Oksidlanish qaytarilish reaksiyalari deyiladi

https://t.me/kimyo_masala

                  #SHOH 

 

 

27 

oksidlash) pechida qanday amallar 

bajariladi? 

 

kukun holdagi pirit yuqoridan pastga sochiladi, 

pastdan esa havo haydaladi.

 

Bunday sharoitda 

piritni oksidlash uchun juda oz muddat kifoya. 

 

Qaynovchi qatlam deb nimaga aytiladi?  Piritning mayda zarrachalari bilan havoning 

aralashmasi qaynovchi qatlam deyiladi. 

 

Oltingugurt (VI)-oksidning olinishi 

katalitik jarayon bo'lib, katalizator 

sifatida nima ishlatiladi? 

Vanadiy (V)-oksid - V

2

O

5

. 

 

 Oltingugurt (IV)-oksidni tozalash 

jarayoni haqida gapiring? 

SO2 ga qo'shilgan chang va har-xil qo'shimchalar 

katalizatorni zararlaydi, ya'ni katalizatorning 

katalitik xossasini susaytiradi. Shuning uchun pirit 

kuydirilganda ajralib chiqayotgan SO

2

 avval 

tozalanib, so'ngra kontakt apparatiga yuboriladi. 

Kuydirish pechidan chiqayotgan SO

2

 siklon va 

elektrofiltr deb ataluvchi qurilmalarda tozalanadi. 

So'ngra suv bug'laridan tozalash uchun quritish 

minorasida quritiladi. Buning uchun konsentrlan-  

gan H

2

SO

4

 dan foydalaniladi. 

 

SO

2

 oksidlanish reaksiyasi ekzotermik 

reaksiya bo'lib, 400°C da necha % SO

3

 

hosil bo’ladi?  

99,2 %. 

 

SO

2

 ni oksidlash jarayonida harorat 

ko'tarilgan sari mahsulot kamayib 

boradi. 600°C da SO

3

 chiqish unumi 

necha % ni tashkil qiladi?   

73 % ni. 

 

SO

2

 oksidlash jarayonida ajralib 

chiqayotgan issiqlik qanday 

maqsadlarda ishlatiladi? 

Reaksiyada ajralib chiqayotgan issiqlik, issiq 

almashtirgichlarda SO

2

 ni isitish uchun sarflanadi. 

 

Oltingugurt (IV)-oksidini oksidlashda 

maqbul sharoit uchun qaytar 

reaksiyalarda muvozanatni o'ng 

tomonga siljitish omillarini tanlash 

zarur. Bunday omillar haqida nimalarni 

bilasiz? 

1. Harorat. Oltingugurt (VI)-oksidining hosil 

bo'lish unumini oshirish uchun reaksiyani  

600°C dan asta-sekinlik bilan 400-450°C ga 

tushirish kerak bo'ladi.  

2. Katalizator. Temir, platina va vanadiy oksidlari 

katalizator bo'lishi mumkin. Katalizatorga 

qo'yilgan talablar quyidagilardir: a) arzon bo'lishi;  

b) katalitik donorlarga chidamli bo'lishi; d) uzoq 

muddatga yetishi. Hozirgi kunda katalizator 

sifatida vanadiy (V)-oksidi ishlatiladi.  

3. Kontakt apparatiga kiritilayotgan oltingugurt 

(IV)-oksid suv bug'i va har xil changlardan 

tozalangan hamda katalizatorni zararlaydigan 

qo'shimchalardan xoli bo'lishi kerak. 

 

Chang, har-xil aralashmalar, 

shuningdek, suv bug'idan tozalangan 

SO

2

 va havodan  qanday qilib SO

3

 

Chang, har-xil aralashmalar, shuningdek, suv 

bug'idan tozalangan SO

2

 va havo issiq 

almashtirgichga, u yerdan kontakt apparatiga 

https://t.me/kimyo_masala

                  #SHOH 

 

 

28 

olinadi? 

o'tadi. Shu tariqa issiq almashtirgichdan o'tayotgan 

aralashma yetarli darajadagi issiqlikni olib kontakt 

apparatida oksidlanadi. Kontakt apparatida hosil 

bo'lib, issiq almashtirgichda sovigan oltingugurt 

(VI)- oksidi yuttirish minorasiga o'tadi. 

