Oila sotsiologiyada funksionalizm va oilaviy vazifalarning boshqa institutlarga o’tish muammosi

Funksionalizm va oilaviy vazifalar
Oila tarkibida hamda rivojlanishiga bevosita ta’sir etuvchi demografik omillardan yana biri — nikohning bekor etilishi, ya’ni ajralishdir. Ma’lumki, oilada er-xotinning ajrashishi birinchi navbatda oilaning tarkibiga ta’sir etadi. Oila tugal oiladan, tugalmas oilaga aylanadi. Oilada farzandlar tug’ilishi ma’lum darajada kamayadi. Bu esa, o’z navbatida, oilani davom ettiruvchi avlod yaratilishiga, oilaning takror barpo bo’lishiga salbiy ta’sir etadi. Oila sotsiologiyasi mustahkamligiga salbiy ta’sir etuvchi ajralish jarayonini o’rganar ekan, uning sabablarini turli tarixiy davrlarda, davlatlarda, xalqlarda va ijtimoiy guruhlardagi xususiyatlarini ochib bsradi.Aholi migratsiyasi ham oilaning ijtimoiy-demografik tarkibiga ta’sir etuvchi omillardandir. Insonning bir ijtimoiy-iqtisodiy muhitdan ikkinchi ijtimoiy-iqtisodiy muhitga o’tishi (masalan, shahardan qishloqqa, qishloqdan shaharga ko’chishi), uning oilaga bo’lgan demografik, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlariga ta’sir etadi.
Funksionalizm va oilaviy vazifalar
Funktsionalizm jamiyatning har bir qismini butun jamiyatning barqarorligiga qanday hissa qo’shishini sharhlaydi. Jamiyat uning qismlari summasidan ortiqdir; Aksincha, jamiyatning har bir qismi butun barqarorlik uchun funktsionaldir. Dyurkxem aslida jamiyatni organizm deb tasavvur qiladi va xuddi organizmdagidek, har bir komponent zarur bo’ladigan qismni o’ynaydi, lekin hech kim yolg’iz ishlamaydi, va kimdir inqirozni boshdan kechirmoqda yoki muvaffaqiyatsizlikka uchrasa, boshqa qismlar bu bo’shliqni qandaydir tarzda to’ldirishga moslashishlari kerak.
Funktsional nazariya doirasida jamiyatning turli qatlamlari asosan ijtimoiy muassasalardan iborat bo’lib, ularning har biri turli ehtiyojlarni to’ldirish uchun mo’ljallangan va ularning har biri jamiyat shakli va shakli uchun o’ziga xos oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bu qismlar bir-biriga bog’liq. Sosyologiya tomonidan aniqlangan va ushbu nazariya uchun muhim bo’lgan asosiy institutlar oilani, hukumatni, iqtisodni, ommaviy axborot vositalarini, ta’limni va dinni o’z ichiga oladi.Funktsionalizmga binoan, muassasa faqatgina mavjuddir, chunki u jamiyatning faoliyatida muhim rol o’ynaydi. Agar u endi xizmat qilolmasa, muassasa o’ladi. Yangi ehtiyojlar paydo bo’lganda yoki paydo bo’lganda, ularni kutib olish uchun yangi tashkilotlar tashkil etiladi.
Keling, ayrim asosiy tashkilotlar o’rtasidagi munosabatlarni ko’rib chiqaylik.
Aksariyat jamiyatlarda hukumat yoki davlat oila farzandlari uchun ta’limni ta’minlaydi, bu esa o’z navbatida, davlat o’zini o’zi boshqarishga bog’liq bo’lgan soliqlar to’laydi. Oilalar bolalarning o’z oilalarini tarbiyalashi va qo’llab-quvvatlashi uchun yaxshi ish joylariga ega bo’lishlariga yordam berish uchun maktabga bog’liq. Ushbu jarayonda bolalar qonunga bo’ysunadigan, soliq to’lovchi fuqarolar bo’lib, o’z navbatida davlatni qo’llab-quvvatlaydilar. Funktsional nuqtai nazardan qaraganda, jamiyatning barcha qismlari tartib, barqarorlik va mahsuldorlik hosil qiladi. Hammasi yaxshi bo’lmasa, jamiyatning ba’zi qismlari tartib, barqarorlik va samaradorlikning yangi shakllarini ishlab chiqarishga moslashishlari kerak.
Funktsionalizm jamiyatdagi mavjud barqarorlik va tartibni ta’kidlaydi, ijtimoiy barqarorlikka va umumiy qadriyatlarga mos keladi. Shu nuqtai nazardan, deviant harakatlar kabi tizimdagi tartibsizliklar o’zgarishiga olib keladi, chunki ijtimoiy tarkibiy qismlar barqarorlikka erishish uchun moslashishi kerak. Tizimning bir qismi ishlamasa yoki ishlamay qolsa, u boshqa barcha qismlarga ta’sir qiladi va ijtimoiy muammolarni keltirib chiqaradi, bu esa ijtimoiy o’zgarishga olib keladi.
1940 va 50-yillarda amerikalik sotsialistlar orasida funktsionalist istiqbol uning eng mashhurligiga erishdi.
