Oldingi xatboshida batafsil muhokama qilingan aql-idrok tushunchasi ijodiy fikrlash tushunchasi bilan chambarchas bog'liqdir

Oldingi xatboshida batafsil muhokama qilingan aql-idrok tushunchasi ijodiy fikrlash tushunchasi bilan chambarchas bog'liqdir. Aql-idrok, ta'rifi bo'yicha, inson tafakkurining barcha turlarini, shu jumladan ijodiyni ham o'z ichiga oladi. Biroq, ular insonning yuqori darajada rivojlangan intellekti haqida gapirganda, avvalambor, bu uning ijodiy fikrlash qobiliyatini anglatadi. Yuqorida tavsiflangan intellektning uch o'lchovli modeli muallifi J. Gilford ijodiy fikrlashga aniq ilmiy ta'rif berishga harakat qilgan kam sonli psixologlardan biri edi. Boshqa psixologlardan farqli o'laroq, J. Gyilford o'zining aql-idrokni murakkab, ko'p o'lchovli shakllanish sifatida tushunishiga tayanib, bunday fikrlashga ta'rifini tuzdi. Ijodiy fikrlash ko'pincha bunday fikrlash deb nomlanadi, natijada yangi narsani kashf etish yoki yaratishdir. Nazariy va amaliy fikrlashning ko'p turlari shu tarzda ijodiy xarakterga ega bo'lishi mumkin. Nazariy fikrlashda uning ijodiy tomoni ushbu tafakkur, masalan, tushunchalarning yangi ta'rifi, gipoteza, taxminni isbotlash usuli, ilmiy nazariyani vujudga keltirishi yangiliklarida namoyon bo'ladi. Insonning amaliy tafakkurida ko'pgina yangilik elementlari (ijodkorlik mavjudligining alomatlari) paydo bo'lishi mumkin, shuning uchun ham uni ijodiy deb hisoblash mumkin. Masalan, inson o'z qo'llari bilan qandaydir bir asl narsani qilishi, mavjud hayotiy vaziyatdan yangi, kutilmagan yo'l topishi, buyum, material va h.k.lardan foydalanishning mutlaqo yangi usulini topishi mumkin.
jodiy fikrlash doimo olimlarning qiziqishini oshirib kelgan va bu qiziqish nafaqat ushbu fikrlash turini ilmiy bilishga intilish, balki uni rivojlantirish istagi bilan ham bog'liq edi. Ijodiy fikrlashni o'rganayotganda olimlarni ushbu fikrlash turi, uning tafakkurning boshqa turlaridan farqi, kelib chiqishi va rivojlanishi qiziqtirgan. Biroq, uni anglashga bo'lgan uzoq yillik urinishlarga qaramay, ijodiy fikrlash psixologiyaning eng murakkab va mohiyatiga ko'ra hal qilinmagan muammolaridan biri bo'lib kelgan va shunday bo'lib qolmoqda. Insonning ijodiy fikrlashini (ijodiy qobiliyatlarini) tushunishning bir necha yondashuvlari mavjud. Birinchi yondashuvga ko'ra, odamda hech qanday maxsus ijodiy fikrlash (maxsus ijodiy qobiliyat) mavjud emas. Ushbu nuqtai nazarning tarafdorlari, odamlarning ijodiy faoliyatida ularning odatiy, umumiy intellektual, aqliy yoki amaliy qobiliyatlari namoyon bo'ladi va vaqti-vaqti bilan har qanday shaxsning faoliyati ijodga aylanishi mumkin, agar bu jarayonda u tasodifan kashf etsa yoki yangi bir narsa yaratadi. Shuning uchun insonning maxsus ijodiy ehsoni emas, balki faqat umumiy intellektual mavjud va har qanday intellektual jihatdan yuksak darajada rivojlangan shaxs katta yoki kichik darajada potentsial ijodiy shaxsdir. Bundan tashqari, ushbu nuqtai nazarni qo'llab-quvvatlovchilar, aql-idrokdan tashqari, insonning ijodiy moyilligini namoyon etishda uning faoliyati motivatsiyasi muhim rol o'ynaydi, deb ta'kidlaydilar. Kuchli motivatsiya insonning intellektual (ijodiy) salohiyatini oshirishi mumkin, zaif motivatsiya esa uni pasaytiradi.
Umumiy intellektual qobiliyat va motivatsiyadan tashqari, ijodiy qobiliyatlarni (ijodiy fikrlashni) anglash bilan bir qatorda, insonning ba'zi boshqa shaxsiy xususiyatlariga, masalan, boshqalardan farq qilish istagiga muhim rol beriladi. Shuningdek, ijodiy iste'dodli odamning o'ziga xos "muammolarga sezgirligi", qaror qabul qilishdagi mustaqilligi, noaniq va juda qiyin sharoitlarda qaror qabul qilish qobiliyati, o'zining va boshqalarning yutuqlarini baholashda tanqidiyligi, shuningdek ba'zi uni ijodiy bo'lmagan shaxslardan ajratib turadigan boshqa individual xususiyatlar .
Ijodiy fikrlashni (ijodiy qobiliyatlarni) tushunishning ikkinchi yondashuvining mohiyati ijodiy qobiliyatlarning haqiqatan ham mavjudligini e'tirof etish va insonning intellektual rivojlanishining umumiy darajasidan nisbatan mustaqil omil sifatida harakat qilishdir. Bunday holda, quyidagi rezervasyon amalga oshiriladi: inson o'zini ijodiy shaxs sifatida namoyon qilishi uchun (ijodiy qobiliyatlarga ega sifatida), uning intellektual rivojlanishida u yuqori darajaga ko'tarilishi kerak. Masalan, E.P.Torrance, standart intellekt sinovlari bilan o'lchanadigan va 120% va undan yuqori bo'lgan intellektual rivojlanishning umumiy darajasi o'ziga xos intellektual chegaraga aylanishi mumkin, bundan tashqari ijodiy qobiliyatlar o'zini namoyon qila boshlaydi
Ushbu masala bo'yicha uchinchi nuqtai nazar, dastlabki ikkitasi o'rtasidagi kelishuvdir va quyidagicha. Shaxsning umumiy intellektual va ijodiy qobiliyatlari o'rtasida quyidagi tartibdagi bog'liqlik yoki funktsional munosabatlar mavjudligini ta'kidlaydi: insonning intellektual rivojlanishining umumiy darajasi qanchalik baland bo'lsa, uning ijodiy qobiliyatlari shunchalik rivojlangan va aksincha.
