O’lchash xatoliklari nazariyasi bo’yicha tushunchalar

O’LCHASH XATOLIKLARI NAZARIYASI BO’YICHA TUSHUNCHALAR.
O’lchash xatoliklari 0 ‘lchash natijasida, odatda o‘lchanayotgan kattalikning chinakam qiymatidan farq qiladigan haqiqiy qiymati topiladi. Kattalikning 0‘lchash usuli bilan topilgan qiymati o‘lchash natijasi deyiladi. O'lchash natijasi bilan o'lchanayotgan kattalikning haqiqiy qiymati orasidagi farq o'lchash xatoligi deyiladi. Kattalikning chinakam qiymati - bu ob’yektning tegishli xossasini sifat va miqdoriy jihatdan ideal tarzda aks ettiradigan kattalik ko‘rsatkichi. Kattalikning haqiqiy qiymati- eksperimental tarzda topilgan fizik miqdorning qiymati va u haqiqiy qiymatga shunchalik yaqinki, uning o‘rniga ishlatilishi mumkin. Xh~Xch 0 ‘lchash natijasining xatoligi - o‘lchash natijasi X ning o‘lchanayotgan kattalikning chinakam qiymati Xch dan farqi. ДХ =X - Xch »X - Xh 0 ‘lchashning mutlaq xatoligi- o‘lcbanayotgan kattalik birligida ifodalangan xatolik. A = X - X h X - A X X + 1 A 2 A X 44 0 ‘lchashning nisbiy xatoligi - mutlaq xatolikning o'lchangan kattalikning haqiqiy qiymatiga nisbati. 0 ‘lchash natijasini to‘g‘ri yozib olishga misollar Yozib olinayotgan natijalaming eng past razryadi uskuna shkalasi bo‘limlarining eng past razryadiga mos kelishligi kerak. Dastlabki olingan natijalar doimo taqribiy sonlar hisoblanadi. Ulaming ichidan haqiqiy va haqiqiymaslari, ahamiyatli va ahamiyatsizlarini farqlash kerak bo‘ladi. U=(268 ± 8) V yoki U=268V±8V Ahamiyatli raqamlar - son tarkibidagi to‘g‘riligiga ishonch bo'lgan noldan farqli barcha raqamlar. Istisno: nol ahamiyatli hisoblanadi: 1. Agar u boshqa ahamiyatli raqamlar orasida tursa; 2. Agar yaxlitlashdan keyin u tegishli razryadlarda birlik yo‘qligini ko'rsatsa. L = 3 8 .5 8 s m Ita'rtta ihwntyHI m u n 5=A/Xh 8= A 100% /X h L = 385200 mkm Di'rttaakMil L — 385,2 m m т м и »«и>1 L - 3.852-10» mkm — • 45 0 ‘lchash xatoliklarining tashkil qiluvchilari A= xatolikni tasodifiy tashkilqiluvchisi xatolikni sistematik tashkil qiluvchisi Tasodifiy xatolik - bir xil qiymatni takroriy o'lchash paytida tasodifiy ravishda o‘zgaradigan o‘lchash xatoligining tarkibiy qismi. Kutilayotgan tasodifiy xatolik - bu xatolikning shakllanishiga ta’sir qiluvchi barcha omillaming ko‘proq yoki kamroq barqaror intensivligida aniqlanadigan tasodifiy xatolik. Qo‘pol tasodifiy xatolik - berilgan sharoitlarda kutilganidan sezilarli darajada yuqori bo‘lgan 0‘lchash xatoligi. Nomuvofiq tasodifiy xatolik (promax) - natijani butkul va keskin buzadigan o‘lchash xatoligi. Sistematik xatolik - bir xil qiymatni takroriy o‘ Ichash paytida o‘zgarishsiz qoladigan yoki davriy ravishda o‘zgarib turadigan 0‘lchash xatoligining tarkibiy qismidir. Uslubiy xatolik - o‘lchash usulining nomukammalligi tufayli yuzaga keluvchi o'lchash xatoligining tarkibiy qismidir. Instrumental о ‘Ichash xatoligi - qo'llaniladigan o'lchash vositalarining xatoligi tufayli yuzaga keladigan o'lchash xatoligining tarkibiy qismidir. 0 (rnatish xatoligi - o'lchash xatoligining tarkibiy qismi bo'lib, u o'lchash vositalarini noto'g'ri o'matilishi natijasida yuzaga keladi. 47 Tashqi omillar ta’siridagi xatolik - obyektga va o'lchash vositalariga tashqi omillami (issiqlik va havo oqimlari, magnit, elektr, gravitatsion maydonlar va boshqalar) ta’sir qilish natijasida kelib chiaadiean o'lchash xatolieinine tarkibiv aismidir. Subyektiv xatolik - o'lchashni amalga oshiruvchi shaxsning individual xususiyatlari tufayli yuzaga keladigan o'lchash xatoligining tarkibiy qismidir. Hisoblash xatoligi - o'lchash natijalarini matematik qayta ishlash jarayonida yuzaga keladigan o'lchash xatoligining tarkibiy aismidir. - takroriy о'lchashlar davomida o'zining qiymatini o'zgartirmaydigan xatoliklar. 0 ‘zgaruvchan sistematik xatoliklar (y) - takroriy o'lchashlarda turli xil qiymatlami olishi mumkin bo'lgan xatoliklar.
O‘lchash natijalarini ishlab chiqish. Hatoliklarning elementar nazariyasi.
Sistematik va tasodifiy hatoliklar.
Fizika moddiy dunyoning realligini o‘rgatuvchi fan bo‘lganligi sababli uning
qonuniyatlarini o‘rganishda tajribalarga tayaniladi. Tajribalar esa fizik kattaliklarni
o‘lchash asosida olib boriladi. O‘lchash deb, aniqlanayotgan fizik kattalikni birlik
deb qabul qilingan kattalik bilan taqqoslashga, ya’ni birlikdan necha marta farq
qilishini aniqlashga aytiladi. O‘lchashning ikki turi mavjud: bevosita va bilvosita
o‘lchash.
1. Berilgan fizik kattalikni bir necha marta birlik kattalik bilan
taqqoslash orqali uning qiymatni tajribada aniqlash bevosita o‘lchash deyiladi.
Masalan, uzunlik, massa, vaqt, harorat va boshqalarni darajalangan (graduirovka
qilingan) asboblar: mikrometr, shtangensirkul, sekundomer, termometr va
boshqalar yordamida o‘lchanadi. Bunda o‘lchanayotgan kattalikning miqdori
asbobning qancha ko‘rsatayotganligi asosida to‘ridan-to‘g‘ri yozib olinadi.
2. Bevosita o‘lchanayotgan fizik kattaliklar bilan o‘zaro qonuniy, ya’ni
funksional bog‘langan kataliklarning qiymatlarini aniqlanishi bilvosita o‘lchash
deyiladi. Bunga misol qilib, tezlik, tezlanish, energiya va boshqalarni hisoblashni
ko‘rsatish mumkin.