Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги

1. АНГЛИЯ ВА ФРАНСИЯДА КЛАССИК ИҚТИСОДИЙ МАКТАБ ВУЖУДГА КЕЛИШИНИНГ ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ

ХВИИ-ХВИИИ асрларда Фарбий Европада саноатнинг тез ривожланиши мануфактура давридаги (ташқи савдо ривожига тўсиқ) протексионизм сиёсати ва (тадбиркорлик ташаббусини бўғувчи) давлатнинг иқтисодий ҳомийлигига муҳтожлик йўқолди. Англиядаги ХВИИИ аср ўрталаридаги саноат инқилоби жамоатчилик диққатини савдодан индустрияга жалб этди. Ишлаб чиқариш тадбиркорларни даромад олишнинг асосий манбаи сифатида янада кўпроқ қизиқтира бошлади. Аввалдан маълум инқилобий ғоялар амалий талабларга жавоб бермай қолди. Иқтисодий эркинлаштириш консепсияси янги ғоянинг асоси эди.

Меркантилизм ўрнига классик (лот. намунали, ҳақиқий) иқтисодий мактаб вужудга келди. Чунки аввалги таълимот саноатлашаётган соҳибкорлар талабларига жавоб бермай қўйди («Классик мактаб» атамаси К.Маркс томонидан берилган). Пайдо бўлаётган янги муаммоларни ҳал этиш янги йўналиш тарафдорлари зиммасига тўғри келди. Унинг намояндалари ўз илмий тадқиқотларининг асоси қилиб кишиликнинг ишлаб чиқариш соҳасини олдилар ва капитализмни илмий таҳлил қилиш бўйича дастлабки муҳим қадамни қўйдилар. Классик мактаб ишлаб чиқаришнинг янги усули шаклланаётган ва мустаҳкамланаётган даврда вужудга келди. Капитализм айрим мамлакатларда тарихий шарт-шароитларга мос равишда феодал муносабатларнинг сақланганлик даражасига қараб турлича ривожланди. Бу жараёнлар дастлаб ХВИ асрда Англияда рўй бера бошлади. Феодализм емирилиб, унинг заминида капиталистик, яъни бозор муносабатлари шакллана борди. Уй ҳунармандчилиги урнига мануфактуранинг кириб келиши катта ижобий воқеа бўлди. Тарих, халқ хўжалиги тарихи ва бошқа ижтимоий фанларни ўқиганда ҳунармандчилик, цех ва мануфактура нима эканлиги баён этилади, уй ҳунармандчилигида ҳамма асосий ишлар бир одам ёки оила томонидан бажарилган (хом ашёни тайёрлаш, қайта ишлаш, сотиш...), унда аниқ меҳнат тақсимоти йўқ, мануфактурада эса (ману - қул, фаcтуре - тайёрлаш) меҳнат тақсимоти, кооперация, ёлланма ишчи кучи, демак, капиталистик ишлаб чиқаришнинг куртаклари пайдо бўлди. ХВИ асрдан бошлаб дастлаб Англияда деҳқонларнинг ердан маҳрум қилиниши (ер йирик лендлордлар қўлига ўта бошлади) рўй берди, ёменлар - деҳқон синфи тугатилди, оқибатда капиталистик фермерчилик юзага келди (улар ерни лендлордлардан узоқ муддатли ижарага олган), улар ёлланма меҳнатдан (крепостнойлик эмас) кенг фойдаланган, кейинчалик техникани, илмий техника янгиликларини кенг қўллаганлар. Аграр инқилоб, ислоҳот номини олган бу ўзгариш мануфактура саноатининг ривожи билан боғлиқ. Дастлабки пайтларда бу соҳада мато тўқиш асосий эди. У ниҳоятда фойда келтирувчи соҳага айланди. Матога талаб ошди, уни қондириш учун, саноат учун керакли хом ашё базасини яратиш талаб қилинди. Хом ашё эса жун бўлиб, қўйлардан олинарди. Мануфактура ривожига жун керак, бунинг учун қўйлар сонини ошириш талаб этилди, кўп қўй бокиш учун эса янги кенг яйловлар зарур, оқибатда чакалакзор, ботқоқ, бўз ерлар чегараланиб («ерларни чегаралаш» деган ибора шундан келиб чиққан) яйловга айлантирилди, деҳқон (ёмен)лар ўз ерларидан ҳайдаб чиқарилдилар, ерлари эса тортиб олиниб, яйловларга айлантирилди. Бу жараённинг муҳим аҳамияти бор: 1. мануфактура (саноат) учун хом ашё кўпайди; 2. саноатга кўп ва арзон ишчи кучи етказиб берилди (ердан маҳрум бўлган, ҳайдалган деҳқонлар иш қидириб шаҳарларга борганлар). Оқибатда саноат тез ўса бошлади, янги синфлар пайдо бўлди. Демак, саноатдагина эмас (мануфактура), қишлоқ хўжалигида ҳам капиталистик муносабатлар ғалаба қозонди. Мамлакатнинг иқтисодий ривожланишига йўл очиб берилди. Лекин кўплаб деҳқонларнинг экспроприатсия қилиниши (ерсизлантирилиши), уларни зўрлик йўли билан ёлланма меҳнатга жалб этилиши (чунки бошқа илож йўқ) қарама-қаршиликни кучайтирди, оқибатда 1641-1660 йилларда Англияда инқилоб бўлиб ўтди. ХВИИ асрдаги Нидерландиядан кейинги иккинчи бу инқилоб буржуа инқилоби бўлиб, у Англиядаги феодал жамиятга чек қўйди. Англия республика деб эълон қилинди, парламент вужудга келди, демократик жараён кучайди.
Англия иқтисодиётида, соҳибкорларнинг бойишида мустамлакачилик сиёсати катта ўрин эгаллади. Голландия, кейинчалик Франция устидан денгизда эришилган ғалаба туфайли Англия жаҳондаги энг йирик ва кучли денгиз давлатига айланди. Инқилобгача ва то 1830 йилларгача бу ерда протексионизм (савдода четга кўпроқ чиқазиб, четдан камроқ киритиш) сиёсати (експорт импортдан кўп) ўтказилган, бу эса савдонинг (айниқса ўз мустамлакаларига) кескин ўсишига олиб келди. Демак, савдо, товар-пул муносабатлари ҳам кескин ошди.
Халқ хўжалигининг юксак ривожи илмий кашфиётларни тақозо этди. Шу даврда Англияда табиий фанлар, айниқса механиқа, астрономия ва физика тез ривож топди. Бу даврнинг энг буюк вакили Исаак Нютондир (1643-1727йй.), Томас Гобс (1588-1679йй.) инглиз файласуфи, механистик материализм системасининг асосчиси сифатида катта аҳамиятга эга. Унинг фикрича, жамият механизмга ўхшаш нарса, унинг оддий элементи инсон деган ғоя ётади. «Инсон инсонга бўри» ибораси шу олимга тегишли, унингча эгоизм инсонни ҳаракатлантирувчи кучдир (бу фикр Смитда яхши берилган). Бу олимда тарихга зид фикрлар мавжуд бўлишига қарамай , унинг фикрича, ижтимоий ҳаётда ҳам худди табиатдаги каби объектив қонуниятлар мавжуддир. Ана шундай шароитда классик иқтисодий мактаб шаклланди ва ривожланди. Бу даврда меркантилизм таълимоти талабга жавоб бермай қўйди ва унинг бузилиши рўй берди.
Меркантилистлардан фарқли равишда (улар иқтисодиётнинг фақат муомала соҳасинигина таҳлил этганлар), классик мактаб намояндалари феодализм ўрнига келган нисбатан прогрессив капиталистик бозор муносабатларнинг ички иқтисодий алоқаларини ўргандилар ва ўз тадқиқотларини асосан ишлаб чиқариш соҳасига кўчирдилар. Классик иқтисодий мактаб деганда В.Петтидан бошланадиган иқтисодий тадқиқотлар тан олинади, бу таълимот ишлаб чиқаришдаги бозор муносабатларининг ички алоқадорлигини ўрганади ва таҳлил этади. В.Петти классик мактаб отаси ва статистиканинг кашфиётчисидир. Англияда В.Петти, Францияда П.Буагилбер шу мактабнинг бошловчилари бўлса, Францияда шу мактабнинг бир йўналиши бўлган физиократлар вужудга келди (Ф.Кене, А.Тюрго) ва у А.Смит, Д.Рикардолар билан якунланади. Бу давр капиталистик муносабатлар ривожига йўл очиб берди. Р.Хейлбронер ва Л.Туроуларнинг фикрича («Економика для вцех»), ишлаб чиқариш омиллари вужудга келди: меҳнат, ер ва капитал товарга айлантирилди, бунгача улар товар бўлмаган. Ҳозирги давр тили билан айтганда, бозор тизими, бозор жамияти барпо этила бошланди.