Shunday qilib, aql va ijodning alohida mavjudligi tan olinadi, ammo shunga qaramay, ular bir-biri bilan bog'liq deb ishoniladi. Boshqa intellektual faoliyat turlaridan farq qiladigan ijodiy jarayonga kelsak, uning aksariyat olimlari tomonidan uning mavjudligini inkor etishadi. Ijodiy jarayon (yoki ijodiy fikrlash) tarkibida va boshqa xususiyatlarida, faqat yangi bilimlarni yaratishi yoki muammoning yangi echimini topishi bundan mustasno, boshqa fikrlash turlaridan unchalik farq qilmaydi.
Ijodiy fikrlashni eksperimental ravishda o'rganishga kirishgan birinchi olim-psixologlardan biri nemis psixologi, gestaltik psixologiyaning asoschilaridan biri M.Vertxaymer edi. Shunga ko'ra, gestalt psixologiyasi, shuningdek nazariy va uslubiy jihatdan unga yaqin

Anjir. 6.4. Ijodiy fikrlash bo'yicha klassik tajribalarda sub'ektlar tomonidan echilgan vazifalar namunalari Muammo 1. Sog'lom to'qimalar bilan o'ralgan tanada joylashgan o'smani qanday qilib bu to'qimalarga zarar bermasdan maxsus nur yordamida yo'q qilish mumkin? (O'smani olib tashlash uchun mos keladigan nurda yuqori energiya kontsentratsiyasi talab qilinadi, chunki sog'lom to'qimalar ham zarar ko'radi).
Muammo 2. Rasmda ko'rsatilgan oltita teng segment (gugurt) dan to'rtta teng qirrali uchburchak qanday qo'shiladi?
Muammo 3. To'rtta bo'lakdan ko'p bo'lmagan bitta uzluksiz chiziq qanday qilib ushbu rasmda kvadrat shaklida joylashgan to'qqizta nuqtani kesib o'tishi mumkin?
Vazifa 4. Ushbu rasmda ko'rsatilgan oltita geometrik shaklni (ob'ektlarni) nima birlashtiradi (ular orasida nima umumiy)?
Germaniyadagi Vyurtsburg tafakkur maktabi ijodiy fikrlashni maxsus ilmiy tadqiqot mavzusiga aylantirgan birinchi psixologlar birlashmasi bo'ldi. Masalan, M. Vertxaymer bir qator muammolarni o'ylab topdi, ularning yordamida fikrlashning ushbu turini eksperimental tekshirish mumkin edi. Shuningdek, u ijodiy fikrlashni o'rganish uchun mo'ljallangan tajriba namunasini ishlab chiqdi.
Keyinchalik, boshqa olimlar ijodiy fikrlashni o'rganishga qaratilgan eksperimentlarni tashkil etish va o'tkazishning ushbu uslubiga rioya qilishni boshladilar. Ularning ishlarida ushbu fikrlash turini eksperimental o'rganishda foydalaniladigan vazifalar doirasi sezilarli darajada kengaygan. Oddiy hayot tajribasiga asoslanib, ularning echimini topish imkonsiz bo'lishi uchun, bunday vazifalar maxsus kasbiy bilimlarni talab qilmasligi uchun ular maxsus tanlangan. Bunday vazifalarning namunalari shakl. 6.4
Ijodiy fikrlashni eksperimental o'rganish jarayonida foydalaniladigan bu va boshqa shunga o'xshash vazifalarning barchasi bunday fikrlash tabiati bilan bog'liq umumiy xususiyatga ega. Ularning to'g'ri echimlarini topish uchun o'zini o'ylash uchun cheklovlar qo'ymasdan, muammoni hal qilishning noan'anaviy usulini qo'llash kerak, ya'ni. aksariyat odamlar bunday vaziyatlarda qiladigan odatiy doiradan tashqariga chiqing (muammoni hal qilishning aniq, tanish usullaridan voz keching).
Masalan, 1-masalani echishda, nurni o'simta tomon faqat bitta manbadan yo'naltirishga hojat yo'q deb taxmin qilish kerak (xuddi shu fikr birinchi kelganida, bu muammoni hal qilishning iloji yo'q, uni hal qilish mumkin. faqat bir nechta turli xil manbalar nisbatan zaif nurlardan foydalanilsa va ularning barchasi o'smaga yaqinlashib, kerakli joyda energiyaning kerakli konsentratsiyasini ta'minlaydi). 2-masalada muammoning echimini faqat tekislikda izlashdan voz kechish kerak (bu odatda ma'lum bir masalani echishni boshlagan odamning xayoliga birinchi bo'lib keladi va u beixtiyor uning izlanishini cheklaydi Biroq, bu muammo faqat kosmosda hal qilinadi va mavzu bu haqda taxmin qilishi kerak.3-masalani echishda, oldindan kesilgan chiziq kvadrat hosil bo'ladigan kvadrat chegarasidan chiqib ketishiga imkon berish kerak. Agar siz mos keladigan chiziqni faqat shu kvadrat ichida joylashtirishga harakat qilsangiz, muammo hal qilinmaydi. sub'ektlar tomonidan ularning fikrlashiga qo'yilgan cheklovlar.4-sonda, avval siz ushbu raqamlarni (ob'ektlarni) to'g'ridan-to'g'ri taqqoslash orqali taxmin qilishingiz kerak. ) bir-birlari bilan muammoning kerakli echimini topish mumkin emas, agar ular bir-biri bilan to'g'ridan-to'g'ri taqqoslansa, haqiqatan ham ular o'rtasida umumiy hech narsa topilmaydi, shunga ko'ra qo'shimcha, uchinchi ob'ektni toping (bu tabiiy ravishda shubhasiz, rasmning o'zida emas) va bu raqamlar aslida nimani birlashtirganligini taxmin qilish uchun u bilan muayyan harakatlarni bajaring (bunday ob'ekt konus bo'lib, kerakli harakatlar uning tekislikdagi turli bo'limlari).
