganday bo‘lib, yana Roziyaning qo‘lidan ushladi. — Rozi, qayoqqa? Nahotki... — Qo‘yib yuboring, — dedi Roziya bosiq, sekin ovozda, — qo‘yib yuboring!... So‘ngra allaqanday titroq ovozda qo‘shimcha qildi: — Qo‘yib yuboring deyapman sizga! Qo‘yib yuboring, yo... «Nahotki to‘xtamasa? Nahotki orqasiga qaytmasa? Nahotki, u bu yerda faqat achchiq haqiqatni aytganigina kelgan bo‘lsa? Nahotki uning ko‘zini ochib, ko‘nglida butun umr so‘nmaydigan bir dard, bir alam qoldirib ketish uchun kelgan bo‘lsa bu yerga?» Roziyaning oq ko‘ylakli nozik qomati olma gullariga singib ketganday bo‘ldi... Vohid olmaga suyanganicha qotib qoldi. — Roziya! — dedi u sekin, — to‘xtang, Roziya! Hech kim javob bermadi. Qaerdadir uzokda nimadir «chirs» etib sindi.
Aftidan, aytiladigan gapning hammasi aytilib bo‘lgan, nasihat, do‘q, tahdid — hech narsa kor qilmagan, hammasi charchagan, nima qilishni, nima deyishni hech kim bilmagan bir vaziyat hukm surardi. Vohid olmaning panasida bir necha daqiqa ularga qarab turdi. To‘rtovining bu o‘tirishida qaysi bir klassik pesasdagi vaziyatni eslatadigan allaqanday bir narsa bor edi, hatto ayvonning o‘zi, undagi bu-yumlar ham sahnani eslatardi kishiga. Farqi faqat shunda bo‘lishi mumkin ediki, Zarifani o‘rtaga olgan bu uchovining ko‘zlagan yomon bir niyati yo‘q, ularning har biri shu tobda Zarifaga yaxshilik qilayotganlariga, oila nomusi uchun, Vohidning obro‘si uchun jon kuydirib, hasrat chekayotganlariga amin edilar. Aftidan, ular o‘shanda ham, Roziyaning har bir qadamini o‘lchab, uning «uyat-andishani bilmagan bir behayo» ekanligini fosh etish uchun jonbozlik qilgan paytlarida ham Vohidga yaxshilik qilganlariga, uning obro‘si, yigitlik sha’niga dog‘ tushirmaslik uchun kurashganlariga imonlari komil edi. Lekin eng dahshatlisi shunda ediki, agar bugungi uchrashuv bo‘lmaganda, Roziya bilan gaplasha olmaganda, Vohidning o‘zi ham bunga shubha qilmagan bo‘lardi!.. Vohid xuddi zaxarlangan odamday to‘lg‘anib, olmaning panasidan chiqdi. Uni ko‘rishi bilan Ruzvon xola ovozini chiqarib yig‘lab yubordi: — Bizni hurmat qilmasang, aqalli akangni hurmatini qilsang bo‘lmasmidi, yer yutkur! — dedi u kuyunib, — bu lo‘livachchaga tegib olib, erta-indin akangga qaysi yuz bilan qaraysan, nima deysan, tirmizak? Zarifa vaziyatini o‘zgartmadi, faqat yostiqni quchoqlab olgan qo‘llari qattiqroq titray boshladi, boshqalar esa Vohidning bir nima deyishini kutib unga tikilib qoldilar. Vohidning ko‘nglidan: «Bu janjal, bu g‘avg‘o kimga kerak? — degan fikr o‘tdi. — Ayniqsa qarigan chog‘ingizda siz nima qila-siz shu soxta obro‘, manmanlik uchun kurashib, oyi-jon?» dedi u xayolida, lekin bu gapni aytish o‘rniga: — Men jo‘namoqchiman, — dedi Vohid sekin. U a’zoyi badanini zo‘r bir titroq egallab olayotganini, hozir bir portlash ro‘y berishini sezar va o‘zini qo‘lga olishga urinardi. Ruzvon xola shoshib o‘rnidan turdi. — Yarim kechada qayoqqa borasan? Senga nima bo‘ldi, bolaginam? Akasi ham o‘rnida bir ko‘zg‘alib qo‘ydi. — Ketadigan bo‘lsang, bu ishni bir yoqlama qilib ket! — dedi u. — Yo biz bilan bo‘lsin, yo o‘sha lo‘livachcha bilan! Vohid uning birdan turtib chiqqan bo‘yin tomirlariga, qon quyilgan semiz yumaloq yuziga qarab, to‘satdan o‘shanda, Roziya ustida bo‘lgan oilaviy majlis paytida ham akasi xuddi mana shunday ko‘zlariga qon quyilib, titrab gapirganlari, mushtini tugib pisanda qilganlari esiga tushib ketdi. Lekin qiziq, o‘sha paytda, hatto bugun ertalab ham Vohid buni sezmagan edi! Yuragining tagida nimadir go‘yo o‘t ola boshlagan alangadan lovillab, butun vujudini kuydirib yuborayotganday bo‘lib entikdi. — Buni tinch qo‘yinglar, — dedi u past, bo‘g‘iq tovushda, — uni o‘z ixtiyoriga qo‘yaylik! Vohid ortiqcha gapirmoqchi emas edi, shu ikki og‘iz so‘zni aytib uyga kirib ketmoqchi edi, lekin butun vujudini egallab olayotgan titroq yengdi-yu, o‘zini tutolmay qoldi. — Bas! Bo‘ldi! — dedi u bo‘g‘ilib, — buni zo‘rlamanglar! Umuman... bu gaplarning nima keragi bor? Besh-o‘nta esi past va nodonlar so‘z qiladi, — deb buni baxtsiz qilmoqchimisizlar?. Zotan... Bu soxta obro‘, manmanlikni yig‘ishtirib qo‘yadigan payt kelmadimikin? U titrab, nafasi siqilganidan gapirolmay duduqlanib qoldi. — Men... biz sen uchun, sening obro‘ying uchun deb jon kuydiryapmiz! — dedi akasi. — Qornimizga emas, qadrimizga yig‘layapmiz. — Rahmat! — dedi Vohid, — rahmat. Menga jon kuydiraman deb bir bechoraga shuncha tuhmat yog‘dirganlaring ham yetadi! Menga jon kuydiraman deb, undan — Roziyadan judo qilganlaring ham yetadi! Bir zum favqulodda chuqur jimlik cho‘kdi, go‘yo hamma Vohidning gaplarining mag‘zini chaqolmay lol bo‘lib qolgandi. Birinchi bo‘lib kelinoyisi hushiga keldi, u xuddi chayon chaqqan odamday, sapchib tushdi. — Voy, voy, nimalar deyapsiz, Vohidjon? — dedi u o‘rnidan qo‘zg‘alib, — og‘zingizga qarab gapiring! — Men emas, siz og‘zingizga qarab gapiring! Siz ham meni o‘z tarozingiz bilan o‘lchamang Tushundingizmi?! Tushundingizmi deyapman sizga? Qaerdandir uzoqdan, qir tomondan, Vohidning ovozining aks-sadosi eshitildi: — «Tushundingizmi deyapman sizga?» Vohid birdan o‘ziga kelib, ko‘zlarini yumdi: «Menga nima bo‘ldi? — xayolidan o‘tdi uning, — nima bo‘ldi menga?» To‘rda o‘tirgan akasi qo‘ltig‘idagi yostiqlarini chetga surib, o‘rnidan tura boshladi, lekin shu vaqt kelin-oyisi unga qarab o‘shqirib berdi: — Qo‘ying, bilganlarini qilsin! Sizga nima! — dedi u va o‘rnidan turib ketdi, — yaxshilikka yomonlik deb mana buni aytadilar. Ha, bilib qo‘ying: bir narsa bo‘lsa bular hali hamma aybni sizga to‘nkashdan ham toymaydi! Tushundingizmi? Vohid yana bir daqiqa tursa katta bir janjal, kutilmagan bir portlash ro‘y berishini sezib qoldi. Buni birdan payqab qoldi va zo‘r kuch bilan o‘zini bosib, shartta burilib uyga kirib ketdi. Kelinoyisi hamon gapirmoqda edi. Uning qandaydir zaharga to‘la tovushi yana bir necha minut eshitilib turdi. So‘ngra hamma ovozlar pasayib, jimlik cho‘kdi. Vohid qaytib chiqqanida akasi bilan kelinoyisi ketib qolishgan, Zarifa ham ko‘rinmas, yolg‘iz Ruzvon xola bir nuqtaga tikilib, boyagiday g‘amgin o‘yga cho‘mib o‘tirardi. U o‘rnidan turib, o‘g‘lining bo‘ynidan quchoq-ladi: — Yarim tunda qayoqqa borasan, senga nima bo‘ldi, bolam? — Xafa bo‘lmang, yozda yana kelaman! — dedi Vohid va negadir qo‘shimcha qildi: — Mashhura bilan birga kelamiz. U nega shunday deganiga o‘zi ham tushunmadi, lekin bu so‘zni aytishi bilan ko‘ziga yosh keldi. — Kelinimdan o‘rgilay. Nevaramga mayda-chuydalar tikib qo‘yuvdim. Olib ketsang bo‘lardi! — dedi Ruzvon xola, shunday dedi-yu, u ham yig‘lab yubordi. Ajabo: shunday sodda, mehribon onani ayblab bo‘larmidi? Uning samimiyligidan shubhalanish, unga bir narsa deyish mumkinmidi? Yo‘q, onaning samimiyligiga shubha qilib bo‘lmas edi. Lekin butun dahshat, butun fojia shunda ediki, u o‘g‘liga yaxshilik qilaman deb, eng katta baxtidan judo qilib qo‘yganini o‘zi ham bilmas edi! Vohid uni sekin quchoqladi. — Sizdan faqat bitta iltimos... Zarifani qiynamang. Chunki... boyagi gaplarim rost, oyi, hammasi rost... — Nimalar deyapsan, bolam? — dedi Ruzvon xola. — Zarifani o‘z ixtiyoriga qo‘yib bering, oyi! — Vohid boshqa gapirolmadi. Kecha oysiz, hammayoq zim-ziyo, hatto atrofdagi oppoq gullagan olmalar ham negadir qop-qora bo‘lib ko‘rinardi. Vohid bog‘dan chiqib, endigina katta ko‘chaga burilaman deb turganida, ariq bo‘yidagi tollarning orasida ikki kishining soyasi ko‘rindi. Vohid to‘xtashi bilan ularning biri yumshoq tuproqni ship-ship bosib yugurib keldi: — Akajon! Zarifa o‘zini Vohidning quchog‘iga tashladi, bo‘ynidan quchoqlab oldi: — Akajon! Kechiring meni! Kechiring! Vohidning tomog‘ini bir nima g‘ip bo‘g‘ib, ko‘ziga yosh oldi. — U kim? Sobirmi? — dedi, u singlisining boshini silab. Sobir bir narsadan tortinganday, sekin yaqinlashib kelardi. — Kechirasiz, Vohid aka, boya bir oz... ahmoqona gap qilibman... Vohid singlisini chetga surib, uning katta, dag‘al qo‘lini siqdi. — Senga baxt tilayman, Sobir! Ikkovlaringga ham baxt tilayman. — Rahmat sizga! — dedi Sobir. Zarifa yana uni quchoqladi. U sekin, tovushsiz yig‘lardi. Vohid uning boshini ko‘tarib, peshonasidan o‘pdi: — Yig‘lama, singlim! Baxtli bo‘lgaysan! Uning dilidagi