Yevropa funktsionalistlari aslida ijtimoiy tuzumning ichki ishlarini tushuntirishga e’tibor qaratib, Amerika funktsionalistlari odamlarning xatti-harakatlarini aniqlashga odaklandilar. Ushbu amerikalik funktsional sotsialistlar orasida Robert K. Merton inson vazifasini ikki turga bo’linadi: aniq va ravshan bo’lgan va ma’lum bo’lmagan va aniq bo’lmagan maxfiy vazifalar bo’lgan aniq vazifalar. Masalan, jamoat yoki ibodatxonaga borishning ochiq-oydin vazifasi diniy jamoalarning bir qismi sifatida ibodat qilishdir, lekin uning maxfiy funksiyasi a’zolarni korporativ me’yorlardan farqlashni o’rganishga yordam berishi mumkin. Sog’lom aql bilan, aniq vazifalar osongina aniq ko’rinib turadi. Shunga qaramay, bu ko’pincha yashirin funktsiyalar uchun amal qilmaydi, ko’p hollarda ijtimoiy yondashuvni talab qilishadi.
Funktsionalizm ko’plab sotsialistlar tomonidan ijtimoiy tuzumning ko’pincha salbiy oqibatlarini e’tiborsiz qoldirgani uchun tanqid qilindi. Ba’zi tanqidchilar, italyan teorisyeni Antonio Gramsci kabi, istiqbolli vaziyatni himoya qiluvchi madaniy hegemonyani va vaziyatni oqlaydi. Funktsionalizm odamlarni o’z ijtimoiy muhitini o’zgartirishda faol ishtirok etishga rag’batlantirmaydi. Buning o’rniga, funktsionalizm ijtimoiy o’zgarish uchun yoqimsiz deb hisoblaydi, chunki jamiyatning turli qatlamlari yuzaga keladigan har qanday muammolarni tabiiy ravishda qoplaydi.
Oilada er va xotinga oʻziga xos burch va vazifalar yuklangan, bir-biriga nisbatan haq va huquqlari belgilab berilgan. Agar er va xotin mazkur qoidalarga amal qilsa, bir-biriga nisbatan zimmalaridagi burch va masʼuliyatini his qilib, sitqidildan ado etsa, bunday oila baxt va saodat qasriga aylanadi. Bunday namunaviy oilada tugʻilgan farzandlar ham goʻzal tarbiya topadi va kelajakda ulardan jamiyatga foydasi tegadigan buyuk insonlar yetishib chiqadi. Bordiyu, er va xotin bir-birining haq-huquqini tanimasa, balki, ularni poymol qilsa, tabiiyki, unday oilada tinchlik va xotirjamlik boʻlmaydi, oʻzaro mehr-muhabbat zavol topadi. Oila parokanda boʻlish va parchalanish xavfi ostida qoladi. Shu bois ham dinimiz er va xotinning har biriga oʻziga xos huquqlar ato etib, maʼlum majburiyatlarni ham yuklagan. Mazkur huquqlarning baʼzilari er va xotin oʻrtasida mushtarak boʻlsa, baʼzilari erga tegishli va yana baʼzilari xotinning oʻziga tegishli boʻlgan huquqlar hisoblanadi.
Islomda er va xotinlik aloqalari eng muqaddas insoniy aloqa ekan, mazkur aloqalar qay tarzda yoʻlga qoʻyilishi kerakligini ham bilishimiz va mazkur bilimga amal qilishimiz lozim. Er-xotinning oʻzaro munosabatlari qanday boʻlishi kerak? Er kimu, uning qanday majburiyatlari bor? Xotin kimu, uning qanday majburiyatlari bor? Ikkovining qanday oilaviy huquqlari bor? Bir-birlariga munosabatlari qay tarzda boʻlishi kerak?
Shariatimizda shunga oʻxshash savollarning barchasiga javob berilgan. Qurʼoni karim oyatlari va Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning hadislarida bu masala atroflicha yoritilgan. Mujtahid ulamolarimiz mazkur oyat va hadislardan koʻplab hukmlarni chiqargan. Bularning eng asosiylari erkaklar oila koʻrki boʻlgan ayollarimizga chiroyli muomala koʻrsatishi, shirinsoʻz boʻlishi va har tomonlama yaxshilik qilishi lozim. Ularning feʼl-atvoridagi biror harakat yoqmagan taqdirda ham qoʻpollik qilmasdan, shirinsoʻzlik bilan kamchiliklarini aytish, ularni tuzatishga koʻmaklashi kerak boʻladi. 
Chunki har narsada Allohning biz bilmagan, aqlimizga kelmagan hikmatlari bor. Ayollarning hulqlarida bir emas, bir necha yaxshilik borligi maʼlum. Oila saranjom-sarishtaligi, kiyim-kechak va uylarning pok va ozodaligi, taom tayyorlash borasidagi minnatsiz xizmatlari va eng muhimi, toʻgʻri tarbiya berilgan, koʻzlar quvonchi boʻlmish solih farzandlarni voyaga yetkazishlari shunday yaxshiliklar sirasiga kiradi. Bu haqda hazrat Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bunday deganlar: “Moʻmin erkak moʻmina xotiniga gʻazab qilmasin. Agar uning xulqidan, biri yoqmasa, ikkinchisi xursand qiladi”(Imom Buxoriy rivoyati).