Keltirilgan misollardan kelib chiqadiki, ijodiy fikrlash har doim fikrni nostandart yo'naltirishni, muammoning echimini kutilmagan, yangi, g'ayrioddiy tarzda izlashni talab qiladi. Bu xususiyat har qanday ijodiy fikrlashning muhim xususiyatidir.
M. Vertxaymer ijodiy fikrlashni o'rganishga qaratilgan birinchi tajribalarning natijalarini sarhisob qilib, unda nafaqat shunday fikrlash, balki ijodiy fikrlaydigan odamlarning individual (shaxsiy) xususiyatlariga ham tegib, unga aniq va batafsil tavsif berishga harakat qildi. Ushbu bo'lim oxirida biz ijodiy fikrlashning bunday xususiyatiga qaytamiz, ammo endi shuni ta'kidlaymizki, ko'plab olimlar ijodiy fikrlash xususiyatlarini nafaqat uning eksperimental tadqiqotlari natijalarini tahlil qilish va umumlashtirish orqali aniqlashga urinishgan (induktiv), shuningdek, fikrlash (intellekt) haqidagi umumiy nazariy tushunchaga asoslanib, ya'ni. deduktiv ravishda. Bunday urinish o'z vaqtida qilingan, masalan, J. Gyilford. U fikrlashning ijodiy mohiyatini unda quyidagi to'rt xususiyatning mavjudligi beradi, deb hisoblagan.
a) ifoda etilgan g'oyalarning o'ziga xosligi, g'ayrioddiyligi (ahamiyatsizligi), insonning intellektual yangilikka bo'lgan aniq istagi. Ijodiy fikrlaydigan odam har doim va hamma joyda boshqalarga o'xshamaslikka intiladi, boshqa odamlar taklif etayotgan echimlardan farqli o'laroq, o'z echimini topishga harakat qiladi;
• b) semantik moslashuvchanlik, ya'ni E. muammoni turli nuqtai nazardan ko'rish qobiliyati, ma'lum ob'ektlar va echimlardan foydalanishning yangi usullarini kashf etish, ularni amalda funktsional qo'llash ko'lamini kengaytirish. Ijodkor har doim oddiy narsalardan kutilmagan, o'ziga xos usullarini topadi;
• c) majoziy moslashuvchan moslashuvchanligi, ya'ni. muammo (vazifa) haqidagi tasavvurlaringizni taniqli yoki taniqli odamda bevosita kuzatuvdan yashiringan yangi tomonlarni ko'rishingiz mumkin bo'lgan tarzda o'zgartirish qobiliyati;
• d) semantik spontan moslashuvchanlik, ya'ni. noaniq vaziyatda turli xil g'oyalarni ishlab chiqarish qobiliyati, xususan, masalaning kerakli echimiga to'g'ridan-to'g'ri va ravshan ishorani o'z ichiga olmaydi. Bunday holda, biz odamning boshqa odamlar (ijodiy bo'lmagan fikrlaydigan odamlar) ko'rmaydigan yoki sezmagan muammolarini hal qilishda izlash va izlarni topish qobiliyati haqida gapiramiz.

Shunday qilib, J. Gildfordning fikriga ko'ra, ijodkorlikning rivojlanish darajasi - ijodiy fikrlashning asosiy xususiyati quyidagi intellektual qobiliyatlar bilan belgilanadi: o'ziga xos g'oyalarni ishlab chiqarish; ob'ektni turli burchaklardan ko'rish; hal qilinayotgan muammo to'g'risida turli xil fikrlarni bildirish; ob'ektni (vazifani, muammoni) idrokini uni boshqacha ko'radigan qilib o'zgartirish; idrok etilayotgan ob'ektda yangi tomonlarni kashf etish (hal qilinadigan muammo, vazifa); turli xil izlarni qidirib toping va ulardan mohirona foydalaning.

Ijodiy fikrlash bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar davomida aniqlanishicha, insonning intellektual ijodiy salohiyati har doim ham emas va uning muammolarni echishga ijodiy yondoshishida ham namoyon bo'lishi shart emas. Buning uchun odamlarda bunday salohiyatning namoyon bo'lishi uchun qulay sharoitlar yaratilishi kerak. Ularning orasida, birinchi navbatda, ijodiy yutuqlarga kuchli intilish (motivatsiya) mavjudligini aytish mumkin; ikkinchidan - ijobiy, ijodiy yutuqlar, shaxsiy fazilatlar uchun qulay, masalan, o'ziga ishonch, yuqori intilish, iroda darajasi; uchinchidan, ijod uchun mos ijtimoiy va psixologik muhit. Ushbu shartlarning bir yoki bir nechtasining yo'qligi insonning ijodiy salohiyatini rivojlanmagan, amalga oshirilmagan yoki to'liq amalga oshirilmagan holda qoldiradi
Yuqorida aytilganlardan kelib chiqadiki, insonning ijodiy salohiyatining namoyon bo'lishiga nafaqat hissa qo'shadigan, balki to'sqinlik qiladigan omillar ham mavjud.Bu borada ijodiy fikrlashni o'rgangan ko'plab olimlar inson ijodining namoyon bo'lishi va amalga oshirilishiga nima xalaqit berishi mumkinligi bilan qiziqishadi. salohiyat Ushbu shartlar quyidagicha bo'lib chiqdi.
• 1. Agar ilgari odam tomonidan ma'lum bir sinf muammolarini hal qilishning biron bir usuli muvaffaqiyatli bo'lgan bo'lsa, unda bu holat odamni ushbu aniq echim uslubiga rioya qilishni davom ettiradi. Yangi muammoga duch kelganda, u, avvalambor, ilgari ijobiy natija bergan, shuning uchun yangi echim izlamagan, ijodiy tashabbus ko'rsatmagan usulni qo'llashga intiladi.
