Oila huquqi asoslari

Ota-onalik va uning huquqiy oqibatlari. Bolalar muayyan ota-onalardan tug`ilganligining belgilangan tartibda tasdiqlanishi ota-onalar bilan bolalar o`rtasidagi huquqiy munosabatlar vujudga kelishining negizini tashkil etadi. Nikohda bo`lgan ota-onadan tug`ilgan bolaning paydo bo`lishi ota-onaning nikohi bilan bog`liq hujjatlarda qayd etiladi va tasdiqlanadi. Bunda er-xotinning birga yoki alohida yashashining ahamiyati yo`q. Bolaning tug`ilganlik haqidagi guvohnomasi unda nomlari ko`rsatilgan ota-onadan yoki onadan tug`ilganligiga dalildir, Ona tibbiyot muassasida bolaning shu onadan tug`ilganligini tasdiqlovchi hujjatlar asosida aniqlanadi. Ota, erkakning bolaning onasi bilan nikohda turganligi dalili aniqlanadi. Bolaning onasi bilan nikohda turmagan otaning otalik huquqi ota va onaning birgalikda fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organlarida arizalari bilan yohud er va xotindan birining arizasiga binoan sud taribida belgilanadi. Ota-onalarning yozma qaydi ota yoki ona sifatida yozib qo`yilgan shaxs yohud bolaning haqiqiy otasi yoki onasining talabi bilan faqat sud tartibida rad etilishi mumkin. Bolaning familiyasi ota-onaning familiyasiga qarab belgilanadi. Mobodo bolaning ota-onasi turli familiyalarda bo`lsa, o`zaro kelishuvga ko`ra, bolaga otasining yoki onasining familiyasi beriladi.
Bolaning asosiy huquqlari quyidagilar:
1. Har bir bola oilada yashash va tarbiyalanish, o`z ota-onasini bilish, ularning g`amxo`rligidan foydalanish, ular bilan birga yashash huquqiga ega (OKning 65-moddasi).
2. Ota-onasining nikohi bekor qilinganda yoki sud tomonidan haqiqiy emas deb topilganda ham, ota-onalar alohida-alohida yashaganlarida ham bola o`z ota-onasi bilan ko`rishish huquqiga ega (ota-onalik huquqidan mahrum etilgan ota-onalar bundan mustasno), (Oila Kodeksining 66-moddasi).
3. Bobo, buvi, aka-uka, opa-singil va boshqa yaqin qarindoshlar bola bilan ko`rishib turish huquqiga ega (OKning 77-moddasi).
4. Ota-ona (ulardan biri) bolani tarbiyalash va ta`lim berish bo`yicha o`z majburiyatlarini bajarmagan yoki lozim darajada bajarmaganda yohud o`z huquqlarini suiste`mol qilganda bola o`zini himoya qilinishini so`rab vasiylik va homiylik organiga, o`n to`rt yoshga to`lgash, mustaqil ravishda sudga murojaat qilish huquqiga ega (OKning 67-moddasi).
5. Oilada bolaning manfaatlariga taalluqli har qanday masala hal qilinayotganda bola o`z fikrini ifodalashga , har qanday sud yoki ma`muriy muhokoma davrida so`zlashga haqli (OKning 68-moddasi).
6. Bola ismi va familiyasini o`zgartirish huquqiga ega (OKning 70-moddasi).
Voyaga yetmagan bolalarning mulkiy huquqlari:
- Ota-ona hayotligida bolalar ularning mol-mulkiga nisbatan mulkdor bo`lish huquqiga ega emas.
- Voyaga yetmagan bolalar o`z ota-onasidan va boshqa shaxslardan qonunda nazarda tutilgan miqdorda va tartibda ta`minot olish huquqiga ega.
- Ota-ona va bolalarning alohida-alohida mulki bo`lishi mumkin va birga yashab turganda ular bir-birlarining roziligi bilan bunday mulkka egalik qilishlari va undan foydalanishlari mumkin.
- Voyaga yetmagan bolalar qonunda belgilangan tartibda xususiy mulk egasi bo`lishga haqlidirlar.
- Ota-ona farzandlikka oluvchilar, vasiylar va homiylar voyaga yetmagan bolalarning xususiy mulkini fuqarolik qonun hujjatlarida belgilangan tartibda boshqaradilar va tasarruf etadilar.
- Ota-ona farzandlariga nisbatan teng huquq va teng majburiyatlarga ega.
- Ota-ona o`z bolalarining qonuniy vakillari hisoblanadilar, hamda har qanday yuridik va jismoniy shaxslar bilan bo`lgan munosabatlarda, sudda alohida vakolatsiz ularning huquqlarini va manfaatlarini himoya qiladilar.