boyagi dard, alam, og‘riq — hammasi qayoqqadir yo‘qolgan, uning o‘rnini allaqanday muloyim, iliq hislar egallab olgandi. Faqat xayolining bir chetida: «Qanday qilib men o‘z baxtimni o‘zim boy berib qo‘ydim?» degan bir fikr qayta-qayta takrorlanardi. — Nega shoshdingiz? O’zim olib borib qo‘yardim! — dedi Sobir. — Rahmat. O’zim... bir piyoda yurgim keldi... Xayrlashib, katta yo‘lga chiqqanida, labida allaqanday sho‘r ta’m sezib, to‘xtadi: Bu — ko‘z yoshi edi! Vohid xuddi uning yig‘layotganini birov ko‘rayotganday, shoshqaloqlik bilan ko‘zini artib, yo‘lga tushdi. Uzoqda, yulduzlarga tegib turgan ufqda, qator chiroqlar ipga terilgan marjonday yaltirab ko‘rinardi. Bu — shahar edi. 1962 yil. Odil Yoqubov. Yaxshilik (hikoya) YAXSHILIK Men har safar Munavvar kelinoyimni eslaganimda keyinchalik ro‘y bergan bu og‘ir voqea emas, dilimda sal ma’yus va iliq hislar uyg‘ongan yoz kuni esimga tushadi. ...Buvimning sersoya bog‘i qarindosh-urug‘larimizga, tog‘amning yor-birodarlariga to‘lgan: birov o‘choq qurmoqda, birov o‘tin yormoqda, birov hovliga suv sepib, so‘riga palos yozmoqda. Kechqurun to‘y! Bu shodiyonadan hamma xursand, men ham yig‘ilgan bolalarga qo‘shilib shov-shuv ko‘taraman, dam shotutga o‘rmalab, kaptar uyalaridan tuxum qidiraman... To‘satdan mirzaterakka chirmashib o‘sgan aymoqi tok orasidan buvimning boshi ko‘rinadi. U meni imlab chaqiradi, qo‘lidagi ro‘molidan do‘ppimga ikki-uch bosh chillaki uzum soladi: — Bor, mehmonxonaga eltib ber. Tog‘ang bilan kelinoying... tatib ko‘rishsin. Men do‘ppimni ko‘kragimga bosib mehmonxonaga qarab chopmoqchi bo‘laman, lekin buvim qo‘limdan ushlab to‘xtatadi, yon-veriga qarab sekin deydi: — Mabodo... «o‘tir», deyishsa, o‘tirmagin tag‘in. Bir nafas bo‘lsayam birga bo‘lishsin. Ertaga... — Buvim, lablari pirpirab, gapirolmay qoladi, ro‘molining uchini ko‘ziga bosadi-yu, imo qiladi: — Bor! ...Tog‘am ertaga urushga ketadi. U kecha kechqurun kelinoyimni Toshkentdan «olib qochib kelgan». Qulog‘imga chalingan shivir-shivirlarga qaraganda, ular institutda birga o‘qishar ekan. Kechasi uyimiz xotin-xalajga to‘lib, kelinoyimni ko‘rolmagan edim, bugun ertalab podadan qaytayotib, buloq boshida ko‘rib qoldim. Tog‘am buloq bo‘yiga cho‘nqayib, yuzini yuvar, kelinoyim esa egnida atlas ko‘ylak, boshida chetlariga gunafsha rang gul tikilgan ipak durra, yelkasida sochiq, qo‘lida chelak, uning yonida turardi. Kelinoyim novcha, hatto tog‘amdan ham novcharoq, — men buni tog‘am yuvinib bo‘lib, qaddini rostlaganida payqadim, — uzunchoq yuzli, nozikkina qiz edi. Meni ayniqsa uning xiyol ma’yus qora ko‘zlari hayratda qoldirdi. Umuman uning butun vujudida, ochiq, muloyim chehrasida, o‘ychan tikilib turishida bo‘lakcha bir g‘amginlik bor edi. Men ularga sezdirmay o‘tib ketmoqchi edim, tog‘am ko‘rib qolib, oldiga chaqirib oldi. — Mana, tanishib qo‘ying, Munavvarxon, — dedi u.— Boya sizga aytgan jiyanim Mansurpolvon shu yigitcha bo‘ladi. Men ketganda birov sizni ranjitadigan bo‘lsa... shu yigitga aytib qo‘yasiz... Kelinoyim chelakni chap qo‘liga olib, o‘ng qo‘lini menga cho‘zdi, qoshlarini chimirib, muloyim jilmaydi. — Shunaqami? Tog‘angiz ketganda meni birov xafa qilsa... yon bosasizmi menga, Mansurjon? Men qizarib nimadir deb, g‘udrandim. Mening o‘rnimga tog‘am javob berdi: — Yon bosish ham gapmi, sizni ranjitgan odamning kallasini oladi jiyanim, labbay? Kelinoyim menga qarab ko‘zini qisdi: — Qo‘ying, hammani o‘zingizga o‘xshagan zo‘ravon deb o‘ylamang! Tog‘am qah-qah otib kuldi. Men esam, ko‘nglim ajib bir hislarga to‘lib, o‘zimni boqqa urdim. O’shandan beri ko‘z oldimdan kelinoyimning o‘ychan chehrasi, qulokdarimdan erkalab aytgan gaplari ketmas edi. ... Qishloqi soddalikni qarang! Xayolimda hech narsa yo‘q, chopganimcha borib mehmonxonaning eshigini sharaqlatib ochibman! To‘rda o‘tirgan kelinoyim cho‘chib o‘girildi. Tog‘am boshini kelinoyimning tizzasiga qo‘yib, sochlarini o‘ynab yotgan ekan, o‘zini chetga oldi-yu, meni ko‘rib yana tishlarini yarqiratdi: — E, senmisan, polvon? Ke? — Ha, shu... buvimlar uzum berib yubordilar... — Buvinglarmi? — yana kuldi tog‘am. — Qani, opke, uzum bo‘lsa, maza qilib tushiraylik bir. Men uzumni ularning oldidagi dasturxonga qo‘yarkanman, kelinoyimning ko‘zlarida halqa-halqa yosh ko‘rdim. Uzumni qo‘yib, darhol orqamga qaytmoqchi edim, kelinoyim ko‘rsatkich barmog‘i bilan ko‘z yoshlarini sidirib tashladi-da, qo‘limdan ushladi. — O’tiring, Mansurjon, birga uzum yeymiz. Tog‘am ham istar-istamas taklif qildi: — O’tir! U bir bosh uzumni kelinoyimga tutarkan, menga ko‘zini qisdi: — Bilasanmi, nimaga yig‘layapti kelinoying! To‘y eskicha bo‘lsin emish, chimildiqqa kirarmishlar... — Ha, kirmoqchiman, — dedi kelinoyim. — Ikki bukilib amma-xolalaringga salom bermoqchi emishlar... Kelinoyim uchun, ingichka barmoqlari bilan uzum donalarini bitta-bitta uzib og‘ziga solarkan: — Nega kulasiz? — dedi. — Umrimizda bir marta bo‘ladigan to‘y, hammasini ko‘rsam deyman. Oyim bechoraniyam xafa qilmang. Mayli, chimildiq tutishsin, «kelin salom» qilishsin, qizlar lapar aytishsin... — Ana xolos! Sal kam oliy ma’lumotli kelinoyingning gaplariga qara!.. — Oliy ma’lumotli bo‘lsam nima bo‘pti? Axir siz ertaga urushga... Kelinoyim gapirolmay yuzini chetga burdi. — Xo‘p, xo‘p, taslim bo‘ldik, azizim! Mayli, chimildiqqayam kiring, amma-xolalarniyam xursand qiling. Faqat yig‘lamang, jonim. Qani, ko‘z yoshingizni arting, bir jilmaying!... — Tog‘am kulib kelinoyimning sochlaridan tortqiladi. Lekin u ham to‘lib turgani, o‘ziga dalda berish uchungina zo‘raki kulayotgani shundoq sezilib turardi... Ko‘nglim bir xil bo‘lib, sekin chiqib ketdim... Oqshom to‘y bo‘ldi. So‘lim yoz kechasi qishloq bog‘lari ustida ma’yus kuylar, ayriliq hislariga to‘la hazin laparlar yangradi. Kelin kelayotganda (uni qo‘shnimiznikidan chiqarishdi), darvoza oldiga gulxan yoqishib yigitlar yo‘lga arqon tutishdi. Buvim, qo‘lida bir hovuchcha tanga, dam yig‘lab, dam kulib, kelinning bo-shidan pul sochdi. Qiz-yigitlar ayriliq va hijron alamini tamom unutmoqchi bo‘lganday, tong otguncha o‘yin qilishdi. Ertalab esa guzarga yig‘ilgan xaloyiq tog‘am boshliq o‘ttiz nafar yigitni ko‘z yoshi va duolar bilan kuzatib qolishdi... Tog‘am ketgandan keyin kelinoyim o‘zini qayoqqa urishini bilmay, olamga sig‘may qoldi. U xuddi olis va notanish joyga tushib qolgan kiyik bolasiga o‘xshar, atrofida girgitton bo‘lgan qarindosh-urug‘lar bilan, hatto buvim bilan ham ko‘p yozilib gaplashavermas, aksariyat bog‘ni yolg‘iz kezar, katta-katta ko‘zlarini olis-olislarga tikib uzoq o‘yga cho‘mar edi. Men ba’zan unga har xil kitoblar olib kelib berardim. U kitobni minnatdorchilik bilan olar, meni erkalar, lekin juda kam o‘qir, yo o‘qiy boshlasa ham yarmiga yetmasdanoq yopib qo‘yar edi. Faqat tog‘amdan xat kelgan kunlari ko‘zlari charoqlab, yashnab-yayrab ketar, katta bog‘ning goh u yeri, goh bu yeridan uning mayin xirgoyisi eshitilar edi... Shu zaylda bir hafta o‘tdi. Keyin, o‘qish boshlanguncha (u maktabga ishga joylashgan edi), uyda «yuragim siqilib ketadi», deb dashtga, bug‘doy o‘rog‘iga chiqib ketdi. Buvim qancha qistamasin, yalinib-yolvormasin, kelinoyim to o‘qish boshlanmaguncha dashtdan qaytmadi. Men har kuni bo‘lmasa ham, ikki-uch kunda bir xo‘tigimga minib, buvim bergan ikki-uchta to‘qach, qo‘rda ko‘milgan uch-to‘rtta jo‘xori so‘tasi, bir tovoq somsa va bir xurmacha qatiqni xurjunga joylab, dashtga, uning oldiga jo‘nardim. Kelinoyim, og‘ir mehnatga o‘rganmagan shahar qizi emasmi, sal o‘tmasdanoq ozib-qorayib ketdi. Qiynalib qolgani shundoq sezilib tursa-da, buvimning «salomlariga» kulib javob berardi: — Oyimlarni tinchitib qo‘ying. Mansurjon, «qiz-juvonlar orasida tuppa-tuzuk yuribdi», deng!.. Men unga dil-dilimdan xayrixoh edim. Qishlokda kecha-kunduz pochtachinig yo‘liga tikilib, o‘zi bilan o‘zi olishib yotgandan ko‘ra, bu keng dashtda hamdard, hamnafas tengdoshlari orasida hasratlashib, ular yig‘lashsa yig‘lab, kulishsa kulib yurgani yaxshi emasmi? Dashtdagilarning ko‘pchiligi xuddi kelinoyimday hijron dog‘idan qalblari kabob yosh-yosh qiz-juvonlar edi. Ular, xuddi hamma alam, hamma iztiroblarini mehnatdan olmoqchi bo‘lganday, o‘chakishib, jon-jahdlari bilan