• 2. Inson o'tmishda muammoni hal qilishning yangi usulini topish va amalda qo'llash uchun qancha ko'p kuch sarflagan bo'lsa, kelajakda unga murojaat qilish ehtimoli shunchalik yuqori bo'ladi. Boshqacha qilib aytganda, muammoni hal qilishning ba'zi bir yangi usullarini kashf etishning psixologik harajatlari odamning uni iloji boricha uzoq va tez-tez ishlatishni xohlashi bilan mutanosibdir.
• 3. Tafakkur stereotipining vujudga kelishi, bu yuqoridagi shartlar tufayli odamning avvalgi muammoni hal qilish usulidan voz kechishiga va yangisini izlashga kirishishiga to'sqinlik qiladi.
• 4. Shu kabi muammolarni hal qilishda o'tmishdagi odamning tez-tez muvaffaqiyatsizligi. Ma'lumki, insonning intellektual qobiliyatlari, qoida tariqasida, tez-tez muvaffaqiyatsizlikka uchraydi va boshqa bir qobiliyatsizlik qo'rquvi yangi vazifaga duch kelganda avtomatik ravishda paydo bo'lishi mumkin. Bunday qo'rquv odamning ijodiy tafakkurini faollashtirishga to'sqinlik qiladigan o'ziga xos mudofaa reaktsiyasini vujudga keltiradi. U hamma narsani yangi, intellektual jihatdan murakkab, o'z "Men" i uchun xavf bilan bog'liq deb bilishni boshlaydi. Natijada, odam o'ziga bo'lgan ishonchini yo'qotadi va vaqt o'tishi bilan salbiy his-tuyg'ular to'planib, uni ijodiy fikrlashga to'sqinlik qiladi. Agar, masalan, insonga uzoq vaqt davomida u o'zi eplay olmaydigan juda qiyin vazifalarni hal qilish taklif etilsa, so'ngra osonroq vazifalar berilsa, u holda odam uzoq, takroriy muvaffaqiyatsizliklardan keyin ularni uddalay olmasligi mumkin.
Bularning barchasi jarayon sifatida ijodiy fikrlash bilan bog'liq bo'lgan qiyinchiliklar. Biroq, ijodkorlikka oid bunday muammolar mavjud, ular odamlarning individual (shaxsiy) xususiyatlari bilan bog'liq. Agar, masalan, savol quyidagicha qo'yilsa: "Qaysi shaxsiy xususiyatlar insonning ijodiy salohiyatining namoyon bo'lishi va rivojlanishiga qarshi ko'rsatma hisoblanadi?" Javob bering. Quyidagi individual xususiyatlar ijodiy fikrlashning namoyon bo'lishi va rivojlanishiga jiddiy to'siq bo'lishi mumkin:
• a) konformizmga moyillik, bu boshqa odamlarga, ayniqsa, hozirgi paytda odam qaram bo'lgan odamlarga o'xshab qolish istagida ifodalanadi. U, shunga ko'ra, o'zlari ustidan o'zlariga nisbatan salbiy munosabatni keltirib chiqarmaslik uchun, o'zlarining hukmlari, baholari va harakatlari bilan ulardan farq qilmaslikka intiladi;
• b) "qora qo'y" bo'lishdan qo'rqish, ya'ni. boshqa odamlarning fonida ajralib turing, har doim xayrixoh e'tiborni jalb qilmasdan, ko'paygan odamlarni jalb qiling, atrofdagilarning nazdida kulgili yoki ahmoq bo'lib tuyuladi;
• v) atrofdagi odamlarning tanqidlarini rad etishda g'alati, g'ayrioddiy, tajovuzkor bo'lib tuyulishdan qo'rqish.
• d) aqlli emas, o'qimagan yoki madaniyatsiz bo'lib ko'rinishdan qo'rqish;
• e) shaxs tomonidan o'z g'oyalarining ahamiyatini ortiqcha baholash.
Ba'zan inson o'zi nimani ixtiro qilgan yoki o'zi yaratgan bo'lsa, unga juda yoqadi
boshqa odamlar ixtiro qilgan yoki yaratgan narsalardan ko'proq va shu sababli u o'z ijodini hech kimga ko'rsatmaslik va hech kim bilan bo'lishmaslik istagi bor;
f) shaxsiy xavotirni haddan tashqari oshirib yuborish.
Bunday tanqislikdan aziyat chekadigan odam odatda o'ziga ishonmaslik bilan ajralib turadi, har doim va hamma joyda o'z g'oyalarini ochiq ifoda etish qo'rquvi namoyon bo'ladi.
Shunga qaramay, bir qator ijobiy shaxsiy xususiyatlar mavjud, ularning mavjudligi odamda, aksincha, uning fikrlashida ijodkorlikning namoyon bo'lishiga yordam beradi. Ushbu xususiyatlar quyidagi matnda ijodiy fikrlashning batafsil xususiyati bilan birga keltirilgan.
Ijodiy fikrlashning (yoki ijodiy shaxsning) birinchi xususiyati shundaki, ijodiy fikrlaydigan odam taniqli, tipik muammolarni hal qilishda deyarli hech qachon o'ziga yoki boshqa odamlarga tanish odatiy yo'ldan bormaydi. Har safar ma'lum bir vazifa oldida, hattoki, unga ma'lum bo'lgan echim bo'lsa ham, ijodiy fikrlaydigan kishi o'ziga yangi narsalarni olib kirishga, bu echimni g'ayrioddiy va o'ziga xos qilishga intiladi. Buni u har safar har xil vazifalar oldida bajarishga harakat qiladi.
Ijodiy tafakkurning ikkinchi xususiyati (ijodiy fikrlovchi odam) shundan iboratki, ijodkor deyarli hech qachon muammoni hal qilishning yagona usuli bilan kifoyalanmaydi, hatto bu usul juda muvaffaqiyatli bo'lgan bo'lsa ham. Ijodkor bu muammoni bir-biri bilan taqqoslash va eng yaxshisini tanlash uchungina boshqa usullarni izlashga intiladi.