Янги таълимотнинг классик (мумтоз) деб аталишига сабаб аввало шуки, ҳозирги иқтисодиётнинг асосида ётувчи кўпгина назария ва методологик қоидаларнинг ҳақиқий илмий ҳарактери билан изоҳланади. Мана шу мактаб намоёндаларининг хизматлари туфайли иқтисодий назария илмий фан даражасига кўтарилди. Эркин хусусий тадбиркорликнинг аҳамияти исботлаб берилди. П.Самуелсон фикрича, янги таълимот тўла лаиссер фаире (яъни тадбиркорлик фаолиятига давлатнинг мутлақ аралашмаслиги) шароитига ўтишга ва воқеаларнинг бошқача ривожига олиб келади ва фақат ХИХ асрнинг охирларида деярли барча мамлакатларда давлат иқтисодий функсияларининг доимий кенгайиши рўй берди. Бу таълимот намоёндалари Англияда В.Петтидан то Д.Рикардогача, Францияда П.Буагилбердан С.Сисмондигача (ХИХ асрнинг ўрталаригача) янги жамиятнинг ҳақиқий ишлаб чиқариш муносабатларини тадқиқ этдилар. Уларнинг фикрича, эркин хўжалик фаолиятида шу даврдаги тузум мукаммал деб қаралади.
Я.С.Ядгаров классик мактаб ривожланишида (маълум шарт билан) 4 босқични ажратади: 1-босқич ХВИИ аср охири – ХВИИИ аср бошига тўғри келади. Бу босқичда меркантилизм таълимотининг хатолари ёритиб берилади ва унинг асосчилари В.Петти ва П.Буагилбер бир-биридан бехабар қийматнинг меҳнат назариясини илгари сурдилар ва ҳар қандай қийматнинг манбаи ва ўлчови сифатида товар маҳсулот ёки бошқа бойликни яратиш учун сарфланган меҳнат миқдори ҳисобланади. Бойлик ва фаровонлик муомала соҳаси эмас, балки ишлаб чиқариш соҳасида яратилиши кўрсатилади.
Бу босқич ХВИИИ аср ўрталарида ва 2-ярмида франциялик Ф.Кене ва А.Тюрголар томонидан илгари сурилган физиократизм билан якунланади. Соф маҳсулот (миллий даромад) манбаини қидириш орқали асосий эътиборни меҳнат билан ерга қаратдилар. Меркантилизм танқид қилиниб, таҳлилда ишлаб чиқариш асоссиз равишда муомала соҳасидан тўла ажратиб қўйилган.
2-босқич ХВИИИ аср охири ва ХИХ аср бошига тўғри келиб, А.Смит асарларидаги иқтисодий ғояларда акс этган.
3-босқич ХИХ асрнинг 1-ярмига тўғри келиб франциялик Ж.Б.Сей ва Ф.Бастия, инглизлар Д.Рикардо, Т.Малтус ва Н.Сениор, америкалик Г.Кери ва бошқалар асарларидаги ғоялар билан боғлиқ.
4-якунловчи босқич ХИХ асрнинг 2-ярмига тўғри келади ва Ж.С.Милл ғояларида ўз ниҳоясига етади. К.Маркс ҳам шу босқич вакили сифатида қаралади лекин бизнинг фикримизча, бу унчалик тўғри эмас. Бу босқичларнинг ҳусусиятлари тегишли мавзуларда ёритилади.
Бизнинг маърузада сотсиалистик ғоя вакиллари бозор иқтисодиётига муҳолиф таълимотлар гуруҳида қараб чиқилади, чунки бу олимларнинг асосий фикри хусусий мулкчиликка ва бозор стихиясига қарши чиқиб, янги сотсиалистик ва коммунистик жамият яратиш бўлган.