ishlashar, kechalari esa tun yarmigacha keng dashtni zir titratib mungli laparlar aytishar, frontdagi yorlariga atab qo‘shiqlar to‘qishar, sodda, lekin bo‘lakcha bir samimiyatga to‘la xatlar yozishar edi... Kelinoyim qizlarning iltimosi bilan ba’zan ularga «chiroyliroq» xatlar yozib berar, ba’zan she’rlar to‘qir, shuning uchun ham hamma uni yaxshi ko‘rar edi. Kelinoyim meni ko‘zi to‘rt bo‘lib qarshi olar, chunki tog‘amning xatlarini aksariyat men olib kelar edim. Bunday paytlarda kelinoyim dag‘allashib qolgan kich-kina kaftlari bilan boshimni mahkam ushlab, ko‘ksiga bosar, peshanamdan o‘par, «Mening chin g‘amxo‘rim, xaloskorim!» deb erkalar, men esam uning yashnab ketgan chehrasini, sevinchdan chaqnagan tim qora ko‘zlarini ko‘rganimda boshim osmonga yetar, unga ko‘proq yax-shilik qilsam, uni ko‘proq quvontirsam der edim. Kelinoyim shu ketgancha dashtdan o‘qish boshlanish arafasida qaytdi. Lekin o‘qish bir hafta davom etar-etmayoq maktab yopilib, hamma paxta terimiga chiqib ketdi. Xuddi shu orada, sentyabrning o‘rtalarida to‘satdan tog‘amdan xat uzilib qoldi. Tog‘am so‘nggi xatida: «Erta-indin urushga kiramiz» degan edi, shu-shu xat to‘xtadi-qoldi. Oradan o‘n besh kunlar o‘tganda tog‘am bilan birga jangga kirgan bir hamqishloq yigitdan xat keldi. U yigitning yozishicha, tog‘am yarador bo‘lib, uni gospitalga olib ketgan emish. Yigit buni o‘z ko‘zi bilan ko‘rganini aytgan va tog‘amning adresini so‘ragan edi. Bu xat qorong‘i tunda oftob chiqqanday hammaning dilini umidga to‘ldirdi, ko‘zlari yana pochtachining yo‘liga tikildi. Lekin oradan yaqin bir oy fursat o‘tdi hamki, tog‘amdan darak bo‘lmadi. Bu o‘rtada haligi hamqishloq yigitga — uning o‘zi ham yarador bo‘lib, gospitalga tushgan edi — qancha-qancha xatlar yozildi. U yigit tog‘am yarador bo‘lganini, sanitarkalar uni okopdan ko‘tarib olib chiqib ketganini o‘z ko‘zi bilan ko‘rganini yana ta’kidladi. Lekin bundan nima foyda? Tog‘amdan hamon darak yo‘q edi. Kelinoyim dastlabki paytlarda o‘zini ancha dadil tutdi, umidsizlikka berilmaslikka harakat qildi. Lekin kunlar o‘tgan sayin ezilib, axiri juda bo‘shashib ketdi. Ayniqsa, hamqishloq yigitning xatlariga qara-may, gospitaldan dom-darak bo‘lmagach, tamom ruhi so‘nib, ko‘ngli cho‘kib qoldi. U daladayam qo‘li ishga bormay, allaqanday parishon yurar, arzimagan narsagayoq yosh boladay lablari titrab, ko‘ziga milt-milt yosh olar edi. Har kuni tushda, xuddi xat kelsa darrov xabar berishmaydiganday, meni uyga jo‘natar, so‘ng, rangi qochib, ko‘zlari mo‘ltirab, yo‘limni poylardi. Men uchun uning umid bilan javdirab turgan katta qora ko‘zlariga qarab «yo‘q» deb bosh chayqashdan katta azob yo‘q edi! Odatda men uning ko‘zlariga qarashga jur’at etolmay olisrokdan indamay o‘tib ketardim, keyin uning tergan paxtalarini xirmonga tashirkanman yo ariq bo‘yidan sigirga pichan o‘rarkanman, axir bir kun tog‘amdan xat kelishini va men bu xatni uzoqdan ko‘rsatib, chopib kelishimni orzu qilardim. Yursam-tursam ko‘z oldimdan shu manzara ketmas edi: kelinoyim xatni ko‘rganda albatta quvonchdan yig‘lar, keyin kuladi, so‘ng meni quchoqlab bag‘riga bosadi va biz hozirgidan ham inoq va mehribon bo‘lib qolamiz!.. Men kelinoyim deymanu, biroq undan ham buvimga qiyin edi. Har kuni kechqurun kelinoyim daladan qaytishi bilan mehmonxonaga kirardi-yu, o‘zini sim karavotga tashlab yotib olardi, u ko‘zini shiftga, bir nuqtaga tikib soatlarcha yotar, buvim esa, usiz ham yuragi laxcha cho‘g‘, qanday qilib uning ko‘nglini olishni bilmay, ich-ichidan zil ketar, dam «noumid shayton, sabr qil, bolaginam!» deb koyigan bo‘lar, dam o‘zi bog‘ni gir aylanib, yum-yum yig‘lar, nazarimda, u hammadan ko‘ra kelinoyimning ketib qolishidan qo‘rqar edi. Noyabrning o‘rtalari edi. Lekin hali sovuq tushmagan, kunlar ilk kuzdagiday iliq, daraxtlarning tagi xazondan gilam to‘shalganday qip-qizil, yalang‘och bog‘lar allaqanday ma’yus va sokin tuyuladi... Ertalab tegirmonga borish uchun xo‘tigimni egarlayotib oshxonadan kelinoyimning xurram ovozini eshitib qoldim. — Oyijon! Meni aytdi dersiz — bugun xat keladi, — der edi u. — Tush ko‘rdim. O’g‘lingiz ot o‘ynatib kepti. — Inshoollo, aytganing kelsin, bolam... Bir lahzadan keyin kelinoyim, ozg‘in yuzi allaqanday yorishib ketgan arpa aralash jo‘xori solingan to‘rvani buvim bilan ko‘tarishib chiqdi. Qopni xo‘tikka ortishga yordamlashar ekan: — Tezroq qayt, jon qaynim, — deb kuldi. — Bugun qovoq somsaga to‘yib, bir yayraylik!.. Men ham ko‘nglim suv ichganday bo‘lib xo‘tigimni choptirib ketdim. Tush bo‘lmasdanoq jo‘xorini torttirib qaytib kelganimda uyda hech kim yo‘q edi. Unni oshxonaga tushirib, xo‘tigimni yetaklab soyga ketdim. Soyga yaqinlashib qolganimda keksa shotut tagidagi ulkan qabr oldida o‘tirgan buvimga ko‘zim tushdi. Buvim bu qabrni avliyo der, har shanba uning ustidagi quloch yetmaydigan arxar shoxiga oq latta bog‘lab, kechalari uning mehrobiga moychiroq yoqardi. Buvim, tagida namat, xuddi erkaklarday cho‘kkalab o‘tirar, lablari nimanidir pichirlar, aftidan, av-liyoga iltijo qilar edi. Men buvimni ilgarilari ham bir necha marta shu ahvolda ko‘rgandim, lekin u odatda bomdod yo aksincha, namozshom paytlari shunday qilardi, bugun esa... tol tushda!.. Ko‘nglim bir xil bo‘lib soyga chiqdim, chiqdimu, yana dilim yorishib ketdi. Soyda, tollar orasidagi buloq bo‘yida kelinoyim qatiqlangan sochini suvga chayib o‘tirardi. U meni ko‘rib beliga tushadigan mayin sochlaridagi suvni sidirib tashladi, tez turmaklab, o‘rnidan turdi. — Darrov qaytib qolibsan, qaynim? Hozir qalampir solib shunaqa bir qovoq somsa qilayki, mazasi og‘zingda qolsin! U tog‘orasini ko‘tarib boqqa kirib ketdi, men esa xo‘tigimni tushovlab soylikka qo‘yib yubordim-da, buloq bo‘yidagi qurib-qovjirab qolgan o‘tga cho‘zildim. Qani endi kelinoyimning tushi o‘ngidan kelsa-yu, pochtachi menga bir xat tashlab ketsa! Men uni chopa-chopa kelinoyimga eltib bersam, uyimiz ustiga yig‘ilgan qora bulutlar tarqab, oftob chiqqanini ko‘rsam! Sekin qaddimni rostlab boqqa qaradim. Shotutning tagida buvim ko‘rinmas edi. Men avliyo boboning qabri yoniga borishga iymanib, uning ro‘parasiga tiz cho‘kdim. Ko‘zlarim o‘z-o‘zidan yumilib, bolalikdagina bo‘ladigan bo‘lakcha bir samimiyat va ehtiros bilan pichirladim: — E, qudratli, shafqatli, mehribon avliyo bobo! Tilagimni qabul qil! Kelinoyimning tushi rostga chiqsin! Mehribon buvim bilan kelinoyimning ko‘z yoshlarini quritgin, boshlariga tushgan g‘am-g‘ussadan soqit qil ularni, e, mehribon, qudratli bobo!.. Qulog‘imga «Pochtachi! Pochtachi!» degan ovozlar, kirganday bo‘ldi. Cho‘chib ko‘zimni ochdim. Qichqirayotganlar — soyda sigir boqib yurgan bolalar edi. Pochtachi — bilagidan snaryad parchasi uzib ketgan qo‘li qizil tayoqqa o‘xshab qolgan yosh yigit — shalpang quloq eshagini «xix-xix»lab soyning o‘rtasida biz tomonga qarab kelardi. Vahimali, ayni zamonda kuz oftobiday iliq bir tuyg‘u vujudimni chulg‘ab oldi. Shu topda men pochtachi biznikiga yo‘l olganiga, tog‘amdan xat olib kelayotganiga zig‘irday ham shubha qilmasdim! O’rnimdan sakrab turdim. O’sha vahimali va qaynoq tuyg‘uga bo‘ysunib boqqa otildim. — Buvijon! Kelinoyi! Xat! Tog‘amdan xat! Uydan oldin qo‘llari xamir buvim yugurib chiqdi, uning ketidan bir qo‘lida taroq, bir qo‘lida ko‘zgu, sochlari parishon kelinoyim ko‘rindi. Rangi devor, sochlari yozilgan, u yonimdan o‘tib, men ko‘rsatgan tomonga chopib ketdi, uning orqasidan xamir qo‘llari bilan yelkasiga tushgan ro‘molini to‘g‘rilay-to‘g‘rilay buvim yugurdi. Uchinchi bo‘lib men chopdim. Lekin pochtachining biz tomonga burilmasdan.qo‘shni boqqa o‘ta boshlaganini ko‘rdim, ko‘rdimu, allaqanday sovuq bir hisdan a’zoyi badanim muzlab, beixtiyor to‘xtab qoldim. Buloq boshiga borib qolgan kelinoyim oftobda ko‘zgusini charaqlatib qo‘lini siltadi: — Sho‘ttan uzata qoling xatni! Sho‘ttan... Ketma-ket buvim ham yetib bordi, hansirab-entikib dedi: — Voy, qadamingga hasanot, pochtasi o‘g‘lim! Xatni berginu, o‘zing darvozadan aylanib kira qol. Qovoq somsa qilayotuvdim, nasibangni yeb, suyunchingni opket, bolam... Pochtachi eshagini to‘xtatdi. Xuddi soqolini silamoqchi bo‘lganday qizil tayoqqa o‘xshagan qo‘lini qimirlatib qo‘ydi, so‘ng yuzini chetga