 

Oltingugurt (VI)-oksidni gidratlash, 

ya'ni sulfat kislota olish jarayoni haqida 

gapiring? 

Yuttirish minorasida oltingugurt (VI)-oksididan 

sulfat kislota olinadi. Buning uchun SO

3

 ni suv 

bilan reaksiyaga kiritish kerak. Ammo yuttirish 

minorasida SO

3

 suv bilan reaksiyaga kirishib, 

H

2

SO

4

 ning juda mayda tomchilarini hosil qiladi 

va minora tuman bilan qoplanadi. Bu sulfat 

kislotali tuman juda qiyin kondensatlanadi. 

Shuning uchun yuttirish minorasida SO

3

 98% li 

sulfat kislota yordamida yuttiriladi. Dastlab  

konsentrlangan H

2

SO

4

 tarkibidagi suv SO

3

 ni 

gidratlaydi:  

SO

3

+H

2

O=H

2

SO

4

 + Q 

So'ngra suvsiz H

2

SO

4

 SO

3

 ni biriktirib oladi va 

oleum deb ataluvchi birikmani hosil qiladi.  

H

2

SO

4

+nSO

3

 =H

2

SO

4

 · nSO

3

 

 

Sanoatda sulfat kislota ishlab chiqarish 

davom etishiga ko’ra qanday jarayondir? 

Uzluksiz jarayon. 

 

 

 

 

Sanoatda sulfat kislota ishlab chiqarish. 

 

 

 

 

 

 

 

https://t.me/kimyo_masala

                  #SHOH 

 

 

29 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

https://t.me/kimyo_masala

                  #SHOH 

 

 

30 

VIII-bob. AZOT GURUHCHASI. 

 

Kimyoviy elementlar davriy 

sistemasining V guruhi bosh 

guruhchasi elementlariga qaysi 

elementlar kiradi? 

Azot N, fosfor P, mishyak As, surma Sb va 

vismut Bi lar. 

 

 Kimyoviy elementlar davriy 

sistemasining V guruhi bosh 

guruhchasi elementlarining tashqi 

energetik pog’onasida nechtadan 

elektron bor? 

5 tadan. 

 

Azotning tabiatda uchrashi haqida 

gapiring? 

Azot tabiatda erkin holda ham, birikmalar 

tarzida ham uchraydi. 

 

Havoda hajm jihatdan va og'irlik 

jihatdan necha % azot bo'ladi? 

Havoda hajm jihatdan 78%, og'irlik 

jihatdan 75,5% azot bo'ladi. 

 

Azot birrikma holida qaysi modda 

tarkibida uchraydi? 

NaNO

3

. 

 

NaNO

3

 yana qanday nom bilan 

ataladi? 

Chili selitrasi. 

 

Azot tuproqda nimalar holida 

uchraydi? 

Azot tuproqda turli nitratlar holida 

uchraydi. 

 

Laboratoriyada azot qay tarzda 

olinadi? 

Laboratoriya sharoitida toza azot 

qizdirilgan mis (II)-oksidi ustidan ammiak 

gazini o'tkazib olinadi:  

3CuO+2NH

3

=3Cu+3H

2

O+N

2

 

 

Nima sanoatda azot olish uchun 

asosiy xomashyo hisoblanadi? 

Sanoatda azot olish uchun asosiy 

xomashyo havo hisoblanadi. 

 

Sanoatda havodan azot qanday qilib 

olinadi? 

Havo suyuq holatga o'tkaziladi. Buning 

uchun havo qattiq sovitiladi. Suyuq havo 

sekin asta bug'latiladi. Bunda birinchi 

bo'lib havo tarkibidagi azot uchib chiqadi.  

 

Azot va kislorodning qaynash 

haroratlari nechchiga teng? 

Azotning qaynash harorati -196°C, 

kislorodniki esa -183°C. 

 

Azotning fizik xossalari haqida 

nimalarni bilasiz? 

Azot rangsiz, hidsiz, mazasiz gaz bo'lib, 

suvda juda oz eriydi. 1 hajm suvda 0,0154 

hajm azot eriydi. Azotning suyuqlanish 

harorati - 210°C, qaynash harorati - 

196°C. 