Har bir erkak ayoliga gʻamxoʻrlik koʻrsatishi, muomala madaniyatiga ahamiyat berishi, berilgan buyuk marhamatni eʼzozlashi kerak. Avvalo unga muhabbat qoʻyish uchun erkak kishi insonparvarlik, mardlik nuqtayi nazaridan, ayol bilan hamfikr va hamnafas boʻlishga intilishi lozim. Ayniqsa hozirgi kunda yurtimizda boʻlayotgan karantin sabab uyda qolingan vaqtlarda agar, ayol kishi ovqat tayyorlagan boʻlsa, biror xabar yoki voqeani aytsa, er unga eʼtibor qilishi, munosabatini bildirishi darkor. 

Oila ijtimoiy institut sifatida

Uy ishlarida yordam berib, ogʻirini yengil qilishi ayolning koʻnglini koʻtaradi, oʻrtadagi mehr-oqibat rishtalari mustahkamlanishiga sabab boʻladi. Bu haqda Alloh taolo: “Ayollar ila yaxshi muomalada boʻlib hayot kechiringlar”, deb marhamat qilgan (Niso, 19). Shundan kelib chiqib komillikka intilgan har bir erkak oilada oʻziga hayotiy hamroh boʻlayotgan ayolining barcha axloq va xilqatini toʻla tushunib, unga yaxshi muomalada boʻlishi lozim.
Oilaviy janjal va kelishmovchiliklarning oldini olishda ayollarga ham bir necha vazifalar yuklanadi. Ayol esa hamisha bolalari bilan birga, ularning taʼlim-tarbiyasi, parvarishi bilan mashgʻul boʻladi. Ayol oila hayotining hamma sohasida erining yoʻl-yoʻriqlari, koʻrsatmalari, talablari asosida ish tutishi kerak. Aks holda, oilaning moddiy barqarorligini taʼminlash uchun doimiy harakatda, mehnatda boʻlgan erni uyda ham muntazam notinchlik, muammolar kutib tursa, u asabiy, tajang boʻlib qoladi, sogʻligini yoʻqotadi.
Shuni unutmaslik kerak, oʻz uyida tinchlik-xotirjamligi boʻlmagan er bunday osoyishtalikni boshqa joydan izlab qolishi mumkin.
Dono, zukko ayol bunday holatning oldini oladi, muammolarni yechishda barcha tajribalarga suyanadi. Ayniqsa, hozirgi sinovli kunlarda oʻta zarurat boʻlmaganida hayot ehtiyojlari – kiyim-kechak, yeyish-ichish, uy-roʻzgʻor buyumlari sotib olishni cheklaydi va buni muammoga aylantirmaydi. Erining kayfiyatiga qarab oʻrinsiz savollardan tilini tiyadi, boʻlar-boʻlmasga arazlamaydi, gina saqlamaydi, aql bilan ish koʻradi, turmush oʻrtogʻining koʻnglini olish, farzandlari tarbiyasi bilan shugʻullanishga harakat qiladi.
Ota-onalar farzandlari tarbiyasini qarindoshlariga, tarbiyachilarga topshiradilar. Bunday tarbiya bolaning aqliy rivojlanishida namoyon bo’ladi, u o’zini baxtli va ota-onasiga muhtoj his qilmaydi.Gipo-saqlovchi tarbiya asotsial oilalarda yoki kasal bola nuqsoni tufayli hech qanday qadr-qimmatga ega bo’lmagan oilalarda sodir bo’ladi. Bu, shuningdek, ota-onaning munosabatiga bog’liq bo’lishi mumkin, qachonki kattalar bolaga boshqacha munosabatda bo’lishga harakat qilmaydi.
Rad etish bolada tashlab ketish, ishonchsizlik, o’ziga ishonchsizlik hissini shakllantiradi; bola qo’llab-quvvatlanayotganini his qilmaydi. Ota-ona mehrining etishmasligi boshqalarga nisbatan befarqlik yoki nafrat, hammani jazolash istagi bilan almashtiriladi.Biroq, bolaga bo’lgan muhabbatning etishmasligi yuqori ijtimoiy mavqega ega bo’lgan oilalarda bo’lishi mumkin. Bolani rad etish shaxsning rivojlanishiga tuzatib bo’lmaydigan zarar etkazadi.
Axloqiy mas’uliyatni oshiradigan oilaviy tarbiya uslubi bolaning barqaror haddan tashqari kuchlanishiga olib keladi. Ota yoki ona bolalar hayotida o’zlari bajara olmagan hamma narsani amalga oshirishga harakat qiladilar, har doim bolaga chidab bo’lmas darajada katta miqdordagi majburiyat va mas’uliyatni yuklaydilar, buning natijasida bolada surunkali charchoq paydo bo’ladi. uning kuchini noto’g’ri baholash, u har doim bir oz kalta bo’lganligi sababli muvaffaqiyatga erisha olmaydi. Bunday oiladagi bola doimiy zo’ravonlikka duchor bo’ladi, u aybdorlik hissi, o’zini past baholaydi.
Demak, oilaviy tarbiyaning butun jarayoni ta’lim uslublariga bog’liq."Oilaviy baxtning kaliti - mehribonlik, samimiylik, sezgirlik ..." Oilaviy tarbiyadagi xatolar alohida e’tiborga loyiqdir.Oilaviy ta’limning xatolari ota-onalarning xarakterli og’ishlariga va ularning shaxsiy muammolarini bolalar hisobidan hal qilish istagiga bog’liq.