burib po‘ng‘illadi: — Qaysi xatni aytasiz? — Xat-da, xat. O’g‘limdan kelgan xatni aytaman, bolam! Pochtachi boshini ko‘tarmasdan: — Nima qilay, — dedi sekin. — Xat o‘g‘lingizdan emas, gospitalning nachalnigidan ekan, xolajon. Biz uni... qishloq kengashining raisiga topshirdik... Kelinoyim yalt etib menga qaradi. Uning ko‘zlarida shunday bir qo‘rquv, shunday bir dahshat bor ediki, men hech qachon o‘rni to‘lmaydigan yomon bir narsa ro‘y berganini his qildimu, o‘rnimda qoqqan qoziqday qotib qoldim. Buvim esa hamon hech narsaga tushinmay: — Voy, tentak-ey, — dedi kulib. — Uning boshlig‘idan xat keladi-yu, qishloq kengashiga berasanmi, bolam? Pochtachi xuddi poygadan qolgan chavandozday jon-jahdi bilan eshagini savalab yo‘liga ravona bo‘ldi. Buvim uning ketidan yugurmoqchi bo‘lgan edi, kelinoyim alam to‘la bir ovozda: — Oyijon! — deb qichqirib yubordi. — Oyijon!.. Qo‘ying! Kerakmas! — U shunday dedi-da, menga o‘girildi, lablari titrab: — Topgan xushxabaring shu bo‘ldimi? — dedi-yu, nafasi yetmay tomog‘ini siladi. Men uning titragan lablariga qaray olmay boshimni egdim. — Kechirasiz, — dedim o‘pkam to‘lib. — Men... men yaxshi niyat bilan sizga yaxshilik qilsam deb... — Yaxshilik! — kelinoyimning ko‘zlari oldin jiqqa yoshga to‘ldi, so‘ng birdan o‘t chaqnadi: — Topgan yaxshiliging shu bo‘lsa... Yo‘qol ko‘zimdan! Yo‘qol! U bolta tekkan yosh niholday ikki bukilib, oyog‘i ostidagi tikonga tiz cho‘kib qoldi. Boyatdan beri hushini yo‘qotib, bir keliniga, bir menga qarab turgan buvim unga otildi, men esam o‘zimni daraxtzorga urdim... Sal o‘tmay qishloq kengashidan odam chiqdi, bir lahzada xotin-xalaj yig‘ilib qiy-chuv, yig‘i-sig‘i boshlandi. Bir haftagacha buvimning uyidan odam arimadi, kechayu kunduz yig‘i tinmadi. Lekin hech kim, hatto buvim ham meni eslamadi. Men bir haftagacha dodimni aytadigan tirik bir jon topolmay o‘zim bilan o‘zim olishdim. Axir... men chindan ham kelinoyimni dil-dilimdan yaxshi ko‘rganim uchun, uni bir quvontirish uchun, unga yaxshilik qilish uchun shunday qildim-ku! Xuddi shu kuni, xuddi shu soatda qora xat kelganini qayoqdan bilay axir? Nahot kelinoyim buni tushunmasa? Nihoyat, bir haftadan keyin buvim o‘zi meni chaqirib oldi. Men uning allaqanday cho‘kib qolgan jussasini, bir parcha bo‘lib qolgan yuzini ko‘rdimu, o‘zimni uning bag‘riga otib, yig‘lab yubordim. Men buvimga ko‘nglimdagi bor dardimni aytdim. Kelinoyimning diliga ozor berish uchun emas, tog‘amdan kelganiga ishonganim uchun, azbaroyi kelinoyimni quvontirish uchun shunday qilganimni, kelinoyimni hamon yaxshi ko‘rishimni, kerak bo‘lsa undan jonimni ham ayamasligimni gapirib berdim... Mehribon buvim! U mening iztiroblarimga tushundi. Kelinoyim bilan gaplashadigan bo‘ldi, yig‘lay-yig‘lay peshanamdan o‘pib, boshimni silab tinchitib qo‘ydi. Bilmadim, buvim kelinoyim bilan gaplashdimi, gaplashgan bo‘lsa u nima dedi, lekin kelinoyim bir martaba ham menga qayrilib qaramadi. Egnida ko‘k ko‘ylak, boshida ko‘k ro‘mol, u yaqin bir oy motam tutdi. Ko‘nglim xufton, men kechayu kunduz uning yo‘lini poyladim, bir og‘iz so‘ziga zor, uydan chiqqanida ko‘zlariga tikildim, lekin u har safar meni ko‘rganda uzoqdan teskari burilib ketar edi. Bir oydan keyin kelinoyim o‘z eliga ketadigan bo‘ldi. Qarindoshlarimizdan bittasi xo‘jalikdan arava so‘rab chiqdi. Men loaqal xayrlashar, aqalli yaxshi kunlar xotirasi uchun bir og‘iz bir gap aytar, degan umidda ertalabdan yo‘lini poyladim. Yig‘i-sig‘idan yurak bezor, kelinoyim bilan buvimning xayrlashganini ko‘rmaslik uchun soy bo‘yiga, birinchi bor tog‘am bilan kelinoyimni uchratgan buloq boshiga borib turdim. Arava qo‘zg‘alib, buloqqa yaqinlashganida sekin yo‘lga chiqdim. Kelinoyim, egnida qora palto, boshida qora shol ro‘mol, pichan to‘shalgan shotili aravada menga teskari qarab o‘tirardi. ...Nahot kechirmasa? Nahot bir marta qayrilib ham qaramasa? Aqalli xayrlashmasa?.. «Kelinoyi! Menga bir qarang! Mening dardimga quloq soling! Nima qilay, shunday bo‘ldi!.. Xohlasangiz meni uring, o‘ldiring, biroq... bir og‘iz bir nima deng! Men sizni... shunday yaxshi ko‘raman, shunday yaxshi ko‘raman!..» Oramiz yaqin qolganda meni ko‘rgan aravakash chol kelinoyimga bir nima dedi. Kelinoyim sekin burilib qaradi, qaradi-yu, yana teskari o‘girildi. Nazarimda, uning yig‘idan qizarib, shishib ketgan ko‘zlari qayta yoshga to‘lganday bo‘ldi. Arava yonginamdan o‘tib ketdi. Men, dilim qon, unga iltijo qilganimcha orqada qoldim, Arava muyilishdan burilib ketdi, kelinoyim hatto qo‘lini ham siltamadi. U mening «yaxshiligim»ni kechirmagan, kechirolmagan edi. 1965 yil. Odil Yoqubov. Muzqaymoq (hikoya) O’sha oilamiz boshiga og‘ir kulfat tushgan kuni, men, o‘n yashar bola, nimadandir ko‘nglim g‘ash, uyimiz ro‘parasidagi paxsa devorga chiqib, o‘zimcha go‘yo otga minib o‘tirardim. U mahalda biz Turkiston shahrining eng so‘lim joylaridan biri — Lager ko‘chasida ikki xonadan iborat, oldi ayvon, o‘sha zamon imkoniyatiga ko‘ra tuzukkina uyda istiqomat qilardik. Bu uyning kattagina hovlisi ham bor edi. Ikki qavatli ulkan darvoza orqali kiradigan bu hovlida bizdan tashqari yana bir nechta xonadon yashardi. Darvozaning ustida quruq pichan saqlanadigan boloxona bo‘lar, biz, bolalar oqshom paytlari berkinmachoq o‘ynaganda boloxonaga chiqib pichan tagida «jon saqlardik». Oilamiz boshiga musibat tushgan o‘sha mash’um kundan bir necha oy muqaddam dadam uyimizdagi deyarli barcha kitoblarni uch-to‘rt qopga solib, beda tagiga yashirganu, boloxona eshigiga otning kallasidek qulf osib qo‘ygandilar. Endilikda boloxonaga hech kim kirolmas, faqat men goho-goho tuynukdan tushib, qoplardagi kitoblarni, ayniqsa sersurat, qalin kitoblarni tuynuk shu’lasiga solib, tomosha qilib o‘tirishni yoqtirardim. Bu suratlar ham juda g‘alati, ularning aksari charm palto kiyib, bellariga qilich va to‘pponcha taqib olgan harbiy, ba’zilari esa ot o‘ynatgan, qizil alvon ko‘tarib dushman sari ot surib ketayotgan mardu maydonlar bo‘lsa ham, negadir barchasining ko‘zlari o‘yib olingan yoki yuzlariga ko‘k siyoh tortilgan edi. Nega shunday? Men bu sir-asrorning tagiga yetolmay qiynalardim, dadamlardan so‘rashga esa yuragim dov bermas, sababi, dadamlar qahri qattiq odam edi, «bu kitoblarni senga kim ko‘rsatdi» deb dashnom berishlari mumkin edi. O’sha qora kun ham, nimadandir ko‘nglim notinch, kitob titish esimga tushib tomga chiqdim. Ammo tanish tuynukka yaqinlashganimda ko‘chaning boshida qo‘sh ot qo‘shilgan chiroyli foytunga ko‘zim tushdi. Sal o‘tmay, foytun darvozamiz ro‘parasiga kelib to‘xtadi. Undan o‘sha paytlarda barcha kattalar uchun rasm bo‘lgan yashil rang galife shim va gimnasterka kiygan o‘rta yashar ikki kishi bilan qizil ko‘ylakli, ko‘zlari qiyg‘och bir ayol tushdi. Erkaklardan biri tomda meni ko‘rib qolib: — Egamberdi Jaqipovning uyi shulma? — deb so‘radi. — Shu, — dedim men. Shu payt hovlidan chiqqan oyimlarning: — Kelinglar, mehmonlar, xush kelibsizlar, — degan ovozi eshitildi. Men boloxona ustunidan sirpanib, yerga sakrab tushdim. Mehmonlar ichkariga kirishgan, oyimlar allaqanday hayajonda edilar. — Dadangning mahkamasiga chop! — dedilar oyimlar negadir shivirlab — Ayt: SAKUda birga o‘qishgan og‘aynilaringiz kelishdi, de! Kutib o‘tirishibdi, tezroq kelar ekansiz, de! Ha aytmoqchi, biryo‘la maktabga borib, onang bilan pochchangga ham ayt — tezroq kelishsin. Dasturxon-pasturxonga qarashib yuborishsin! Men negadir, aftidan «mehmon» so‘zidan ko‘nglim yorishib, ikki oyog‘imni qo‘limga olib chopa ketdim. Garchi pochcham bilan katta opamlar o‘qituvchilik qiladigan maktab dadamlar ishlaydigan mahkamadan xiyla narida bo‘lsa-da, avval o‘sha tomonga o‘tib, oyimlarning gapini opamlarga aytdim, so‘ng, hamon ikki oyog‘im qo‘limda, yalangoyoq, yalangbosh, ko‘cha changitib dadamlarning mahkamasiga qarab chopdim. Dadamlar bir mahallar Qozog‘iston Xalq komissarlari kengashi qoshida tuzilgan mayda millatlar (asosan o‘zbeklar) xalq komissari lavozimida ishlagan. SAKUni tugatganlaridan keyin esa hozirgi Chimkent viloyatining Sayram rayonida birinchi kotib, keyinroq esa Qozog‘iston temir yo‘li Siyosiy boshqarmasi boshlig‘ining birinchi o‘rinbosari vazifalarida xizmat qilganlar. Lekin keyingi yillar «Otang so‘fi bo‘lgan, sen buni yashirgansan», — degan aybnoma bilan pastga surila-surila, yumalay-yumalay oxir-pirovardida Turkiston tumani moliya bo‘limiga mudir etib tayinlangan edilar. Rahmatli buvamlar Yoqub (jonlari jannatda bo‘lg‘ay!) haqiqatan Qarnoq qishlog‘ining eng katta masjidida to inqilobgacha so‘filik qilgandilar. Odamlarning aytishicha, u kishining ovozlari shu darajada zo‘r bo‘lgan emishki, har subhidam masjid mezanasiga chiqib azon aytganlarida nafaqat o‘n ming kishilik Qarnoq ahli, balki o‘ttiz chaqirim naridagi Turkiston namozxonlari ham eshitgan emishlar. Shu boisdan Qarnoq ahli buvamlarining ismlariga Shayx so‘zini qo‘shib, Yoqub shayx deb ataganlar... Lekin o‘n oltinchi yilgi qattiq qurg‘oqchilikda bobomiz Yoqub shayx og‘ir ahvolga tushganlar. Shu bois otamiz oilasini boqa olmay, bir-ikki qo‘y, bir-ikki qop g‘alla evaziga bir boyning o‘g‘li o‘rniga mardikorlikka ketganlar-u, uyoqdan bolshevoy bo‘lib qaytganlar. Shu-shu, ota-bola biri — shayx, biri — bolshevoy, qip-qizil sinfiy dushmanga aylanganlar. Dadamlarning mahkamasi ulkan savdogar qurgan va endilikda partiya qo‘mitasi joylashgan ko‘rkam binoning shundoq biqiniga joylashgan edi. Men borganimda dadamlar ham idoradan chiqqan ekanlar. Meni uzoqdan ko‘rib darvoza oldida to‘xtadilar. Dadamlar to‘ladan kelgan, novcha, qirraburun, o‘sha davrda rasm bo‘lgan to‘mtoq mo‘ylovli, xushqad, salobatli kishi edilar. Egnidagi libosi hozir xotiramda yo‘q, agar yanglishmasam o‘sha mahalda Stalinga taqlidan kiyiladigan ko‘krak cho‘ntakli yashil kostyum va galife shim kiygan, oyoqlarida ham o‘sha zamonlarda rasm bo‘lgan g‘arch-g‘urch xrom etik. Rahmatlik dadamlar, uyqusizlikdanmi, boshqami — ko‘zlari qizargan, allaqanday horg‘in ko‘rindilar menga. U kishi hansiray-hansiray aytgan gaplarimni eshitdilar-u, chehralari sal yorishib: — Yur, bolam! — dedilar boshimni silab. — Senga bitta muzqaymoq oberay! Boya aytganimdek, dadamlar diydasi qattiqroq, o‘ktam, kamgap odam edilar. O’sha kungacha men u kishining biror marta boshimni silaganlarini bilmasdim. Aksincha, hanuz esimdan chiqmaydi: dadamlar ur kaltak, sur kaltak tagidan chiqolmay, ishdan haydala-haydala oxir pirovardida qishloqqa qaytib, uyda ko‘kragini zaxga berib yotgan paytlar. Bir kun oyimlar qo‘limga pul va ikki-uch litrli grafin (dadamlar katta lavozimlarda ishlagan mahalda orttirgan nodir matoh) tutqazib: — Do‘konga kirib qimiz olib chiq, dadang aytdilar! — dedilar. Do‘konga kirsam qimiz tugagan ekan. Men parvoyi falak, qo‘limdagi grafinni o‘ynatib uyga qaytdim. Yo‘lim yog‘och va temir qoziqlar qoqilgan mol bozoridan o‘tardi. To‘satdan nimadir «shaq» etdi. Qarasam, qo‘limdagi grafin temir qoziqlardan biriga tegib, tangaday joyi o‘pirilib tushibdi. Yuragim orqamga tortib ketdi. Uyga qaytishga jur’at qilolmay anchagacha bog‘imiz poyidagi soy bo‘yida aylanib yurdim. Nihoyat, yuragimni hovuchlab uyga kirib bordim. Oyimlar meni ko‘rib: — Qayoqlarda daydib yuribsan, bevosh? Dadang sho‘rlik kutaverib diqqinafas bo‘p ketdilar-ku! — deb koyidilar, so‘ng grafindagi teshikka ko‘zlari tushib, qo‘limdan ushlagancha ichkariga sudradilar. Dadamlar ulkan, chorxari uyimizning to‘rida kitob varaqlab, yonboshlab yotardilar.. — Do‘konda qimiz yo‘q ekan, bu ham yetmagandek, o‘g‘lingiz grafinni sindirib qo‘yibdi... — Oyimlar shunday deb grafinni dadamlarning oldidagi xontaxtaga qo‘ydilar. Keyinchalik oyimlar bu ishlaridan pushaymon bo‘lib ko‘p gapirganlar. «Nega shunday qilganimni o‘zim ham bilmayman, bolam, dadanglarning nochor ahvoli hammamizni ezib qo‘ygan edi», deguvchi edilar, rahmatlik. Dadamlar shitob bilan qadlarnii rostladilaru xontaxtadagi grafinni olib, menga qarab otdilar. Zarb bilan otilgan grafin shundoq qulog‘im tagidan o‘tib (chamasi, jonholatda boshimni olib qochgan bo‘lsam kerak!) devorga tegib chil-chil sindi. Men tura qochdim, qocharkanman, oyimlarning: — Qimiz ham o‘lsin! Qimiz deb bolamni o‘ldirmoqchimisiz, adasi? — degan achchiq faryodini eshitdim. Oyimlarning aytishicha, keyinchalik dadamlar ham bu qilmishidan ggushaymon bo‘lganlar. Kim bilsin, ehtimol boshiga og‘ir musibat tushishini sezib yurgani uchundir, ehtimol bir mahal dilimga ozor bergani esiga tushib, uni ko‘nglimdan chiqarmoqchi bo‘lgandir, har qalay, umrimda birinchi bor boshimni silab, muzqaymoq oberishga ahd qildilar. Ko‘chaning narigi yuzida shahar bog‘i bo‘lar, bog‘ oldidagi maydonchada har xil suv, meva sharbatlari, muzqaymoq sotiladigan mitti-mitti do‘konchalar bo‘lardi. Borsak, do‘konlar yopilgan ekan. Dadamlar astoydil ranjidilar. — Umrimda bir marta senga muzqaymoq olib bermoqchi bo‘lgandim, bu ham nasib qilmadi-yov, bolam! — dedilar, u kishi allaqanday chuqur o‘kinch bilan. Uyga borganimizda chiroqlar yongan, hovlidagi o‘choqqa qozon osilgan, bizdan avval yetib kelgan katta opamlar bilan oyimlar o‘choq atrofida kuymalanib yurishar, pochchamlar ko‘rinmas edilar. Dadamlar ichkariga kirib ketdilaru darhol qaytib chiqdilar. Chehralari ochilgan, kayflari chog‘ edi. — SAKUda birga o‘qigan eski qadrdonlarim kelishipti. Qalay, tuzukroq go‘sht-po‘shtlaring bormi, Gulshan? — dedilar dadamlar oyimlarga qarab. — Bor bisotingni dasturxonga to‘kasan bugun... Marhum volidamizda jindak shaddodlik bo‘lardi. — Siz qozon-o‘choq atrofida aylanavermay ichkariga kirib mehmonlaringizga qarayvering! — dedilar shartta kesib. Dadamlar oyimlarning bu sal yasama qo‘rsligiga kulimsirab, ichkariga kirib ketdilar. Hovlimizda, shundoq o‘choq yonida bir tup gujum o‘sar, gujum tagida chuqur quduq bo‘lar, issiq yoz va iliq kuz kunlari go‘shtni shu quduqda asrardik. Oyimlar menga quduqdan go‘sht olib ber, — dedilar. Men quduq chang‘irog‘ining dastasini aylantirib, go‘sht osilgan changakni torta boshladim-u, to‘satdan ko‘chadan kirib kelgan ikki harbiyga ko‘zim tushib, negadir yuragim orqamga tortib ketdi. Ular o‘choq atrofida kuymalanib yurgan oyimlar bilan opamlarga bir qarab qo‘ydilar-da, etiklari bilan yerni tap-tap bosib ayvonga chiqishdi. Ayvondan uyga kirishdi. Harbiylarni ko‘rishlari bilanoq turgan joylarida tosh qotib qolgan oyimlar bilan opamlar birdan dod solishib, uyga qarab yugurishdi. Quduq chang‘irog‘ini beixtiyor qo‘yib yuborib men ham ketlaridan chopdim. Men o‘sha paytlar mamlakatimizda va hatto shahrimizda nima bo‘layotganidan bexabar edim, albatta, shu bois oyimlar bilan opamlarning harbiylarni ko‘rishlari bilanoq faryod chekib, ichkariga otilishlari sababini anglamadim. Ammo ular mudhish maqsad bilan kelishganini aql bilan bo‘lmasa-da, yurak bilan his etgandim. Keyin bilsam, o‘sha davrda hamma joyda bo‘lganidek,Turkistonda ham har kuni, har daqiqada ko‘plab odamlar hibsga olingan ekan. Oyimlar va opamlar bundan boxabar bo‘lganlari uchun ham harbiylarni ko‘rib dod solishgan ekan. Eshikdan kirishim bilan harbiylardan biri — novchadan kelgan, malla sochlarining uchlari qoshlariga nafis egilib tushgan xushsurat o‘ris kapitan polni g‘arch-g‘urch bosib, eshikka keldi-da, uning ilmog‘ini solib: — Tintuv tutaguncha endi hech kim uyga kirmaydiyam, chiqmaydiyam! — dedi yurakka g‘ulg‘ula soluvchi bir qat’iyat bilan. Uyda qiy-chuv boshlangan, katta opamlar o‘rta eshikda haykalday qotib qolgan dadamlarning bo‘yniga osilib yig‘lamoqda, oyimlar ham dadamlarnig yelkasiga suyanib, unsiz titramoqda, kichik opamlar bilan ukalarim burchakka tiqilishib, xuddi kalxatlardan qo‘rqqan jo‘jalarday, ko‘zlari ola-kula, bir-birining pinjiga kirib olishgandi. Ikki tavaqali o‘rta eshik ochiq, ichkari xonaning to‘rida SAKUda dadamlar bilan birga o‘qigan mehmonlar, ranglarida rang yo‘q, tippa-tik serrayib turishardi. Ikkinchi harbiy esa ichkari uydagi katta qizil shkafga terilgan kitob va albomlarni bitta-bitta ko‘zdan o‘tkazmoqda edi. Kitoblarning deyarli hammasi qizil jildli Lenin asarlari edi. Tintuv boshlagan harbiy Lenin asarlariga tegmas, qalin, sersurat albomlarni esa varaqlab ko‘rib bepisand, yerga tashlar edi. Hanuz esim-da: bu albomlar ham xuddi boloxonadagi kitoblar kabi, allaqanday rahbarlarning suratlariga to‘la bo‘lib, ularning ham aksari allaqachon qamalgani uchun (buni men keyin bildim, albatta) yuzlariga ko‘k siyoh chaplangan, ko‘zlari o‘yib olingan, ba’zi suratlarning