Ijodiy fikrlashning uchinchi xarakterli xususiyati (ijodiy fikrlaydigan odamning) o'ziga ma'lum va mavjud bo'lgan turli xil echimlarda eng yaxshi echimni topishga intilib, so'ngra iloji boricha yuztasini takomillashtirishda namoyon bo'ladi.
4. Ijodiy fikrlashning to'rtinchi xususiyati (ijodiy shaxs) - har qanday vaziyatda ijodiy fikrlaydigan odamning har xil turtkilarni izlash, topish va ulardan mohirona foydalanish qobiliyatidir. Bunday odam odatda muammoni va uni keltirib chiqargan vaziyatni, shuningdek berilgan muammoni hal qilishi kerak bo'lgan muhitni diqqat bilan o'rganadi. Bularning barchasida u qasddan va maqsadga muvofiq ravishda uning echimiga oid izlarni izlaydi, eng muhimi, ularni tez va mohirlik bilan topib foydalanadi.
Yuqorida sanab o'tilgan shaxsiyat xususiyatlaridan tashqari, ijodkorlarning ba'zi boshqa individual xususiyatlari bor, ularni shubhasiz yaxshi yoki yomon deb baholab bo'lmaydi, ijodiy fikrlashga yordam beradi yoki to'sqinlik qiladi. Bular, qoida tariqasida, ijodiy qobiliyatga ega bo'lmaganlarga qaraganda ijodiy fikrlaydigan odamlarda ko'proq uchraydigan g'ayrioddiy xususiyatlardir. Ko'rinib turibdiki, ijodiy fikrlaydigan odam deyarli har doim atrofdagi odamlardan farq qiladigan g'ayrioddiy odam. Bunday odam aksariyat hollarda boshqa odamlar tomonidan qilinayotgan yoki yaratilayotgan narsalarga nisbatan ham, o'zining ijodiy ishi natijalariga nisbatan ham tanqidiy ahamiyatga ega.
U, odatda, bu qoziq mahsulotlarida boshqa odamlarga va ularni ijodiy o'ylamaydiganlarga qaraganda ancha ko'p kamchiliklarni ko'radi.
Ijodkor odam o'zining ekssentrikligi va tanqidiy munosabati tufayli har doim ham atrofdagi odamlar bilan, ayniqsa u tanqid qilgan va u bilan alohida ajralib turadigan odamlar bilan normal munosabatlarni rivojlantiravermaydi. Odamlar ko'pincha uning aqli va qobiliyatiga hasad qilishadi va bu ham atrofdagi odamlar bilan yuz munosabatni murakkablashtiradi. Ijodiy fikrlaydigan odam, qo'shimcha ravishda, qoida tariqasida, unga bosim o'tkazilishini yoqtirmaydi va bunday bosim sharoitida ijodiy ishlashga qodir emas, shuningdek psixologik bosimga faol qarshilik ko'rsatadi.
Ijodiy fikrlaydigan odam, ijodiy fikrlamaydigan odamlarga qaraganda ko'proq o'zini tutadi, ijtimoiy psixologlar konformizm deb ataydigan fazilatga ega. Ijodiy fikrlaydigan odamlar ko'pincha o'ziga xos "bolalarcha" xususiyatlarga ega, masalan, injiqlik, g'azablanish va g'azablanish kuchayadi.
Ijodiy fikrlashni muhokama qilganda, uning shakllanishi va rivojlanishi masalasiga to'xtalib bo'lmaydi [2]. Zamonaviy ilm-fan uchun mavjud bo'lgan ma'lumotlar, odamning ijodiy fikrlashini maqsadga muvofiq ravishda shakllantirish va rivojlantirish, masalan, ijodiy fikrlashga, ijodiy fikrlashga ega bo'lmagan shaxsni yaratish mumkinmi, degan savolga aniq javob berishga imkon bermaydi. individual. Ko'plab taniqli ijodiy fikrlaydigan odamlarning shaxsiy tarjimai hollari shuni ko'rsatadiki, yoshi va hayotning to'planishi bilan, shu jumladan professional, tajriba, ularning ijodiy salohiyati oshdi va bu ijodiy fikrlashni rivojlantirish imkoniyatini anglatadi. Shu bilan birga, bolaligidanoq ijodiy salohiyatga ega bo'lmagan, uni biron bir faoliyatida namoyon qilmagan odamlarda ijodiy fikrlash rivojlanishi mumkinmi degan savol ochiq qolmoqda. Faktlar shuni ko'rsatadiki, iste'dodli odamlarning aksariyati bolaligidanoq ajoyib aqliy va boshqa qobiliyatlari bilan ajralib turar edilar va bunday qobiliyatlar hech kim ularga hech qachon hech narsani maxsus o'rgatmagan bir paytda paydo bo'lgan. Ijodga yaramaydigan fikrlaydigan, o'rtacha odamdan faqat mashg'ulotlar orqali iste'dodli va ijodiy fikrlaydigan odamni etishtirish mumkin bo'lgan ishonchli holatlar haqida na ilm-fan va na amaliyot amaliyoti hali bilishmaydi.