 

Nima uchun azot kimyoviy jihatdan 

inert (nofaol) modda? 

Azot molekulasida atomlar o'zaro umumiy 

uch juft elektron hisobiga kovalent qutbsiz 

bog'langanligi uchun.  

 

Elektr yoyi hosil bo'lishidagi 

haroratda necha °C teng? 

2000 °C ga. 

 

Azotdan qanday qilib NO olish 

mumkin? 

Yuqori haroratda, masalan, elektr yoyi 

hosil bo'lishidagi haroratda azot kislorod 

https://t.me/kimyo_masala

                  #SHOH 

 

 

31 

bilan reaksiyaga kirishib azot (II)-oksid 

hosil qiladi.  

Momaqaldiroq paytida hosil bo'ladigan 

elektr razryadlari ta'sirida ham 

atmosferadagi azot oksidlanib azot (II)-

oksidi hosil qiladi. 

 

Qaysi ishqoriy metall odatdagi 

sharoitda azot bilan reaksiyaga 

kirishadi? 

Litiy bilan. 

 

Azot qizdirilganda qaysi metall bilan 

reaksiyaga kirishadi? 

Magniy bilan. 

 

Metallarning azot bilan hosil qilgan 

birikmalarinin umumiy nomi? 

Nitridlar. 

 

Laboratoriya sharoitida ammiak  

qanday qilib  olinadi? 

Laboratoriya sharoitida ammiak  

ammoniy tuzlariga ishqor ta'sir ettirib 

olinadi:  

NH

4

Cl+NaOH=NaCl+H

2

O+NH

3

 

Shuningdek, uni ammoniy xlorid tuziga  

so'ndirilgan ohakni aralashtirib qizdirish 

yo'li bi-  

lan ham olish mumkin:  

2NH

4

Cl + Ca(OH)

2

 = CaCl

2

 + 2H

2

O + 

2NH

3

 

 

Sanoatda NH

3 

 qay tarzda olinadi? 

Sanoatda ammiak atmosfera havosidan 

ajratib olingan azot va suvni elektroliz qilib 

olingan vodorodni katalizator, bosim va 

harorat ta'sirida  

reaksiyaga kirishtirib olinadi:  

N

2

 + 3H

2

 = 2NH

3

 + Q. 

 

Azot bilan vodorod aralashmasi 

odatdagi sharoitda reaksiyaga 

kirishmaydi. Azotning vodorod bilan 

o'zaro ta'sirlashuvi reaksiyasi qaytar 

reaksiyadir. Reaksiyani o'ng tomonga 

(NH

3

 hosil bo'lish tomonga) siljitish 

uchun qanday amallarni bajarish 

zarur? 

1. Bosimni orttirish zarur.  

2. Haroratni pasaytirish kerak. Ammo past 

haroratda ammiak hosil bo'lishi 

reaksiyasining unumi pasayib ketadi.  

3. Katalizatorlardan foydalanish zarur.  

 

 

N

2

 + 3H

2

 = 2NH

3 

bu reaksiyada 

katalizator vazifasini qaysi moddalar 

bajaradi? 

Bu reaksiya uchun katalizator - Al

2

O

3

, K

2

O 

va temir aralashmasi. 

 

Ammiakning fizik xossalari haqida 

nimalarni bilasiz? 

Ammiak rangsiz, o'tkir hidli, havodan 1,7 

marta yengil gazdir. 1 hajm suvda 700 

hajm ammiak eriydi. Ammiak suvda juda 

yaxshi eriydi 

 

Ammiakning suvda erishi natijasida 

Novshadil spirit. 

https://t.me/kimyo_masala

                  #SHOH 

 

 

32 

hosil bo'ladigan amoniy gidroksid 

yana qansay nom bilan ataladi? 

 

Ammoniy ionining hosil bo'lishi qaysi 

mexanizm asosida sodir bo'ladi? 

Donor-akseptor bog'lanish mexanizmi 

asosida. 

 

Ammoniy ionida azotning valentligi 

va oksidlanish darajasi nechchiga 

teng? 

Ammoniy ionida azot 4 valentli bo'lib 

qoladi. Oksidlanish darajasi esa 

o'zgarmaydi, ya'ni -3 ga teng. 