Oilaviy ta’limning ma’qullash uslubi bilan bola erta bolalikdanoq o’z-o’zidan qoldiriladi va kattalar o’z ishlari bilan shug’ullanadilar va bolaning ehtiyojlariga befarq munosabatda bo’lishadi. 
Ular qanday qilib fidokorona do’st bo’lishni bilishmaydi, ular uchun bolalar jamoasiga ko’nikish qiyin, chunki ular doimo ko’z oldida bo’lishni xohlashadi.Raqobat uslubi bilan ota-onalar boladan iqtidorni kutishadi, buning uchun ular unga turli xil faoliyatda, hatto bolaning irodasiga qarshi ham o’zini sinab ko’rish imkoniyatini beradi. Ko’pincha bu bolalar ustidan ustunlik hissi shakllanishiga olib keladi va mag’lubiyat depressiyaga olib keladi. Bolaning davra va bo’limlarda faol hayoti uning sog’lig’i bilan bog’liq muammolarga olib keladi. 
Agar ularning faoliyati natijalari qadrlanmasa yoki biror narsa ularga mos kelmasa, ular tajovuzkor bo’lishi mumkin. Bolalar jamoasida ular etakchilik va rasmiy e’tirofga da’vo qilishadi.
Oilaviy ta’limning profilaktik uslubi bilan ota-onalar hech qachon bolani bir daqiqaga e’tibor va g’amxo’rliksiz qoldirmaydilar, buning natijasida u faol faoliyatdan mahrum bo’ladi, ota-onalar u uchun hamma narsani o’zlari hal qiladilar, bolaning barcha injiqliklari qondiriladi, va atrofdagi odamlar muammo manbai hisoblanadi. O’qish bilan bog’liq muammolar mavjud, jamoada bola o’zini ehtiyotkorlik bilan tutadi, uzoq vaqt davomida atrofidagi odamlarga qaraydi, muloqot qilishni va do’stlashishni xohlamaydi.
Ota-onaning avtoritar uslubi bilan ota-onalar bolaning tashabbusini bostiradi, uning harakatlari va harakatlarini boshqaradi va nazorat qiladi.
barcha noto’g’ri xatti-harakatlar, majburlash, baqirish, taqiqlar uchun jismoniy jazo. Bunday ota-onalar faqat bolaning itoatkor va ijrochi bo’lib ulg’ayishiga g’amxo’rlik qilishadi, lekin bolalar o’ziga ishonchsiz, qo’rqoq, o’zini himoya qila olmaydigan yoki tajovuzkor, avtoritar bo’lib o’sadi. Ular uchun atrofdagi dunyoga moslashish qiyin. Ota-onalar bilan bunday bolalar xotirjam va ijrochi bo’lib tuyulishi mumkin, ammo jazo tahdidi yo’qolishi bilanoq, bolaning xatti-harakati nazoratsiz bo’lib qoladi. Bola o’sib ulg’aygan sari avtoritar ota-onalarning talablariga toqat qilolmay qoladi. O’smirlik davrida tez-tez to’qnashuvlar ayanchli oqibatlarga olib kelishi mumkin.Haddan tashqari himoyalangan tarbiya uslubi bilan ota-onalar bolani rivojlanishdagi mustaqillikdan mahrum qiladilar, doimo uning yonida bo’lishadi, uning uchun muammolarni hal qilishadi. Ular unga haddan tashqari g’amxo’rlik qilishadi va g’amxo’rlik qilishadi, sog’lig’idan qo’rqishadi va tashvishlanadilar. Bola infantil, ishonchsiz, nevrotik, tashvishli bo’lib o’sadi, u ijtimoiylashuvda qiyinchiliklarga duch keladi.Oilaviy ta’limning begonalashtirilgan uslubi bilan munosabatlar ota-onalarning bolaning shaxsiyatiga chuqur befarqligini anglatadi, bu esa bolani baxtsiz, ishonchsiz, tajovuzkor qiladi.Ba’zi psixologlar oila tarbiyasining xaotik uslubini ajratib ko’rsatishadi, bu bolani tarbiyalashda yagona izchil yondashuvning yo’qligi bilan tavsiflanadi. Ta’lim vositalari va usullarini tanlashda ota-onalar o’rtasidagi kelishmovchiliklar asosida yuzaga keladi. Oilada nizolar tez-tez bo’lib, ko’pincha bolaning huzurida bo’ladi, bu esa bolada nevrotik reaktsiyalarning paydo bo’lishiga olib keladi. Ota-onalar tashvishli, ishonchsiz, impulsiv, tajovuzkor, boshqarib bo’lmaydigan shaxsni shakllantiradi.“Bola - oilaning ko’zgusi; quyosh bir tomchi suvda aks etganidek, ona va otaning axloqiy pokligi bolalarda ham o’z aksini topadi. V.A. Suxomlinskiy Oila - bu bolaning hayot yo’lidagi birinchi instantsiya.Oila o’z farzandlariga madaniy va axloqiy qadriyatlarni idrok etadi va etkazadi.Ota-onalar bolaning birinchi ijtimoiy muhitini tashkil qiladi. Ular bola har kuni boshqaradigan namunadir.
