O‘lchash va nazorat o‘lchov vositalarining hatoliklari haqida asosiy tushunchalar

Sistematik – deb paydo bo‘lishi yaxshi ma’lum bo‘lgan xatoliklarga aytiladi.
Tasodifiy – xatoliklar qandaydir ma’lum bo‘lgan u yoki bu qonuniyatlarga bo‘ysunmaydilar.
Qo‘pol xatoliklarga ega o‘lchovlar natijalari noaniq o‘lchov deb qabul qilinadi.
Tasodifiy xatoliklar o‘zining tabiati va katta-kichikligi bo‘yicha avvaldan ma’lum bo‘lmagan bo‘ladi. Takroriy o‘tkazilgan o‘lchovlarda ular doimiy bo‘lmaydilar, chunki ular o‘lchov jarayoniga turli sabablarning birgalikda ta’siri natijasida paydo bo‘lib, bu sabablarning har biri o‘zini har hil tutadi va bir-biriga bog‘liq emas.
Bir hil o‘lchovlardagi tasodifiy xatoliklarni hisobga olib bo‘lmaydi, ammo aynan bir doimiy kattalik uchun takroriy o‘lchovni bir hil sinchkovlik bilan o‘tkazilganda tasodifiy xatoliklarning olingan natijalarga ta’sirini sistematik va qo‘pol hatoliklarni istisno etgan holda ma’lum bir ehtimollik bilan baholash mumkin.
Tasodifiy xatoliklarning nazariyasi matematik statistika va ehtimollik nazariyasi metodlariga asoslangan bo‘lib, bir necha bora takroriy o‘lchovlar o‘tkazilganda yakuniy, oxirgi natijani aniqlash imkonini beradi. SHu sababli tasodifiy xatoliklar teoriyasi o‘lchov asboblari ishlarining ishonchliligi va o‘lchovlarning aniqligini baholash uchun keng qo‘llaniladi.
O‘lchash va nazorat o‘lchov vositalarining hatoliklarini hisoblash bo‘yicha masalalar

1.1. Termostatdagi harorat 0-500⁰S shkalali, yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan asosiy xatoligi ±4° S chegarasida bo‘lgan texnik termometr bilan o‘lchanar edi. Termometr ko‘rsatmasi 346⁰S ni tashkil etdi. Texnik termometr bilan bir vaqtda termostatga tekshiruvdan o‘tganligi haqida guvohnomaga ega bo‘lgan laboratoriya termometri tushirildi. Laboratoriya termometrining ko‘rsatmasi 352⁰S ni tashkil etdi. Guvohnoma bo‘yicha tuzatish – 1⁰Sni. CHiqib turgan ustun uchun tuzatish +0,5° S ni tashkil qiladi. Texnik termometr ko‘rsatmasidagi xatolikning amaldagi qiymati yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan asosiy xatolikning chegarasidan oshadimi, shuni aniqlang.

1.2. Millivoltmetr 50 intervalga ajratilgan bir hil tenglikdagi shkalalarga bo‘lingan o‘lchovning quyi chegarasi U_k = -10 mV, yuqori chegarasi <sub>ni tashkil qiladi. Millivoltmetrning sezuvchanligi va shkalalari bo‘linishining bahosini aniqlang.
1.3. Mis yoki platina termometrining o‘zgarish koeffitsientlari haroratga bog‘liqmi, agarda uning qarshiligi quyidagi ifodalarning harorati bilan bog‘liqligi ma’lum bo‘lsa:
- mis termometri uchun,
- platina termometri uchun.
1.4. 0-500</sub>⁰_{S shkalali graduirovka XK avtomatik potensiometri tekshirilganda shu narsa aniqlandiki, asbob strelkasi va perosi nol belgiga nisbatan yuqorilash tomonga 10}⁰_{S siljigan. Qog‘oz diagrammasi qayta ishlanganda harorat o‘lchashdagi bu sistematik xatolik qanday hisobga olinishi zarur? Masalan, 430}⁰_{S belgisida.
1.6. Barometrik bosimi 760dan 723,3 gacha mm.simob.ust.ni tashkil etgan o‘zgarish tufayli sodir bo‘lgan gazli manometrik termometr ko‘rsatkichidagi absolyut va nisbiy o‘zgarishlarni aniqlang. Asbob shkalasi} 0—100°S, bu bosimning 6,825 dan 9,325 gacha kgs/sm² ga teng. Asbob 80⁰S ni ko‘rsatmoqda. Asbob shkalasi bir me’yorda.
1.7. 1,5 sinfdagi texnik manometr uchun atrof-muhitning normal harorati 20±5°S, ishchi harorat esa +5 dan + 50°S gacha.
Agarda atrof-muxit harorati t =24°S, t =10°S va t = 55°S ni tashkil etgan holda qolgan ta’sir etuvchi kattaliklar normal qiymatga ega bo‘lsa, bunday sharoitda asbobning ko‘rsatkichlari xatoliklari bir hilda bo‘ladimi?
1.8. Avtomatik potensiometr shkalasining barcha nuqtalaridagi o‘lchovlarning yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan nisbiy xatoliklari chegarasi bir hildami?.
1.9. 200-600⁰S shkalali 0,5 graduirovka sinfli XK avtomatik potensiometri bilan termo e.yu.kning bir marotabalik o‘lchovi o‘tkazildi. Ko‘rsatkich 550⁰S belgisida turibdi. 550⁰S belgida turgan potensiometr bilan termo e.yu.k. o‘lchangandagi maksimal nisbiy xatolikni baholang. Ishlash sharoiti normal xolatda nisbiy xatolik asbobning ko‘rsatkichi bilan bog‘liqmi?