Ota-onalik huquqidan mahrum qilish. Ota-onalik majburiyatlarini bajarishdan bo`yin tovlagan hollarda ota-ona sud hukmiga ko`ra ota-onalik huquqidan mahrum qilinish yohud ularning ota-onalik huquqlari cheklanishi mumkin.Bunga quyidagi hollarda yo`l qo`yiladi:
1) Ota-onalik majburiyatlarini bajarishdan bosh tortsa, shu jumladan, aliment to`lashdan bo`yin tovlasa;
2) Uzrsiz sabablarga ko`ra o`z bolasini tug`ruqxona, davolash,tarbiyalash muassasasidan olishdan bosh tortsa;
3) Ota-onalik huquqini suiste`mol qilsa, shafqatsiz muomala qilsa, jismoniy kuch ishlatsa yoki ruhiy ta`sir etsa;
4) Muttasil ichkilikbozlik yoki giyohvandlikka mubtalo bo`lgan bo`lsa;
5) O`z bolalarining hayoti yoki sog`ligiga yohud eri(xotini)ning hayoti yoki sog`ligiga qarshi qasddan jinoyat sodir qilgan bo`lsa.
Ota-onalik huquqidan mahrum etilgan ota-ona bolalarga nisbatan barcha huquqlardan mahrum bo`ladi.Biroq, bu ota-onani o`z bolasiga ta`minot berish majburiyatidan xalos etmaydi.
Quyidagi holatlarda ota-onalik huquqidan cheklanishga yo`l qo`yiladi:
1) bolani ota-ona (ulardan biri) bilan qoldirish ota-onaga (ulardan biriga) bog`liq bo`lmagan sabablarga ko`ra bola ushun xavfli bo`lganda;
2) bolani ota-ona ( ulardan biri) bilan qoldirish oqibatida ota-onaning xulq-atvori bola uchun xavf tug`dirsa, ota-onani (ulardan birini) ota-onalik huquqidan mahrum qilish uchun esa, yetarli aniqlanmagan taqdirda.
Aliment majburiyatlari – oilaning mehnatga layoqatsiz a`zolarining ishlab topgan mablag`larining bir qismini oilaning mehnatga layoqatsiz a`zolarini ta`minlashga ajratish majburiyatlaridan iborat. Ta`minot bo`yicha majburiyatlarga quyidagilar ega bo`ladi:
1) Voyaga yetmagan bolalariga nisbatan, shuningdek, yordamga muhtoj mehnatga layoqatsiz voyaga yetgan bolalariga nisbatan ota-onalar.
2) Yordamga muhtoj mehnatga layoqatsiz ota-onasiga nisbatan voyaga yetgan farzandlar.
3) Mehnatga layoqatsiz yordamga muhtoj eri(xotiniga nisbatan xotin (er).
4) Voyaga yetmagan yoki voyaga yetgan mehnatga layoqatsiz yordamga muhtoj aka-ukalari va opa-singillariga nisbatan aka-ukalar va opa-singillar.
5) Voyaga yetgan mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj nevaralarning ota-onasi, eri yoki xotini va voyaga yetgan mehnatga layoqatli bolalari bo`lmasa yohud ulardan ta`minot uchun mablag` ololmasa, ularga nisbatan bu majburiyat bobo va buvining zimmasiga yuklatilishi mumkin.
6) O`zlarining voyaga yetgan bolalaridan yohud eri yoki (xotinidan) (sobiq eri xotinidan) ta`minot olmaydigan mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj bobo va buviga ta`minot berish majburiyati yetarli mablag`ga ega bo`lgan voyaga yetgan mehnatga layoqatli nabiralar zimmasiga yuklatilishi mumkin.
7) Agar o`gay ota va o`gay ona o`zlarining mehnatga layoqatli bolalaridan ta`minot ololmagan hollarda mehnatga layoqatsiz o`gay ota va o`gay onaga nisbatan sudning hal qiluv qarori asosida ta`minlash majburiyati o`gay o`g`il yo qizga yuklatilishi mumkin.
Oila Kodeksining 99-moddasiga binoan, voyaga yetmagan bolalariga ta`minot berish haqida ota-ona o`rtasida kelishuv bo`lmasa, ularning ta`minoti uchun aliment sud tomonidan ota-onaning har oydagi ish haqi va (yoki) boshqa daromadining bir bola-uchun to`rtdan bir qismi, ikki bola uchun-uchdan bir qismi,uch va undan ortiq bola uchun- yarmisi miqdorida undiriladi. To`lovlar miqdori sud tomonidan kamaytirilishi mumkin. Har bir bola uchun undiriladigan aliment miqdori eng kam ish haqining uschdan bir qismidan kam bo`lmasligi kerak.
Sudga murojaat etmay, aliment to`lash to`g`risidagi kelishuvga kelgan er-xotin ushbu kelishuvni notarial tasdiqlab olishlari kerak. Bu – kelishuv ijro varaqasi kuchini beradi.