 

Ammiak kislorodda yonganda 

qanday moddalar hosil bo’ladi? 

Ammiak kislorodda yonadi, natijada azot 

va suv hosil qiladi:  

4NH

3

+3O

2 

= 2N

2

+6H

2

O 

Agar ammiakning yonishi reaksiyasi 

platina katalizatori ishtirokida amalga 

oshirilsa azot (II)-oksidi hosil bo'ladi:  

4NH

3

+5O

2

 = 4NO+6H

2

O 

 

Ammoniy ioni bilan kislota 

qoldiqlaridan hosil bo'lgan murakkab 

moddalarning umumiy nomi? 

Ammoniy tuzlari. 

 

Ammoniy tuzlarining qaysilari suvda 

yaxshi eriydi? 

Ammoniy tuzlarining barchasi suvda 

yaxshi eriydi. 

 

Ammiak qanday maqsadlarda 

ishlatiladi? 

HNO

3

 ishlab chiqarishda. 

Nitratlarni olishda. 

Ammoniyli tuzlarni olishda. 

Mineral o’g’itlarni ishlab chiqarishda. 

Dori-darmonlarni ishlab chiqarishda. 

Mineral bo’yoqlarni olishda. 

Portlovchi moddalar tayyorlashda. 

Sovutgich apparatlarini tayyorlashda. 

 

Azotning qanday oksidlarini bilasiz?  Azot (I)-oksid -  N

2

O         Azot (IV)-oksid 

- NO

2

  

Azot (II)-oksid - NO          Azot qo'sh 

oksid - N

2

O

4

  

Azot (III)-oksid --- N

2

O

3

   Azot (V)-oksid -

-- N

2

O

5

 

 

NO ning fizik xossalari haqida 

gapiring? 

 Azot (II)-oksid rangsiz, hidsiz gaz bo'lib, 

suvda juda oz eriydi. 1 hajm suvda 0°C da 

0,7 hajm NO eriydi. Suyuqlanish harorati -

163,6°C, qaynash harorati -154,8°C. 

 

NO qachon hosil bo’ladi? 

Azot (II)-oskidi elektr razryadlari va 

chaqmoq bo'lgan vaqtlarda hosil bo'ladi. 

 

Nima uchun bahor oylarida 

yog'adigan yomg'ir suvi tarkibida 

azot birikmalari oz bo'lsa-da 

uchraydi? 

Azot (II)-oskidi elektr razryadlari va 

chaqmoq bo'lgan vaqtlarda hosil bo'ladi.

 

Shuning uchun bahor oylarida yog'adigan 

yomg'ir suvi tarkibida azot birikmalari oz 

bo'lsa-da uchraydi. 

 

NO qanday oksid, u tuz hosil 

Azot (II)-oksidi befarq oksid, u tuz hosil 

https://t.me/kimyo_masala

                  #SHOH 

 

 

33 

qiladimi? 

qilmaydi. 

 

Sanoatda NO qanday qilib olinadi? 

Sanoatda NO ni olish uchun ammiak 

katalitik oksidlanadi. 

 

Laboratoriyada qanday qilib NO 

olish mumkin? 

Laboratoriyada NO ni olish uchun esa 

misga suyultirilgan nitrat kislota ta'sir 

ettiriladi:  

3Cu + 8HNO

3

 = 3Cu(NO

3

)

2

 + 2NO + 

4H

2

O 

 

Azot (II)-oksidi havo tarkibidagi 

kislorod bilan odatdagi sharoitda 

reaksiyaga kirishib qaysi gazni hosil 

qiladi? 

NO

2

 ni. 

 

NO

2

 ning fizik xossalari haqida 

gapiring? 

Azot (IV)-oksid qizg'ish-qo'ng'ir rangli, 

o'tkir hidli  

zaharli, bo'g'uvchi gaz. U suvda yaxshi 

eriydi. 21,3ºC da qaynaydi, - 9,3ºC da 

rangsiz kristall holatda qotadi. 

 

NO

2

 laboratoriyada qanday qilib 

olinadi? 