kallalari «kesib» tashlangan edi. Bepisand harbiy (agar yanglishmasam, u ham kapitan edi) albomlarni ko‘zdan kechirarkan, dam ulardagi ko‘zlari o‘yilgan, boshlari «kesilgan» suratlarga, dam dadamlarga qarab: — Ko‘rinib turibdi, ja g‘oyaviy ekanlar! — derdi miyig‘ida kulimsirab. Xushsurat mallosoch kapitan esa tashqi xonadagi qutilar, sandiq va sandiqchalar, shkaflarning tortmalarini ochib, ulardagi buyumlarni titkilar, latta-puttalar orasidan allanimalarni qidirar edi. Navbatdagi shkafga kelganda harbiy urinmasin, uning pastki tortmalarini ocholmadi. Uyda birorta sandiq, yo shkaf yo‘q ediki, men uni ocholmasam. Kapitanning qiynalayotganini ko‘rib, men qo‘limga mix oldimu pildirab borib shkafning tortmasini shartta ochib berdim. Kapitan chehrasi yorishib kuldi-da: — Malades! — dedi boshimni silab. — Kelgusida zo‘r odam chiqadi sendan! Kapitanning bu kutilmagan maqtovidan yuragim «jiz» etdi. Keyinchalik, katta bo‘lganimda, men uydagi dod-faryodga qaramasdan otamni qamashga kelgan jallodning maqtovidan bir zumgina bo‘lsa-da, yayrab ketganimni har eslaganimda bir o‘zimdan ijirg‘anib yurdim. Ammo o‘sha daqiqada, afsus-nidomatlar bo‘lsinkim, uning so‘zlaridan g‘ururlanib ketganim ham haqiqat, mudhish haqiqat! Shu payt dadamlarning: — Suv! — degan ovozlari eshitildi. — Bir piyola quduq suvi beringlar, yuragim kuyib ketyapti! Uyda suv yo‘q ekan. Opam yig‘idan to‘xtab: — O’rtoq kapitan! — dedilar hiqillab. — Ruxsat bering, ukam quduqdan suv olib kirsin! Kapitan shkaf tortmasidan boshini ko‘tarib: — Agar dod-voyingni qo‘ysang — ruxsat beraman! — dedi va kuldi: — Shunday chiroyli qiz ham bunaqa yig‘loqi bo‘ladimi? Kapitanning opamlarga qilayotgan soxta xushomadi yoqmadi. Lekin nima ham qilardim? Chelakni olib tashqariga otildim. Hovlidagi chiroq o‘chgan, ayvondan uzoqroqda, quduq yonidagi gujum panasida kimdir qoqqan qoziqdek qaqqayib turardi. Bu — pochchamlar edi. U lom-mim demasdan qo‘lidagi chaqaloqni menga tutqazib, quduqdan yarim chelak suv olib berdi-da, sharpasiz odimlab hovlining qorong‘i burchagiga qarab ketdi. Keyinchalik marhum oyimlar ko‘p aytguchi edilar: — O’sha kuni pochchangni xudo o‘zi asradi! Agar pochchang opang bilan birga kelganida, kim bilsin, uni ham birga opketisharmidi bu toshbag‘irlar? Oyimlarning bu gapida jon bor edi, chunki tintuv tutab, dadamlarni olib ketayotganlarida harbiylar SAKUchi sho‘rlik mehmonlarga Turkistondan ketishdan avval NKVDga borib, ruxsat olishlari shart ekanini uqtirishib, qo‘llaridan tilxat olishdi. Men yarim chelak suvni ko‘tarib, ichkariga kirganimda, dadamlar stulda o‘tirib, oyoqlari tagida hamon dod solib yig‘layotgan katta opamlar bilan oyimlarni tinchitishga urinardilar. Azaldan qoramag‘iz odam, dadamlar bir zumdayoq bamisoli olovda qolgan archadek qorayib ketgandilar. Oyimlar tokchadan kosa olib berdilar. Dadamlar bir kosa muzday quduq suvini bitta sipqorib: — Qo‘y, yig‘lama, qizim, yig‘lama, Gulshan! — dedilar og‘ir hansirab. — Hukumat oldida tariqcha gunohim yo‘q! O’rtoq Stalin tirik ekan, bu tuhmatlardan qutqarib oladi hali! Dadamlar quduq suvini kosalab sipqorar edilaru shu bitta gapni qayta-qayta takrorlardilar: — Hukumat oldida begunohman, Gulshan! O’rtoq Stalin barhayot ekan, bizni bularning oyog‘i ostiga tashlab qo‘ymaydi! Men hozir, shaxsga sig‘inish davrining mudhish kirdikorlari, mudhish inqilob dohiylari, ayniqsa, Stalin hukmronligi davrida yuz bergan shafqatsiz qatlu qirg‘inlar, million-million begunoh kishilarning boshiga tushgan g‘urbatlar, ota boladan, bola otadan ayrilib, odamlarning ko‘zyoshi daryo bo‘lib oqqan o‘sha zimiston yillar haqida o‘ylaganimda, dadamlarning Stalin to‘g‘risida gaplarini eslab, hayron bo‘laman. «Nahot otam bu qirg‘inbarotni ko‘rmagan-sezmagan bo‘lsalar, nahot Stalin bu jabru sitamlardan bexabar edi, degan sodda, bemantiq so‘zlarga ishongan bo‘lsalar?», degan fikr bot-bot ko‘nglimdan o‘tadi. Lekin unday desam... o‘sha davrda hukm surgan inqilob chavandozlari orasida mash’um Inqilobning soxta otashin chaqiriqlar, jo‘shqin qo‘shiqlar, alvonlari, «dohiy»ning alangali nutqlariga astoydil ishongan, bo‘layotgan qatlu qirg‘inlarning hammasi insoniyat baxti uchun qilinyapti, degan mudhish yolg‘onga uchgan soddadil, oqko‘ngil odamlar oz bo‘lganmi? Albatta, yurakni zirqiratuvchi bu o‘ylar mening xayolimga ko‘p yillardan keyin o‘sha davrlardagi dahshatli voqealar fosh qilinib, ko‘zimiz ochilganda keldi. U mahalda esa... Bilmadim, tintuv qancha davom etdi. Lekin dadamlar quduq suvini sipqora-sipqora, «O’rtoq Stalin sodiq farzandlarini xor-zor qilib qo‘ymaydi», degan gapni takrorlay-takrorlay yarim chelak suvni ichib tugatganlari hanuz esimda. Men keyinchalik, bu gapni aytsam ko‘plar ishonmay: — Qo‘ying-e, odam bolasi yarim chelak suvni icha oladimi? — deguvchilar ham bo‘ldi, ammo men, o‘n-o‘n bir yashar bola, buni o‘z ko‘zim bilan ko‘rganman, dadamlarning o‘sha so‘zlarini o‘z qulog‘im bilan eshitganman! Ichi yonib ketayotgan odam yarim chelak u yoqda tursin, bir chelak suvni ham ichadi! Nihoyat, tintuv tugadi. Dadamlarga kiyinishni buyurdilar. Oyimlar bilan opamlarning nolasi ko‘kka chiqib, uyimiz achchiq faryoddan zir titradi. Oyimlar dadamlarning yelkasiga paltosini ildilar. SAKUni bitirgan sho‘rlik mehmonlarga tuzalgan dasturxondan ilingan narsani ro‘molga tugib, qo‘llariga tutqizdilar. Boyagidan ham battar qorayib, bir zumda allaqanday ozib, munkayib qolgan dadamlar avval hamon faryod chekayotgan oyimlar bilan opamlar, so‘ng qaqshab-qaltirab qolgan ukalarimning peshonalaridan o‘pdilaru, navbat menga kelganda: — «Hay, attang! — dedilar to‘satdan ko‘zlariga yosh olib. — Umrimda bir marta senga muzqaymoq olib bermoqchi bo‘luvdim. Shuniyam evlayolmadim-ov, bolam!.. Butun tintuv davomida ko‘zimga yosh olmagan, «kelgusida zo‘r odam bo‘lasan», degan so‘zlardan shishib ketgan norasida, birdan hamma narsa — dadamlarning hech qachon erkalamaganini ham, do‘kondan qimiz topolmay qaytanimda grafinni qulochkashlab otganlari ham — hammasi esimdan chiqdiyu alamli chinqiriq bilan dadamlarning tizzalarini quchoqlab oldim... ...Bir necha oy o‘tdi. Bu orada xonadonimiz motamsaro bir makonga aylandi. Qish yaqinlashib qolgan, kun sayin uning qahrli nafasi kuchayib borar, uyda esa na o‘tin bor, na ko‘mir!.. Biz tancha qurib, bir amallab kun kechiramiz. Haftada bir marta, yanglishmasam, shanba kunlari dadamga ovqat olishadi. Oyimlar bir amallab topgan-tutganlarini pishiradilaru tong mahal u kishi bilan birga avaxtaga ravona bo‘lamiz. Turkistonda Qul Xo‘ja Ahmad Yassaviy maqbarasining shundoq biqinida O’rta Osiyoni zabt etgan general Chernyaev qurdirgan besh-oltita mustahkam g‘ishtin binolar bo‘lardi. Chernyaev bu binolarni chor askarlari uchun qurdirgan. Sho‘ro hokimiyati esa ularni qamoqxonaga aylantirganu atrofini tikanli sim bilan o‘rab tashlagan. Har shanba tikanli sim bilan chegaralangan bu qal’a ro‘parasiga kamida 150—200 ayol, chol-kampirlar yig‘ilishadi, bular «xalq dushmanlari»ning oila a’zolari. Yosh-yosh juvonlar qaqshab-qaltirab qolgan keksalar hibsxona xodimlarining ovqat qabul qilishini kutib, ertalabdan kechgacha tikanli sim oldida diydirab turishadi. Oyimlar qamoqxonaga gohida meni ham yetaklab borishlariga sabab — mabodo dadamlar bilan yuz ko‘rishish nasib etsa otamlar meni ko‘rib qolsinlar degan niyatda edilar. Lekin dadamlarni biror marta ko‘rsatishmadi, ko‘rsatishmaganlari ham mayli, bot-bot olib borgan ovqatlarimizni qabul qilmasdan qaytarib yuborishardi. Goho men bir necha soat mahtal bo‘lib kutganimdan keyin biror bahonani ro‘kach qilib, hibsxonaning shundoq yonginasidagi shahar bog‘iga qarab chopardim. U yerda xudoning kuni borki, miting bo‘lar, shahar maktablaridan nog‘oralar gumburi va karnay-surnaylar sadosi ostida bolalar saf tortib boqqa kelishardi. Bog‘ o‘rtasiga qizil alvon bilan o‘ralgan ulkan minbar o‘rnatilgan bo‘lib, charm palto kiygan, to‘pponcha taqqan faollar unga chiqib va’z aytishar, va’zlarning aksariyati trotskiychilar va ularning «dum»larini fosh qilishga bag‘ishlanardi. Bu va’zxonliklarning dahshatli tomoni shunda ediki, bugun Trotskiyning «dum»larini fosh etib, otashin nutq so‘zlagan notiqlarning aksari ertasiga