O’qituvchining vazifasi ota-onalarga ularning pedagogik savodxonligi, birinchi navbatda, o’zlariga, shaxsning shakllanishi va rivojlanishining murakkab va qiyin jarayonini tushunishga intilishlariga bog’liqligini tushuntirishdan iborat.
Ajdodlarimiz tomonidan yozib qoldirilgan «Ilk bitigi»da «Ayol kishi-kosa-piyolalarini tashlab qayerga boraman, der, yana qaytib keldi, kosa-piyolalarini sog’-salomat topdi, u sevinib, xursand bo’lar, der, shunday bilinglar: yaxshidir bu» - deb yozilishida ramziy ma’no mavjud bo’lib, keltirilgan lavhalarda oila hayotining turli manzaralari, baxt va baxtsizlik tushunchalari tahlil etiladi. Garchi ba’zi manzaralar oddiy, sodda tuyulsa-da, lekin ularda qadimgi davr odamlarining oila muhitidagi ma’naviy axloqiy prinsiplar aks etadi.
Kosa-piyolalar ayol kishining taqdiri, ro’zg’ori, oilasi ramzi, binobarin, ushbu parchada odamlar, xususan, ayollarni sabr-toqatli bo’lishiga da’vat qilinmoqda. Ma’lum bir sabablarga ko’ra o’z oilasidan sovish, hatto undan voz kechishga intilish istagi sodir bo’lishi 8 mumkin. Biroq bu-ayol uchun ham, oilaning boshqa a’zolari uchun ham, jamiyat uchun ham salbiy holat bo’lib, uni oqlab bo’lmaydi.
Ayol kishining qadr-qimmati, burchi, jamiyatda tutgan mavqeyi, yaratuvchilik salohiyati, eng awalo, oiladagi o’mi bilan belgilanadi. Islom dinining muqaddas kitobi «Qur’on»da «Alloh sizlami onalaringiz qomidan biron narsa bilmagan holingizda chiqardi va shukur qilishingiz uchun sizlarga quloq, ko’zlar va dillami berdi». «Erkaklar xotinlari ustida rahbardirlar. Bunga sabab Alloh ulaming birovlarini birovlaridan (ya’ni erkaklami ayollardan) ortiq qilgani va erkaklar (xotinlari va oilalari uchun) o’z mol-mulklaridan sarf-xarajat qilganlaridir.
Ibodat-itoatli va erlari yo’qligida Allohning hifzu-himoyati bilan (erlarining molmulklarini va o’z iffatlarini) saqlovehi xotinlar yaxshi xotinlardir». Islomdan oldingi zamonlarda erkak va ayolning oila va jamiyatda tutgan o’rni tubdan farq qilib, ko’pincha ayollar jinsiga past nazar bilan qaralganini eslasak, «Qur’on»da keltirilgan ushbu ilohiy so’zlaming naqadar katta ahamiyatga molik ekanini payqash qiyin emas. Yuqoridagi oyatlarda oiladagi er va xotinning shar’iy o’mi belgilab berilgan. Shariat hukmiga ko’ra, er birinchi navbatda oilaning barcha moliyaviy va ma’naviy masalalariga mas’ul bo’lgan, shuningdek, uni turlituman xurujlardan himoya qilishi tadbirkorlik, vazminlik, og’irbosiqlik kabi xislatlari tufayli oilaning boshlig’i er hisoblanadi, yaxshi xotin esa iffat va diyonatli, o’z erining xonadonini obod qiluvchi hamda unga bir umr sodiq bo’lgan pok umr yo’ldoshidir. Shuningdek, oilaning jamiyatda tutgan o’mi, oila tarbiyasi, ota-ona va farzandlar o’rtasidagi munosabatlar hamda oilaning pokligi va mustahkam bo’lishiga oid qimmatli fikrlar hadislarda muhim o’rin egallaydi: «Xotin kishi qovurg’adan yaratilgan.

Bilgilki, xalqning rasmi, odati shundayki, yugurib-yelib, qidirib-axtarib dunyodan biron narsa hosil qiladilar va bu topgan narsalarmi o‘zlarining yaxshi ko‘rgan kishisiga qoldirib ketadilar. Men dunyoda mana shu so‘zlami hosil qildim, sen mening uchun eng qimmatbahosan. Menga safar vaqti yaqinlashdi, dunyodan nima hosil qilgan bo‘lsam, sening oldingga qo‘ydim, toki o‘zingga bino qo‘ymagaysan va o‘zingga nomunosib ishlami qilmagaysan».