NO

2

 laboratoriyada misga konsentrlangan 

nitrat kislota ta'sir ettirib olinadi:  

Cu + 4HNO

3

 = Cu(NO

3

)

2

 + 2NO

2

 + 2H

2

O 

 

NO

2

 qanday oksid? 

Kislotali oksid. 

 

NO

2

 suvda eriganda qaysi moddalar 

hosil bo’ladi? 

Nitrat va nitrit kislotalar. 

 

Azotning eng yuqori valentligi 

nechchiga teng? 

IV ga. 

 

Nitrat kislotada azotning valentligi va 

oksidlanish darajasi? 

Nitrat kislotada azot IV valentli, 

oksidlanish darajasi esa +5. 

 

XX asr boshlariga qadar nitrat kislota 

qanday qilib olingan? 

XX asr boshlariga qadar nitrat kislota 

konsentrlangan sulfat kislotani chili 

selitrasiga (NaNO

3

) ta'sir ettirib olingan. 

 

Laboratoriyada nitrat kislota qaysi 

reaksiya asosida olinadi? 

NaNO

3

 + H

2

SO

4

 = NaHSO

4

 + HNO

3

. 

 

Sanoatda nitrat kislota olish uchun 

nimadan foydalaniladi? 

Ammiakdan. 

 

Sanoatda ammiakdan nitrat kislota 

qaysi reaksiyalar asosida olinadi? 

1. Ammiakni katalizator (Cr

2

O

3

 yoki 

MnO

2

) ishtirokida oksidlash.  

4NH

3

+5O

2

=4NO+6H

2

O 

2. Azot (II)-oksidni oksidlab azot (IV)-

oksid olish.  

2NO+O

2

=2NO

2

 

3. Azot (IV)-oksidni kislorod ishtirokida 

suvga yuttirish.  

4NO

2

+2H

2

O+O

2

=4HNO

3

 

 

Nitrat kislotaning fizik xossalari 

haqida nimalarni bilasiz? 

Toza nitrat kislota rangsiz, o'tkir hidli 

suyuqlik, zichligi 1,5 g/sm

3

. -41°C da 

https://t.me/kimyo_masala

                  #SHOH 

 

 

34 

kristallanadi. Suvda yaxshi eriydi. 

 

Nitrat kislota suyultirilgan  

eritmalarda holda bo'ladi? 

To'liq dissotsiatsiyalangan holda. 

 

Nitrat kislota beqaror.U nima ta'sirida 

parchalanib turadi? 

Yorug'lik va issiqlik ta'sirida parchalanib 

turadi. 

 

Kislotaning konsentratsiyasi va 

metalning faolligiga qarab nitrat 

kislota qanday moddalar hosil qilib 

qaytariladi? 

NO

2

, HNO

2

, NO, N

2

O, N

2

, NH

3

. 

 

Nitrat kislotaning metallar bilan 

reaksiyasi haqida gapiring? 

1. Passiv metallar, masalan, 

konsentrlangan nitrat kislota Cu va Pb 

bilan reaksiyaga kirishib  NO

2

 gazini hosil 

qiladi, suyultirilgan nitrat kislota  

esa  NO ni hosil qiladi.  

2. Aktiv metallar, masalan, Mg, Zn va Fe 

bilan kislotaning konsentratsiyasi va 

haroratga ko'ra turlicha reaksiyaga 

kirishadi:  

a) Cu+4HNO

3(kons.)

 = Cu(NO

3

)

2

 + 2NO

2

 + 

2H

2

O  

b) Pb + 4HNO

3(kons.)

 = Pb(NO

3

)

2

 + 3NO

2

 + 

2H

2

O  

d) 3Cu + 8HNO

3(suyul.)

 = 3Cu(NO

3

)

2

 +2NO + 

4H

2

O  

e) 4Fe+10HNO

3(juda 

suyul)

=4Fe(NO

3

)

2

+NH

4

NO

3

+3H

2

O

 

 

Zar suv deb nimaga aytiladi? 

1 mol nitrat kislota bilan 3 mol xlorid 

kislota aralashmasi "zar suvi" deyiladi. 

 

Zar suv haqida nimalarni bilasiz? 