Neodnoznachnyy otvet imeyetsya i na vopros o tom, mogut li tvorcheskiye sposobnosti (tvorcheskoye myshleniye) peredavat'sya po nasledstvu. Fakty pokazyvayut, chto neredko tvorcheskiye sposobnosti deystvitel'no peredayutsya iz pokoleniya v pokoleniye, ot roditeley ili rodstvennikov k detyam. Tak, naprimer, izvestno, chto v semeystve kompozitorov Bakhov srazu v neskol'kikh pokoleniyakh lyudey okazalos' nemalo talantlivykh, muzykal'no odarennykh lyudey. V semeystve Bernulli v techeniye neskol'kikh pokoleniy u rodstvennikov poyavlyalis' nezauryadnyye matematicheskiye sposobnosti. V nashi dni neredko deti predstaviteley tekh ili inykh, v tom chisle tvorcheskikh (naprimer, artisticheskikh), professiy, nasleduyut professional'nuyu deyatel'nost' svoikh roditeley i dobivayutsya v ney znachitel'nykh uspekhov. Byvayet, odnako, i tak, kogda, kak
Shuningdek, ijodkorlik (ijodiy fikrlash) meros qilib olinishi mumkinmi degan savolga ham noaniq javob mavjud. Dalillar shuni ko'rsatadiki, ijod ko'pincha avloddan-avlodga, ota-onadan yoki qarindoshlardan bolalarga o'tadi. Masalan, Bax bastakorlar oilasida, bir necha avlod odamlarida ko'plab iste'dodli, musiqiy iqtidorli odamlar bo'lganligi ma'lum. Bernulli oilasida bir necha avlodlar davomida qarindoshlar ajoyib matematik qobiliyatlarni rivojlantirdilar. Hozirgi kunda ma'lum, shu jumladan ijodiy (masalan, badiiy) kasblar vakillarining farzandlari ko'pincha ota-onalarining kasbiy faoliyatini meros qilib oladilar va bu borada katta yutuqlarga erishadilar. Bu, shuningdek, "tabiat bolalarga tegishli" bo'lganida, ya'ni bolalar qobiliyatlari va iste'dodlari bo'yicha ota-onalaridan kam.
Qobiliyatli va iste'dodli odamlarning bir necha avlod qarindoshlarida paydo bo'lishi hollari nafaqat iste'dodlarning genetik yuqishi va to'g'ridan-to'g'ri meros bo'lib o'tishi bilan, balki boshqacha tarzda ham to'liq tushuntirilishi mumkin. Birinchidan, agar ota-onalar - odatdagidek bizning va boshqa mamlakatlarda obro'li, foydali kasbga ega bo'lsa (bu kasblarning aksariyati odatda ijod bilan bog'liq bo'lsa), ular o'z farzandlarini tegishli kasbni o'rganishga yuborishga harakat qilishadi. Ikkinchidan, ijodiy qobiliyatli ota-onalarning oilalaridagi bolalar o'zlari doimo ijodiy muhitda bo'lishadi, ular faol o'qitiladi va o'qitiladi va shu tufayli ularning ijodiy salohiyati rivojlanishi mumkin. Uchinchidan, bunday ota-onalar doimo farzandlarining ijodkorligi shakllanib, rivojlanib borishiga ishonch hosil qilishadi. Shuning uchun biz meros (so'zning bevosita ma'nosida) ijodiy qobiliyatlari haqida emas, balki shakllanishi va rivojlanishi haqida gapirishimiz mumkin. Biroq, meros qilib olingan qobiliyatlar yoki ularning umr bo'yi egallab olinishi nuqtai nazaridan tushuntirish qiyin bo'lgan ko'p holatlar mavjud. Masalan, iqtidorli bola ko'pincha oddiy oilada paydo bo'lgan va bu oilaga oilaviy munosabatlar bilan bog'liq bo'lgan oldingi avlodlarda hech kim alohida iste'dodga ega bo'lmagan. Masalan, iste'dodli rus olimi M.V.Lomonosov, bilasizki, hech kim u kabi iste'dodlarga ega bo'lmagan oddiy oilada tug'ilgan. Tushuntirish qiyin bo'lgan ushbu guruhga, aksincha, iqtidorli va qobiliyatli ota-onalar na maxsus iste'dodlar va na maxsus aqliy qobiliyatlar bilan porlamaydigan bolalarni tug'diradigan holatlar kiradi. Insonning ijodiy qobiliyatlarini shakllantirish va rivojlantirishning haqiqiy jarayoni, ehtimol, naslga yoki ta'lim va tarbiya haqida oddiy ma'lumot berish va tushuntirishga qaraganda ancha murakkabroq.
Zamonaviy ilmiy adabiyotlarda insonning ijodiy fikrlashi va ijodiy qobiliyatlarini o'rganishda iqtidor, ijodkorlik, iste'dod va daho tushunchalari ko'pincha qo'llaniladi.
Ijodkorlik deganda insonning ijodiy fikrlashi (ijoddan - ijod) mavjudligi bilan bog'liq bo'lgan ijodiy qobiliyat tushuniladi. Olimlarning ijodkorlikka (iqtidor va ijodkorlikka) e'tiborini ilgari ko'rib chiqilgan aql-idrok modeli muallifi J. Gyilford jalb qilgan deb ishoniladi. J. Gyilfordning o'zi iqtidorni (ijodkorlikni) murakkab intellektual va shaxsiy ta'lim deb hisoblagan va unda quyidagi olti parametrni aniqlagan:
• a) muammolarni ko'rish va aniqlashtirish - muammolarni aniqlash va to'g'ri shakllantirish qobiliyati;
• b) moslashuvchanlik - har xil g'oyalarni ishlab chiqarish qobiliyati;
• v) mahsuldorlik - ko'plab turli xil g'oyalarni yaratish qobiliyati;
• d) o'ziga xoslik - nostandart echimlarni topish qobiliyati;
• e) ijodkorlik - qandaydir g'oyani takomillashtirish qobiliyati;
• f) izchillik - fikrlash mantig'ini yaxshi bilish. "Iqtidor" atamasi ko'pincha quyidagi ikki ma'noda ishlatiladi:
• a) inson qobiliyatlarni rivojlantirishga yaxshi moyilligi1;
• b) insonda qobiliyatlar rivojlangan, buning natijasida u bir yoki bir nechta faoliyat turlarida yaxshi yutuqlarga erishadi.
Ko'plab ilmiy ishlar qobiliyatning inson tafakkuri va shaxsiyatiga xos xususiyat sifatida nimani anglatishini aniqlashga bag'ishlangan. Garchi bu erda, boshqa ko'plab masalalarda bo'lgani kabi, olimlar ham umumiy fikrga kela olmagan bo'lsalar ham, zamonaviy ilmiy, ommabop va amaliy adabiyotlarda iqtidor, ayniqsa bolalar muammosi keng yoritilgan.