Kaykovus o‘z o‘g‘lining kelajagi haqida qayg‘urib, uning kelgusida har jihatdan barkamol, to Skis inson bo‘lib yetishishini istagan holda o‘z o‘git va pand nasihatlarini qoldirib ketgan. Kaykovus «Ota-onani hurmatlash haqida» nomli asarining V bobida oilaviy tarbiya xususida alohida to‘xtaladi. Yoshlami ota-onani hurmat qilishga chaqiradi, ulaming o‘z farzandlari uchun «o‘limga ham tayyor» turishlarini ta’kidlaydi. Ota-ona ko‘nglini ranjitmaslik, ularni izzat-ikrom ’qilish, hamisha shirin so‘zlar bilan muomalada bo'lish zarurligini uqtiradi: «...o‘z farzanding seni hurmat qilishni istasang, sen ham ota-onangni hurmat qil, chunki ota-onang haqida nima ish qilsang, farzanding ham senga shunday ish qiladi». Farzandning aqlli, dono, o£qimishli, ya’ni ma’rifatli bo‘lishi shu bilan bir qatorda ota-onani hurmat qilishi bilan bog‘laydi: «Наг bir farzand aqlli va dono bo‘lsa, ota-onaning mehrmuhabbatini ado qilishdan bosh tortmaydi». Kaykovus farzand parvarishi haqida so‘z yuritar ekan, hech narsani nazaridan qochirmaydi. Yangi tug‘ilgan farzandga awalo yaxshi ot qo'yish, so‘ng uni aqlli, mehribon doyalarga berish, katta bo‘lib, es-hushi kirgach, hunar va kasb o‘rgatish, o‘qitib ilmli qilish kabi vazifalar ota-onaning, birinchi navbatda otaning ezgu burchi ekanligini ta’kidlaydi. «Otalik shartin bajo keltirgilki, farzanding vujudga kelgandagidek hayot kechirsin, ya’ni har odam vujudga kelgan kunidan boshlab xulqi, odati unga hamroh bo‘ladi, ammo kuchsizlikdan, yumshoqligidan va zaifligidan uni namoyon qila olmaydi. Katta bo‘lgan sari, jismi va ruhi quvvat topadi, hamma fe’li-atvori namoyon bo‘ladi, kamolga yetgandan so‘ng hamma yaxshilik va yomonligini 12 zohir qiladi. Sen esa adab, hunar va bilimni unga o‘zingdan meros qilib qoldirgin, toki uning haqqini bajo keltirgan bo‘lasan».
Oila ijtimoiy institut sifatida
Yer shari buylab tugilishning uzaro fark kilishi avvalo mamlakat axolisining moddiy va madaniy turmush darajasi, asrlar davomida shakllanib,saklanib kolgan urf- odatlarga, diniga boglikdir. Bulardan tashkari tugilishga axolining jinsiy yoshi buyicha taksimlanishi, nigox va ajralish jarayonlari, tibbiyotning rivojlanish darajasi shuningdek xar bir davlat tomonidan olib borilayotgan demografik siyosat xam ta‘sir etadi. Yukorida akeltirilgan ma‘lumotlar ta‘siri oilaning bolaga bulgan talabi, jamiyatning bolaga bulgan talabi uzgarib boradi.
Oila sotsiologiyasi jamiyat tarakkiyotining xar bir boskichlarida, dunyoga barcha xalklar va davlatlar mikyosida tugilishning uzgarib borishiga oilaning bolaga bulgan extiyojiga ta‘sir etuvchi omillarning, axolining turli demografik va ijtimoiy guruxlarning xamda er- xotinning oilada farzandlar mikdoriga bulgan munosabatlarini sotsiologik tadkikotlar utkazish yuli bilan aniklanib beradi.
Oilaning bugungi shaklida oila a‘zolari bir- birlari bilan umumiy turmush, iktisodiy- mulkiy, ma‘naviy- xukukiy, psixologik munosabatlar, uzaro javobgarlik xis tuygulari bilan boglanib turadilar. Oilada xar bir oila a‘zolarining uz ijtimoiy urni bordir.
Ma‘lumki oilaning asosini – yadrosini er-xotin tashkil etadi. Oilada er-xotin, uzi yoki farzandlari bilan istikomat etishidir. Undan tashkari oilada er-xotin farzandlari bilan birga ularning ota-onadari, aka-ukalari va boshka karindosh uruglari xam birga yashashlari mumkin. Oila muxiti, uning jamoatda tutgan urni oila a‘zolariga, ularning xulk-atvorlariga bevosita boglikdir. Ayniksa oila muxitida ayolning urni aloxida axamiyati kasb etadi. Shuning uchun xam oila a‘zolarining oilaga, atrof- muxitga va uzaro munosabatlarini urganish xam oila sotsiologiyasining vazifalaridan biridir.
Oilaninsh tashkil topishi, shakllanishi va rivojlanishida demografik vazift muxim axamiyatga egadir. Oilaning ijtimoiy demografik tarkibi va unga t ta‘sir etuvchi ijtimoiy omillarni urganish xam oila sotsiologiyasi urganadigan muxim masalalardan xisoblanadi. Oilaning ijtimoiy- demografik tarkibi deganda, oilada yashab kelayotgan kishilarning nigox kondoshlik-karindoshlik munosabatlari, ijtimoiy guruxlari va mikdori asosida turlarga bulinish tushuniladi. Oilaning eng kup tarkalgan ijtimoiy, turli tuman oddiy oila bulib, unda er-xotin nigoxga karamagan, ya‘ni turmush kurmagan farzandlar bilan yashaydi. Agar birorta farzand turmush kurib, shu oilada birga yashasa, unda bu oila kengaygan yoki murakkab oilaga aylanadi. Murakkab oilada ikki yoki undan kup oilalar 3 va undankup avlod vakillari istikomat etishadi. Ana shunday xolatlarni xisobga olgan xolda sobik SSSR tarkibiga kirgan barcha respublikalarda, jumladan Uzbekistonda xam oilani kuyidagi turlarga bulib urganiladi: 1.Er-xotin bolalari bilan yoki bilasizyashaydigan oilalar. 2) Er-xotin, bolalari bilan yoki bolasiz, ota-onalarning fakat bittasi bilan yashaydigan oilalar.3) Er-xotin, bolalari yoki bolasiz, ota - onalarning fakat bittasi (yoki ularsiz) va boshka karindoshlari bilan yashaydigan oilalar. 4. ikki yoki undan ortik oddiy oila (nigox juftlari) bolalari bilan yoki bolasiz, ota-onalarning biri (yoki ularsiz) va boshka karindoshlari bilan (yoki ularsiz) yashaydigan oilalar: Ona va bolalar bilan yashaydigan oilalar; 6.Ota va bolalar bilan yashaydigan oilalar. 7. Ona- bolalar va onalar (yoki otaning) ota-onalaridan biri yashaydigan oilalar. 8. Ota – bolalar, otasining ( yoki otasining) ota-onalaridan biri bilan yashaydigan oilalar. 9. Boshka oilalar. Oila uning a‘zolarining ijtimoiy guruxlariga karab xam turlarga bulinadi:
Oila a‘zolari bir xil ijtimoiy guruxga mansub oilalar.