o‘zlari «dum»ga aylanib, fosh etilganlar ro‘yxatiga tushib qolishardi. Meni bu mitinglarga borishga nima chorlaganini hanuz tushunolmayman. Aftidan, karnay-surnay va nog‘oralar sadosi saf tortib o‘tadigan tengdoshlarimning quvnoq va jo‘shqin qo‘shiqlari bo‘lsa, ajab emas. Chunki bu gumbur-gumbur sadolara otashin qo‘shiqlar qulog‘imga chalinishi bilan xuddi nog‘oraga o‘rgangan harbiy otday oyoqlarim o‘z-o‘zidan raqsga tushib, yuragim hapriqib ketaverardi. Faqat bir narsa murg‘ak qalbimni ezar, u ham bo‘lsa, minbardan turib aytiladigan nutqlarda ba’zi-ba’zida dadamlarning nomi ham «dum»lar qatori tilga olinadi. Lekin shunday paytlarda dadamlarning Stalin to‘g‘risidagi so‘zlari esimga tushardiyu yuragimga quyilib kelgan alamli tuyg‘uni haydardim. Bu hol toki shahar yoshlar qo‘mitasining kotibi bilan yuzma-yuz kelgunimcha davom etdi. Bu yosh, xushqad, xushsurat yigitcha bizga qo‘shni edi. Oilamiz boshiga musibat tushgunga qadar, u xonadonimizga bo‘zchining mokisidek qatnar, dadamlar bilan kechalari uzoq suhbatlashib o‘tirardi. U o‘sha yozda uylangan, xotini ham, o‘ziga o‘xshash ko‘hlik, xushqad, xushsurat edi. Damlar ularning to‘ylariga to‘yboshi bo‘lgan, oyimlarning aytishicha, dadamlar unga moddiy yordam ham bergan ekanlar. Dadamlar qamalganlaridan keyin yon qo‘shnimiz qorasini ham ko‘rsatmaydigan bo‘ldi. Bunga ajablanmasa ham bo‘lardi, chunki shogird tugul qarindosh-urug‘lar ham bu og‘ir, g‘urbatli kunlarda uyimizni chetlab o‘tishar, bitta-yarimta kelsa ham kechalari qo‘rqa-pisa kelib, so‘ng devor panalab qaytib ketardi. Shanba kuni edi. Chamasi, qamalganlar soni ko‘paygan, chunki avaxtaga ovqat ko‘tarib kelganlar soni ancha ortgan, navbat kutayotganlarning dumi ko‘rinmasdi. Kun sovuq, sevalab mayda yomg‘ir yog‘ardi. Shu boisdanmi, boshqami, oyimlar men so‘ramasdanoq uyga ketishimga ruxsat berdilar. Men tinimsiz maydalab yog‘ayotgan yomg‘irdan diydirab, uyimizga tomon ravona bo‘ldimu to‘satdan bog‘ tomonda yangragan nog‘oralar gumbiriyu karnay-surnaylar sadosini eshitib, beixtiyor to‘xtadim. Nog‘oralar va karnay-surnaylar sadosi tobora avjga chiqmoqda, chamasi, odatdagidan ham katta miting boshlanmoqda edi. O’rgatilgan otga o‘xshab yana nog‘oralar gumbirlayotgan tomonga burildim. Haqiqatan ham yomg‘irga qaramay, bolalar har tomondan saf-saf bo‘lib boqqa yopirilib kelishardi. Darvozaga yaqinlashib qolganimda nogahon ro‘para tomondan kelayotgan qo‘shnimiz — shahar yoshlar qo‘mitasining kotibiga ko‘zim tushdi. U bir o‘zi emas, charm paltolik harbiy odam bilan uch burchak soqol qo‘ygan, jikkakkina mo‘ysafid qurshovida kelardi. Kotibni ko‘rishim bilan yuragim negadir «shuv» etib, boqqa sho‘ng‘ishga chog‘landim, ammo kotib bir sakrashda yo‘limni to‘sib, bilagimdan shappa ushladi-da: — Ha, qashqirdan tug‘ilgan qashqircha! — dedi titroq bosib. —Bitta shaltoq buzoq bir to‘da podani buzadi! Bo‘yningga soxta qizil galstuk taqib, bu sofdil qizil pionerlarni buzmoqchimisan? — U qo‘limni og‘ritib siqqancha o‘ziga torta boshladi. Lekin shu payt jikkak mo‘ysafid: — Qo‘yib yubor, bolapaqirni, — dedi oraga tushib.— O’rtoq Stalin aytdi-ku, bola otasi uchun javob bermaydi, deb? Gunohi nima bu norasidaning! Yosh kotib qovog‘idan qor yoqqanicha bir qariyaga, bir charm paltoli harbiyga qaradi-da, qo‘limni qo‘yib yubordi va: «Yo‘qol ko‘zimdan!» — deb o‘shqirdi. Shundan keyin nima bo‘ldi, nima qo‘ydi — hozir esimda yo‘q, faqat kotibning ombirdek metin changalidan chiqdimu tomog‘imni g‘ip bo‘qqan ko‘z yoshini yuta-yuta, saf-saf bo‘lib o‘tayotgan baxtli tengdoshlarim yonidan katta ko‘cha tomon otildim... Dadamlar hibsga olingandan so‘ng uch-to‘rt oy o‘tdi hamki, u kishi bilan biror marta ko‘risha olmadik. Butun shahar hanuz tahlikada, hamma joyda, hatto maktablarda ham dushman qidirish hamon davom etardi. Sira esimdan chiqmaydi. O’sha yili ulug‘ rus shoiri Pushkin vafotining 100 yilligi nishonlanar edi. Bu g‘amgin sanaga atalib qanaqa tadbirlar belgilandi, qanaqa kitoblar chiqarildi, qanaqa majlislar, adabiy kechalar o‘tkazildi — buni bilmayman. Ammo o‘sha sanaga atalib o‘quvchilar uchun daftar chiqarilgani yodimda. Million-million nusxada chiqarilgan bu daftarlarning oldi muqovasida bolalikdan hammamizga tanish jingalak soch, habashchehra shoirning surati solingan, muqovaning oxirgi betiga esa shoir ertaklaridan biriga chizilgan surat berilgan edi. Avval boshda hech qanday gap yo‘q edi. Keyin to‘satdan shaharda, jumladan men o‘qiydigan maktabda ham vahimali mish-mishlar tarqaldi. Go‘yo Pushkin yubileyiga chiqarilgan bu daftarlar, to‘g‘rirog‘i, daftar muqovasidagi suratlarga aksilinqilobiy so‘zlar bitilgan emish! Kimki Pushkinning soch va soqollari, ayniqsa, muqova oxiridagi ertaklarga chizilgan suratlarni e’tibor bilan ko‘zdan kechirsa, shoirning jingalak sochlariyu ertaklarga chizilgan suratlarni hushyorlik bilan nigohidan o‘tkazsa, makkorona bitilgan aksilinqilobiy so‘zlarni topishi mumkin emish! Men o‘qiydigan 3-«A» sinfida yoshi anchaga borgan, tishlari to‘kilib qolgan, ammo juda muloyim, mehribon rus kampiri dars berardi. Bir oydan beri bu kampir — hozir ism-shariflari yodimda yo‘q — kasal bo‘lib, o‘rniga yosh tatar yigitcha dars bera boshlagan edi. Qattiq oqsoqlanib yuradigan bu yigitcha bizga qo‘shni bo‘lmish raykom kotibining qaynisi bo‘lib, dadam qamalganlaridan keyin menga o‘qrayib qaray boshlagan edi. Ammo hayotning o‘yinini qarangki, dadamlardan keyin bir hafta o‘tar-o‘tmas yosh o‘qituvchimizning pochchasi ham hibsga olinib, «xalq dushmani» deb e’lon qilingan edi. Shu-shu battar mung‘ayib, avvalgidan battar oqsoqlanib qolgan o‘qituvchi menga achinib qaraydigan, yo‘lakdami, hovlidami — tanho yurganimni ko‘rsa, boshimni silaydigan bo‘lib qolgandi. «Pushkin suratlari ichiga qabih aksilinqilobiy so‘zlar yozilgan emish», degan gap tarqalgan kuni yosh o‘qituvchimiz sinfimizga juda xomush bir qiyofada kirib keldi. U mungli ko‘zlari bilan bolalarga uzoq tikilib turgach: — Bolalar! — dedi allaqanday yolvorib. — Qani, kecha tarqatilgan daftarlaringni olinglar-chi! Haligi... muqovalariga Pushkin surati solingan daftarlaringni aytyapman!.. Oldilaringmi? Ehtimol, eshitgandirsizlar, ashaddiy dushmanlarimiz makkorona chizilgan harflar vositasida SSSRga qarshi so‘zlar yozishipti! Bu mudhish so‘zlarni topgan bolalar bor. Ularning suratlari ertaga faxriy doskaga osiladi. Nahot bizning sinfimizda birorta hushyor o‘quvchi bola topilmasa? Qani, suratlarga yaxshilab qaranglar! Shoyad sizlar ham dushmanlarimizning bu qabih so‘zlarini topib, ularni fosh etsalaring! Yosh o‘qituvchi shunday deb menga o‘zgacha bir umid bilan qarab qo‘ydi. Har qalay menga shunday tuyuldiyu oldimdagi daftarga chizilgan suratlarga tikilib, jon-jahdim bilan makkorona chizilgan harflarni qidira boshladim... Asablarim tarang tortilgan, miyam nazarimda lahcha cho‘qqa aylangan edi. «Nahot jonajon hukumatimizga qarshi yozilgan bu mudhish so‘zlarni topib, dushmanlarning kirdikorlarini fosh etolmasam? Yo‘q, topaman! Topganda ham birinchi bo‘lib topaman. Ikkinchi bo‘lishning foydasi yo‘q!.. To‘xta, shoir yelkasidagi mana bu gajak tola nimani eslatadi? «S» harfining o‘zginasi-ku!.. Uning yonidagi gazak-chi! U ham «S»! Uning yonidagisi ham!» Mana bunisi «R»ning o‘zginasi-ku! Voy, tavba! Bu battollar «SSSR» deb yozib qo‘yishibdi-ku, boyadan beri shuni ham ko‘rmapman-a?... Mana bu gajak tola-chi? Quyib qo‘ygandek «D» ku! Undan keyingi gajak-chi? «O»ning xuddi o‘zginasi-ku! «O» bo‘lgan joyda «L» ham bo‘lishi kerak? Mana «L»! Yonginasida esa «Oy»ga o‘xshash ikkita gajak qatorlashib turibdi! «Doloy SSSR!, ya’ni «Yo‘qolsin SSSR!» degan gap-ku bu!». Men hayajondan nafasim bo‘g‘ilib: — Topdim, muallim, topdim! — deb baqirib yubordim. Majruh o‘qituvchim tekis polda qoqilib-surinib oqsoqlana-oqsoqlana yonimga keldi. Sinf to‘la o‘quvchilar ham «gurr» etib o‘rnilaridan turdilar-da, ustimga yopirildilar. Men xuddi bezgak tutgandek dir-dir titrab, ulug‘ shoirning jingalak sochlari orasidan topgan mudhish harflarni ko‘rsata boshladim. Nihoyat, ko‘rsatib bo‘lib, tengdoshlarimga mag‘rur qaradim. Sinfga cho‘kkan og‘ir sukunat ichidan to‘satdan o‘qituvchimizning: — Malades! — degan xitobi eshitildi. — Hushyor