O'rtacha odam juda ko'p turli xil qobiliyatlarga ega ekanligi va iqtidorli odamlar vaqti-vaqti bilan ularni bitta, lekin bir nechta turli xil faoliyat turlarida namoyish etishlari sababli, umumiy iqtidorning mavjudligi haqida savol tug'iladi, buning natijasida inson turli qobiliyatlarni shakllantirishi mumkin yoki individual qobiliyatlarning shakllanishi va rivojlanishini ta'minlaydigan iqtidorning maxsus turlari mavjudligi to'g'risida. Iqtidorning tabiati haqidagi munozaralar odatda quyidagi alohida masalalarni muhokama qilishni o'z ichiga oladi.
• 1. Istisnosiz barcha qobiliyatlarning shakllanishi va rivojlanishi insonga bog'liq bo'lgan umumiy ehson bormi?
• 2. Agar bunday iqtidor mavjud bo'lsa, u yagona emasmi yoki u bilan birga maxsus qobiliyatlarning shakllanishi va rivojlanishini ta'minlaydigan iqtidorning alohida turlari mavjudmi?
• 3. Umumiy iqtidorlilik va uning o'ziga xos turlari bir-biri bilan qanday bog'liq, shu jumladan:
o a) ular bir-biridan nisbatan mustaqil bo'lib, bir kishida birgalikda mavjudmi?
o b) iqtidorning umumiy yoki maxsus faqat bitta turi bormi?
o v) umumiy va maxsus xayr-ehsonlar bir-biri bilan qanday bog'liqdir, agar ular birgalikda yashashlari mumkin bo'lsa? Umumiy iqtidorlilik, bir qator olimlarning fikriga ko'ra, tanaga genetik ravishda xos bo'lgan inson ijodidir. An'anaga ko'ra, bu odamning turli xil qobiliyatlarni rivojlantirishga moyilligi sifatida tushuniladi. Iqtidor shu tarzda tushuniladi, chunki u umumiy moyillik bilan bog'liq bo'lib, bolalarda erta yoshda o'zini namoyon qilishi mumkin. Uning birinchi belgisi bolaning faol, aniq izlanishlari, izlanishlari va bilim faoliyati, uning yangi narsalarga bo'lgan maxsus munosabati (qiziqish, qiziqish ortishi) deb hisoblanadi. Bunday iqtidorning ikkinchi tipik namoyon bo'lishi kutilayotgan voqealarni bashorat qilish, kutish, kutish deb hisoblanadi. Umumiy iqtidorning uchinchi komponenti - bu baholash va o'lchovlarda ifodalangan kognitiv-emotsional baholash standartlari (F. Bartlett, J. Gyilford, J. Gallager, A. V. Zaporojets, V. V. Davydov).
Insonning umumiy psixologik xususiyati sifatida tushuniladigan iqtidorlilik, A.M.Matyushkinning fikriga ko'ra, o'ziga xos, nostandart harakatlar va qarorlarga moyilligi bilan tavsiflanadi. Iqtidorlilik, bundan tashqari, ijodkorlik va insonning ijodiy qobiliyatlari (ijodkorligi) mavjudligi bilan chambarchas bog'liqdir. "Iqtidorning psixologik tuzilishi insonning ijodkorligi va ijodiy rivojlanishini tavsiflovchi asosiy tarkibiy elementlarga to'g'ri keladi" [3]. Kognitiv ehtiyojlar bolaning ijodiy salohiyatining (iqtidorining) eng umumiy xarakteristikasidir va agar kimdir kattalarning iqtidorini tavsiflasa, unda yangi narsalarni kashf etish yoki yaratish uchun faol istak qo'shilishi kerak. Ijodkorlik, ya'ni ijodiy qobiliyat yuqori darajadagi iqtidorga xos bo'lgan markaziy psixologik ta'lim deb hisoblanadi. Yuqorida keltirilgan iqtidorlilik kontseptsiyasidan foydalangan holda ijodkorlik, ijodiy qobiliyat sifatida ta'riflanishi mumkin. E. Torrensning tushunchasida ijodkorlik muammolarni idrok etish qobiliyatidir, ya'ni. muammoni boshqa, ijodiy bo'lmagan va iqtidorli odamlar sezmagan joyda ko'rish qobiliyati. Ijodkorlik, E. Torrensning fikriga ko'ra, taxminlar (tushuncha, sezgi), yangi g'oyalar (fikrlar, takliflar, echimlar) paydo bo'ladigan fikr harakatlarida namoyon bo'ladi. Ijodkorlikning asosiy parametrlari - bu moslashuvchanlik, yengillik, o'ziga xoslik va aniqlik - J. Gildfordga ko'ra ijodkorlikni tushunishga yaqin bo'lgan aqlning fazilatlari. E. Torrance fikricha osonlik, odamning test topshiriqlarini bajarish tezligi sifatida baholanadi. Moslashuvchanlik bir g'oyadan ikkinchisiga o'tish qulayligi sifatida tavsiflanadi. Originallik, odamning taklif qilgan echimlari va boshqa odamlar tomonidan ishlab chiqarilgan echimlar o'rtasidagi yangilik yoki farq sifatida aniqlanadi. Aniqlik odamning muammoning eng yaxshi echimini topa olishida namoyon bo'ladi.
Ijodkorlik muammosi rus olimlarining asarlarida ham muhokama qilingan. Masalan, A.M.Matyushkin va A.N.Luk paradokslarga qiziqish, shubhalarga moyillik, ijodiy xayol, sezgi, ba'zi qarorlar "go'zalligi" ning estetik tuyg'usi, aql-idrok, o'xshashliklarni anglash qobiliyati, jasorat va mustaqillik kabi omillarni o'z ichiga oladi. hukmlar, o'z-o'zini tanqid qilish, mantiqiy qat'iylik, fikrlashning izchilligi, isbotlashning turli usullaridan foydalanish qobiliyati.