turli guruxga mansub oilalar.
Oilalarning usha oila a‘zolari mikdoriga karab turlarga bulinishi uning demokrafik tarkibini tashkil etadi. Uuzbekiston uchun shartli ravishda oilaning 3 ta demografik turga ajratish maksadga muvofikdir.
Kichik oilalar 2-4 kishi istikomat etuvchi oilalar.
Urta oilalar 5-6 kishi istikomat etuvchi oilalar.
Katta oilalar 7 va undar ortik kishilar istikomat etuvchi oilalar.
Oila sotsiologiyasini urganadigan navbatdagi demografik jarayon bu nigoxdir. Ma‘lumki, oila nigoxdan boshlanadi. Nigox jamityat tarakkiyotining ma‘lum boskichiga paydo buldi va kator ijtimoiy-iktisodiy omillar, din, urf-odatlar, kadriyatlar ta‘sirida shakllanib boradi. Nigox va uning turlari, tarixiy evolyutsiyasi, uning turli xalklar ijtimoiy guruxlar, xududlar buyicha xususiyatlari, nigox konuniyatlarini, oilada mexnat taksimoti va yoshlarni nigoxga psixologik, iktisodiy tomonidan tayyorlash va axolini nigoxga bulgan munosabatlarini urganish xam oila sotsiologiyasidai muxim axamiyatga egadir.
Oila tarkibida xamda rivojlanishiga bevosita ta‘sir etuvchi demografik omillardan yana biri- nigoxning bekor etilishi, ya‘ni ajralishlardir. Ma‘lumki, oilada er-xotinning ajralishi birinchi navbatda oilaning tarkibiga ta‘sir etadi. Oila tugal oiladan, tugalmas oilaga aylanadi. Oilada farzandlar tugilishi ma‘lum darajada kamayadi. Bu esa, uz navbatida, oilaning davom ettiruvchi avlod yaratilishiga, oilaning takror barpo bulishiga salbiy ta‘sir etadi. Oila sotsiologiyasi mustaxkamligiga salbiy ta‘sir etuvchi ajralish jarayonini urganar ekan, uning sabablarini turli tarixiy davrlarda, davlatlarda, xalklarda va ijtimoiy guruxlardagi xususiyatldarini ochib beradi.
Axoli migiratsiyasi xam oilaning ijtimoiy demografik tarkibiga ta‘sir etuvchi omillardandir. Insonning binr ijtimoiy-iktisodiy muxitdan muxitga utishi (masalan, shaxardan, kishlokka, kishlokdan shaxarga kuchishi), uning oilaga bulgan demografik, ijtimoiy-iktisodiy munosabatlariga ta‘sir etadi.