Zar suvi juda kuchli oksidlovchi, u hatto 

juda passiv metallar - oltin va platinani 

ham erita oladi:  

Au+HNO

3

+3HCl=AuCl

3

+NO+2H

2

O  

3Pt + 4HNO

3

 + 12HCl = 3PtCl

4

 + 4NO + 

8H

2

O 

 

Yog'och qipig'i, skipidar (organik 

modda) larda nitrat kislota ta’sirida 

qanday o’zgarish kuzatiladi? 

Yog'och qipig'i, skipidar (organik modda) 

lar nitrat kislotada alangalanib yonib 

ketadi. 

 

Nitrat kislota tuzlarining umumiy 

nomi? 

Nitratlar. 

 

Nitratlar asosan qanday qilib olinadi?  Nitratlar asosan metallarga, metallarningo 

ksidlariga, ishqoriy metallarning va 

ishqoriy yer-metallarning karbonatli 

tuzlariga nitrat kislota ta'sir ettirib olinadi. 

 

Ammoniy nitrat asosan qaysi 

reaksiya asosida olinadi? 

Ammoniy nitrat  ammiakga nitrat kislota  

ta'sir ettirib olinadi:  

https://t.me/kimyo_masala

                  #SHOH 

 

 

35 

NH

3

 + HNO

3

 = NH

4

NO

3

 

 

Nitrat kislota qanday maqsadlarda 

ishlatiladi? 

Mineral o’g’itlar ishlab chiqarishda. 

Turli xil bo’yoqlar atyyorlashda. 

Portlovchi moddalar tayyorlashda. 

Sun’iy tolalar ishlab chiqarishda. 

Kinoplyonkalar ishlab chiqarishda. 

Dori-darmonlar tayyorlashda. 

Har xil nitratlar ishlab chiqarishda. 

Zar suvi tayyorlashda. 

 

Qaysi nitratlar suvda yaxshi eriydi? 

Barcha nitratlar suvda yaxshi eriydi. 

 

Nitratlarning parchalanishi haqida 

gapiring? 

Nitratlar qizdirilganda albatta 

parchalanadi. Metallarning faollik qatorida 

magniy-  

dan chapda joylashgan metallarning 

nitratlari nitrit va kislorod hosil qilib 

parchalanadi:  

KNO

3

KNO

2

 + O

2

. 

Metallarning faollik qatorida magniy bilan 

mis oralig'ida joylashgan metall nitritlari 

metall oksidi, azot (IV)-oksidi va kislorod 

hosil qilib parchalanadi:  

CuNO

3

CuO + NO

2

 + O

2

 

Metallarning faollik qatorida misdan keyin 

joylashgan metallarning nitratlari 

parchalanganda metall, azot (IV)-oksid va 

kislorod hosil qiladi:  

AgNO

3

Ag + NO

2

 + O

2

. 

 

Ammoniy nitrat parchalanganda 

azotning qaysi birikmasi hosil 

bo'ladi? 

N

2

O. 

 

Eritmada nitrat ioni borligi qanday 

qilib aniqlanadi? 

Buning uchun nitrat tuzi konsentrlangan 

sulfat kislota bilan qo'shib qizdiriladi va 

mis qo'shiladi. Reaksiya natijasida qo'ng'ir 

gaz - NO

2

 hosil bo'lishi tekshirilayotgan 

tuz nitrat ekanligini bildiradi:  

2NaNO

3

 + H

2

SO

4

 = Na

2

SO

4

 + 2HNO

3

 

4HNO

3

 + Cu = Cu(NO

3

)

2

 + 2NO

2

 + 2H

2

O 

 

Nitratlardan asosan qishloq 

xo'jaligida nima sifatida 

foydalaniladi? 

Nitratlardan asosan qishloq xo'jaligida 

mo'l hosil olish uchun mineral o'g'itsifatida 

foydalaniladi. 

 

Fosfor asosan necha valentli 

birikmalarni hosil qiladi? 

Fosfor asosan 3 va 5 valentli birikmalarni 

hosil qiladi. 

 

Fosfor qanday oksidlanish 

darajalarini namoyon qiladi? 

Fosfor -3, 0, +3, +5 oksidlanish 

darajalarini namoyon qiladi. 

 

Tabiatda, asosan qanday oksidlanish 

Tabiatda, asosan +5 oksidlanish