Shunday qilib, turli xil mualliflarning asarlarida ijod tushunchasi turli yo'llar bilan belgilanadi. Ba'zan u aqlning rivojlanish darajasi bilan aniqlanadi. Shubhasiz, ushbu hodisalar - aql va ijodkorlik o'rtasida ma'lum bir munosabatlar mavjud bo'lsa-da, ularni identifikatsiyalash, umuman, o'zini oqlamaydi. Masalan, D. Getzels va P. Jonson bunday identifikatsiyaga qarshi bo'lib, intellektual rivojlanish darajasi va insonning ijodiy qobiliyatlari ko'rsatkichlari o'rtasida statistik jihatdan bog'liqlik yo'qligi to'g'risida ma'lumotlarni nashr etishdi. E. Torrens, shuningdek, aql-idrok ijodiy qobiliyatli (ijodga ega) odamni ko'rib chiqish uchun zarur, ammo etarli shart emas deb hisoblagan. So'nggi eksperimental dalillarni hisobga olgan holda, ijodkorlik va aql ikki xil narsadir, degan g'oya ommalashmoqda. Ushbu ikki hodisadagi farqlardan biri aniq bo'lib tuyuladi: insonning intellektual qobiliyatini tavsiflashda, olimlar odatda shaxsning shaxsiy xususiyatlarini tavsiflashga murojaat qilmaydilar va odamni ijodiy shaxs sifatida baholashda bunday xususiyatlar deyarli doimo mavjud. Ko'pgina olimlar o'zlarining ishlarini ijodkorlarga xos bo'lgan shaxsiy xususiyatlarni aniqlash va tavsiflashga bag'ishladilar. Ular orasida o'ndan ortiq mulk mavjud edi. Bu erda ularning turli xil mualliflarning asarlarida topilgan kichik bir ro'yxati keltirilgan: xulq-atvor, o'ziga xoslik, tashabbuskorlik, qat'iyatlilik, jasorat, tavakkal qilishga tayyorlik, energiya, topqirlik, hukmning to'g'riligi, halollik, o'z-o'zidan paydo bo'lish, mustaqillik , tanqidiylik, o'ziga ishonch, yuqori qadr-qimmat va intilishlar darajasi, muvaffaqiyatga erishishga intilish.
Iste'dod deganda insonning qobiliyatlarini rivojlanishining yuqori darajasi tushuniladi - bu unga bir yoki bir nechta faoliyat turlarida sezilarli yutuqlarga erishishga imkon beradi. Iste'dodli inson sifatida, inson u yoki bu ishni bajarishda erishgan haqiqiy natijalariga ko'ra, qoida tariqasida, ancha murakkab faoliyatga qarab baholanadi.
Genius psixologik kontseptsiya sifatida iste'dodga qaraganda aniqroq aniqlanmaydi va odatda bu insonning ajoyib qobiliyatlari mavjudligi deb tushuniladi, buning natijasida u har qanday turdagi faoliyatida muvaffaqiyat qozonishga qodir bo'lgan, hamma yoki ko'pchilik tomonidan tan olingan [ 4].
Keling, ushbu bo'limda ijodiy fikrlash munozarasini sarhisob qilaylik.

• 1. Ijodiy fikrlash faoliyatda yangi, qimmatli, o'ziga xos natijalarni olishda namoyon bo'ladi va insonning yuqori darajada rivojlangan intellekti bilan chambarchas bog'liqdir.

• 2. Ijodkorlik - bu ijodiy fikrlashning asosiy belgisidir. Bu odamning nimanidir ko'rish, yaratish yoki yangi narsalarni yaratish qobiliyatida namoyon bo'ladi.
• 3. Ijodiy fikrlashning turli xil ta'riflari mavjud bo'lib, ular uning turli jihatlarini ta'kidlaydi: muayyan muammolarni hal qilishning yondashuvlari, faoliyat mahsullari; ushbu mahsulotlarning qiymati; insonning bir xil muammolarni turli yo'llar bilan hal qilish istagi; muammoni boshqa odamlar ko'rmaydigan joyda ko'rish qobiliyati; turli xil maslahatlarni topish va ulardan mohirona foydalanish qobiliyati va boshqalar.
• 4. Aql-idrokka xos bo'lgan psixologik xususiyatlardan tashqari, insonni ijodiy shaxs sifatida tavsiflovchi boshqa psixologik (shaxsiy) xususiyatlar ham mavjud. Masalan, bu uning fikrlashidagi farqlilik va tanqidiylik, boshqa odamlardan aqliy mulohazalari bilan farq qilish istagi.
• 5. Ijodiy fikrlashni batafsil tavsiflagan birinchi olim J. Gyilford tomonidan ijodiy fikrlashni o'z ichiga olgan qobiliyatlarni ta'kidlab va tavsiflab bergan.
• 6. Shaxsning maxsus, ijodiy qobiliyatlari borligi va unga qarshi kuchli dalillar mavjud. Ushbu dalillar iqtidorning nima ekanligini turli xil tushunchalar bilan bog'liq.
• 7. Shaxsning ijodiy salohiyatini ro'yobga chiqarish ko'plab omillarga, shu jumladan uning individual xususiyatlariga, yutuq va muvaffaqiyatsizliklarning o'tgan tajribasiga, faoliyat motivatsiyasi, ijtimoiy muhit va boshqa bir qator omillarga bog'liq.
• 8. Inson hayotida uning ijodiy salohiyatining namoyon bo'lishi va rivojlanishiga yordam beradigan yoki to'sqinlik qiladigan shaxsiy xususiyatlar va hodisalar mavjud.
• 9. Ijodiy fikrlashni shakllantirish va rivojlantirish imkoniyatlari to'g'risida turli xil qarashlar mavjud, bundan tashqari, TK va boshqalar o'z foydalariga taxminan bir xil ishonchli dalillarga ega.
• 10. Iqtidor va ijodkorlik, iste'dod va daho ijodiy fikrlashni anglash bilan chambarchas bog'liqdir. Biroq, ular insonning ijodiy fikrlashi bilan chegaralanmaydi.