pioner deb shuni aytadilar! Hamma menga hasad bilan qarar, men o‘zimni chinakam qahramon his qilardim. — Qani, daftarlaringni yig‘ib beringlar! Bir soatdan keyin sport maydoniga butun maktab to‘planadi. Hammamiz birga bu mudhish daftarni yoqish marosimida qatnashamiz! O’qituvchimiz oqsoqlana-oqsoqlana sinfdan chiqib ketdi, lekin bir soat tugul ikki soat o‘tdi hamki, u qaytmadi. So‘ng daftarlarni yoqish marosimi boshqa kunga qoldirilipti, degan xabar keldiyu uy-uyimizga tarqaldik. Kechqurun men kunduzi bo‘lgan voqeani hayajondan entika-entika oyimlarga aytib berdim. Oyimlar men kutgan maqtov o‘rniga: — Hoy, bolam-ov, bolam-ov! — dedilar to‘satdan ko‘zlariga yosh olib. — Senga nima bo‘ldi, bolam-ov! — Menga nima bo‘pti? Nega bunday deysiz, oyijon? — dedim ranjib. — Hech nima... Iloyo dadangga o‘xshab qahri qattiq bo‘lma. Ollodan bittayu bitta tilagim shu, bolam. Oyimlarning gapiga yaxshi tushunmadim. Ertalab maktabga, to‘g‘rirog‘i, zalda osilgan hurmat taxtasiga qarab chopdim. Nadomatlar bo‘lsinkim, ro‘yxatga bir necha marta ko‘z yugurtirib chiqdim: yo‘q, na nomim, na suratim bor! Dushmanning yovuz kirdikorini fosh etgan hamma hushyor pionerlarning surati hurmat taxtasiga osilgan-u, bitta mening suratim yo‘q! Aftidan, kimdir hushyorlik qilib xalq dushmani farzandining suratini hurmat taxtasiga osish mumkin emasligini aytib, mendan ham hushyorroq bo‘lgan! Mana, bu voqealarning sodir bo‘lganiga yarim asrdan ko‘proq vaqt o‘tdi. Shaxsga sig‘inish davrining ne-ne jinoyatlari fosh etildi. Bu jinoyatlar qanday dahshatli bo‘lmasin, nazarimda, ularning eng yomoni — kattalar yetmagandek, menday go‘daklarni ham hamma narsaga shubha bilan qarash, hammayoqdan yovuz kirdikorlar qidirishga qaratilgan urinishlar deb bilaman. Nihoyat, dadamlar bilan vidolashadigan kun ham keldi. Vidolashishga uch kishiga ruxsat berishgandi: oyimlar, katta opamlar va menga! Shu boisdan bo‘lsa kerak, qarindosh-urug‘lardan hech kim, na dadamlarning ukalari, na yor-do‘stlari — hech kim kelmadi. Oyimlar bilan opamlar kechasi uxlashmay, dadamlar uchun bug‘doy talqon, so‘k talqon va yana allaqanday narsalar tayyorlashdi. Chunki bu payt dadamlar ozod bo‘ladi degan umid ojiz miltirab turgan shamday so‘ngan, u kishini uzoqlarga olib ketishlari chamasi oyimlarga ayon edi. Ertalab to‘rva-xaltalarni ko‘tarib qamoqxonaga qarab yo‘l oldik. Bu safar bizni ko‘p kuttirishmadi. Beliga choynakdak to‘pponcha taqib olgan harbiy bizni uzun, tor, nimqorong‘i yo‘lakdan ichkariga boshladi. Yo‘lakning yarmiga borganda o‘ng qo‘ldagi eshikni ochib, bizga yo‘l berdi. Chog‘roqqina to‘rtburchak xonaning to‘ridagi stol oldida gimnastyorka kiygan, sochlari oppoq bir odam allanimalarni yozib o‘tirardi. Dadamlar burchakda kursida o‘tirgan ekanlar (men avval u kishini tanimay qolibman!) biz kirishimiz bilan dik etib o‘rnidan turdilar. Azaldan barvasta, to‘ladan kelgan, novcha odam bir-ikki oy ichida cho‘pday ozib, lunjlari ichiga botgan, ko‘zlari kirtayib, qiy-g‘ir burni so‘rrayib qolgandi. Yana qamalgan kechasidagidek yig‘i-sig‘i boshlandi. Oyimlar-ku, yuzini ro‘moliga yashirib, jimgina titrab yig‘lar, lekin opamlar... dadamlarning bo‘yinlariga osilib olgan opamlarning faryodi tor xonani zir titratardi. Keyinchalik marhum oyimlar ko‘p aytguchi edilar: — Noinsoflar jilla qursa yarim soat ham fursat bermadilar. Dadang sho‘rlikning diydoriga ham to‘ymadik. Bergan chorak soatlari ko‘z ochib yumguncha o‘tib ketdi... Bu safar chorak soat davom etgan vidolashuv davomida dadamlar biror marta Stalinning nomini tilga olmadilar, qamalgan kunlaridagidek: «Men partiya oldida gunohkor emasman! O’rtoq Stalin barhayot ekan, meni oyoqosti qilib qo‘ymaydi!», — demadilar. Bil’aks, bir necha marta ko‘zlariga yosh olib: — Meni kechir, Gulshan. Ayol boshing bilan besh bolani qanday boqasan — aqlim bovar qilmaydi. Endi yuz ko‘rishishimizga ham ko‘zim yetmaydi, kechir meni! — dedilar. Har safar dadam shunday deganlarida stolga mukka tushib, allanimalarni yozayotgan kishi: — Hoy, Yoqubov! — derdi qog‘ozdan bosh ko‘tarmay.— Senga nima bo‘ldi? Yosh bolamisan, Yoqubov! Nihoyat, bu odam qarshisidagi devorga osilgan almisoqdan qolgan devor soatiga ko‘z tashlab: — Fursat tugadi, Yoqubov. Endi xayrlashinglar! — deb buyurdi. Opamlarning nidosi battar avjiga chiqdi. Oyimlar ozgina pul olib kelgan ekanlar, dir-dir titragan qo‘llari bilan dadamlarga tutdi, dadamlar esa: —Bolalaringga yarat, Gulshan! — deb yolvorar edilar. Lekin oyim ko‘nmay, axiri pulni olishga majbur qildilar. Oyimlar keltirgan pul bor-yo‘g‘i ellik so‘m bo‘lib, o‘nta besh so‘mlikdan iorat edi. Dadamlar pulni qiynala-qiynala olarkanlar, besh so‘mliklardan birini menga uzatdilar. Oyimlar pulni mendan olib, dadamlarga qaytarib bermoqchi bo‘lgandilar, dadamlar ko‘nmadilar, kaftlarini boshimga qo‘yib: — Sen endi bu uydagi eng katta erkaksan, bolam, — dedilar va yana ko‘ziga yosh oldilar. — Oyingga yordamlashib, ukalaringga qarab turgin, bolam! Dadamlar shunday deb besh so‘mlikni cho‘ntagimga soldilar. — Umrimda bir marta senga muzqaymoq olib bermoqchi bo‘lgan edim, bu ham nasib etmadi Bu pulga daftar-kitob ol! Qolganiga muzqaymoq olib ye, o‘g‘lim!.. Boyadan beri oyim va opamlarga qo‘shilib yig‘lashni o‘zimga ep ko‘rmay serrayib turgan bola, to‘satdan, xuddi dadamlarni olib chiqib ketayotgan paytlaridagidek yuragimda nimadir darz ketganday tuyuldiyu NKVD xodimining maqtovlari ham, aksilinkilobchilar kirdikorlarini fosh etgan hushyor pioner ekanligim ham — bari yodimdan chiqib, «Dadajon!», degancha otamning tizzasini quchoqlab oldim. Bu mash’um voqealardan keyin ko‘p yillar o‘tdi, ko‘p suvlar oqib ketdi. 1955 yili Xrushchevning butun dunyoni larzaga solgan mashhur nutqidan keyin oilamiz, shaxsga sig‘inish zulmidan jabr chekkan million-million oilalar kabi dadamlarning taqdirini, o‘lik yo tirik ekanini (ungacha yozgan o‘nlarcha xatlarimizning bittasiga ham javob ololmagandik) so‘rab, yuqori tashkilotlarga murojaat qildik. Maktublarning bittasini Qozog‘iston Kompartiyasi Markaziy Qo‘mitasiga, ikinchisini SSSR Davlat xavfsizligi qo‘mitasiga yo‘lladik. Taxminan to‘rt-besh oydan keyin birin-ketin ikkita javob keldi. Javoblarning birinchisi Qozog‘iston Markaziy Qo‘mitasidan bo‘lib, unda dadamlarning partiyaviy ishi ko‘rib chiqilgani, u kishi Stalin shaxsiga sig‘inish qurboni bo‘lganligi e’tirof etilgan va 1918 yildan e’tiboran partiya a’zosi sifatida tiklangani xabar qilingan edi. Ikkinchi javob Moskvadan, Davlat xavfsizligi qo‘mitasidan bo‘lib, unda aytilishicha, dadamlar Uzoq Shurqdagi qaysi bir o‘rmon xo‘jaligida daraxt kesuvchi bo‘lib ishlagan, 1943 yil qish oylarida (vaqti aniq aytilmagan) daraxt kesayotgan paytida yiqilib vafot etgan. Birinchi javobdan farqli o‘laroq, bu xatda shunday ilova ham bor edi. Agar volidamiz (men yozgan xat, tabiiy, oyimlar nomidan bitilgan edi) nafaqa yoshida bo‘lsalar, u kishiga davlat tegishli mikdorda nafaqa to‘laydi. Agar oyimlarning turar joyi bo‘lmasa, u kishi qo‘mitadan kelgan ushbu javob asosida shahar kengashiga murojaat qilib, navbatsiz uy oladilar... Har ikkala xat ham haqiqatni qaror toptirish, adolatni tiklashga qaratilgan edi. Ammo men negadir, ehtimol, Uzoq Sharqda olti yil oddiy soldat bo‘lib, butun qiyinchiliklarni boshimdan o‘tkazganim uchundir, nogahon o‘zim ko‘rgan bepoyon sovuq o‘rmon, qor tagida egilib turgan daraxtlar, qish ko‘z oldimga keldi. Bir zum nigohim oldiga bu qorong‘i o‘rmonda behol imillab daraxt kesayotgan dadamlar keldi, keldi-yu, alam, iztirob, mehr-shafqat va xo‘rlik tuyg‘ulari toshqinday guvillab vujudimni qaqshatib yubordi. «Yo‘q! Bu nopoklar 1918 yildan firqa a’zosi bo‘lmish otamni nohaq qamaydilar, qariganida ham ozod qilishni istamay, qahraton qishda ham o‘rmon kesdirib, o‘limga mahkum etadilar-u, endi o‘z gunohlarini yuvish umidida judolik azobidan ikki bukilib qolgan bevasiga nafaqa to‘larmishlar, boshpana berarmishlar! Yo‘q, men bitta onamni ular bergan sadaqasiz ham boqib olaman, ularsiz ham boshpana topib beraman!» Xayolan shunday deb, yaxshi niyat bilan yozilgan ikki xatni burda-burda qilib yirtib tashladim... Download 257.5 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|