Mu‘lumki, oila paydo bulib to tugagunga kadar bir kancha boskichlardan utadi. Ular oilaning tashkil topishi (nigoxga kirish) birinchi farzandni tugilishi ( farzad kurish faoliyatini boshlanishi), oxirgi farzand tugilishi (farzand kurish faoliyatining tugallanishi), oxirgi farzandni oilali bulishi, oilasini tashkil etgan er yoki xotinni dunyodan kuz yumishi (oilaning tugallanishi). Yukorida keltirilgan jarayonlar oilaning xayotiy davrlari bulib, oila davomiyligiga muntazam kaytarilib turadi. Ushbu davrlarning xar birining uziga xos xususiyatlarini, ijtimoiy – iktisodiy muammolari mavjuddir. Ana shu muammolar xam oila sotsiologiyasining urganish doirasiga mansubdir. Oila sotsiologiyasi- sotsiologiyaning asosiy yunalishlaridan biri bulib bu fan oilaning nigox asosida tashkil topgan jamiyat tarakkiyotida muxim ijtimoiy vazifalarni bajaruvuchi sotsial institut sifatida urganadi. Oila sotsiologiyasining aloxida vazifasi bulib ularga jamiyat tarakkiyotida oilaning paydo bulishi rivojlanishi va mavjudlik konunniyatlarini urganish oilaning moxiyati va faoliyat uzgarib borishini aniklash nigox va oila turlari evolyutsiyasini urganish oila tashkil topish va tarakkiyotida avlodlarning uzaro ta‘sirini aniklash oila tarbiyasi oilaning faoliyatini va oila xukukining ijtimoiy moxiyatini ochib berish mexnat taksimotida oila urnini urganish kabilar kradi. Oila sotsiologiyasi oilaning tabiiy biologik nigox karindoshlik ma‘naviy iktisodiy va xukukiy munosabatlar asosida inrsonlarni biriktiruvchi jamiyatning kichik bir bulagi sifatida urganar ekan uning jamiyat bilan uzaro boglikligi asosida e‘tiborini karatadi. Insonning dunyoka kelishi yangi avlod paydo bulishi avlodlar almashuvi asosan oilada sodir buladi. Farzand tugilib kamolga yetib shaxs sifatida shakllangunga kadar lozim bulgan barcha ta‘lim tarbiya oila muxitida beriladi. Insonning ota-ona karindo- urugiga kariyalarga atrof-muxitga va tabiatga bulgan munosabatlari dastlab oilada shakllanadi. Shu bilan birga oila urf-odatlarini kadriyatlarini avloddan avlodga yetkazuvchi sotsial iinstut xisoblanadi. Oila asosan erkak bilan ayol urtasidagi nikox
Birinchi tashkil etiadi. Oila fakatgina erkak bilan ayol munosabatini emas er bilan xotin ota-onalar bilan bolalar munosabatini ifoadalaydi. Oila jamiyat bagrida tashkil topdi tarrakkiy etib boror ekan uzi xam ana shu jamiyatning kichik bir bulagi sifatida namoyon buladi. Jamiyatdagi ijtimoiy – iktisodiy munosabatlar oila tarakkiyotiga ta‘sir etadi. Oiladagi ta‘lim – tarbiya xususiyatlari esa jamiyatda uz aksini topadi. Shuning uchun xam oila va jamiyat uzaro boglik xolda tarakkaiy etib rivojlanadi. Oila tarakkiyoti uch yunalishda tanlash maksadiga muvofikdir.
Oila о‘zining shu funksiyasi tufayli jamiyatga, davlatga katta iqtisodiy foyda keltiradi.Masalan, bola tarbiyasi, bolani iqtisodiy ta’minlash borasidayoq uning jamiyatga keltirgan foydasi katta miqdorini tashkil etadi. Buni davlat tomonidan, davlat muassasalarida (bolalar uylarida) bir bolani 16-18 yil tarbiyalab, ishchi kuchi sifatida yetishtirish uchun (uni boqish, kiyintirish, о‘qitish, moddiy ta’minlash va sh.k ) davlat tomonidan xar bir bolaga sarflanadigan mablag‘ va aynan shunday ishchi kuchini oilada tarbiyalash uchun beriladigan nafaqa pullari miqdorini solishtiradigan bо‘lsak, о‘rtadagi farq birinchilar foydasiga bir necha yuz ming sо‘mni tashkil bо‘lish.
Tasavvur qilishga osonroq bо‘lishi uchun aytish mumkinki, xar bir bolani voyaga yetkazish uchun oila davlatga kamida bitta “Neksiya” avtomashinasi qimmati miqdorida iqtisodiy foyda keltiradi. Bu boradagi, ya’ni xar tomonlama kamol topgan ma’naviy-axloqiy yetuk, jismoniy-psixologik sog‘lom shaxsni yetishtirishning ma’naviy-axloqiy qimmatini esa xech qanday iqtisodiy mezon bilan о‘lchab bо‘lmaydi.
Oilaning muxim bо‘lgan funksiyalardan yana biri bu uning reproduktiv (jamiyatning biologik uzluksizligini ta’minlash, bolalarni dunyoga ketirish) fueksiyasidadir. Bu funksiyaning asosiy moxiyati inson naslini davom etirishdan iboratdir.
Xulosa
Stastistik ma’lumotlarga kо‘ra, agar xar bir oilada bittadan farzand bо‘ladigan bо‘lsa, bunday xalq sakkizinchi avloddan keyin yо‘q bо‘lib ketishi mumkin ekan.Xar bir oilada ikkitadan farzandning bо‘lishi xam axoli sonini saqlab tutishni ta’minlay olmaydi. Demograflarning ta’kidlashlaricha, oila о‘zining reprodiktiv funksiyasini bajarish uchun xar bir oilaga о‘rtacha 2,6 ta farzand tо‘g‘ri kelishi kerak.
Albatta, faqat oilagina jamiyat oldidagi funksiyalarni bajarib qolmasdan, balki jamiyat xam oilalarga funksiyalarini bajarib qolmasdan, balki jamiyat xam oilalarga funksiyalarni muvaffaqiyatli uddalashlari uchun zarur bо‘lgan shart-sharoitlarni yaratib berish lozim. Bu о‘rinda xukumatimiz tomonidan yuritilayotgan demografik siyosat, iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy tadbirlar bunga yaqqol misol bо‘la oladi. Bunday siyosatning asosiy yо‘nalishlari onlik va bolalikni muxofaza qilish, kо‘p bolali va kam ta’minlangan oilalarning moddiy axvolini yaxshilash, yosh oilalarga, onalarga yaratilayotgan imtiyozlar va shu kabilardan iborat.