Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги и. Каримов номидаги тошкент давлат техника университети “СОҲа иқтисодиёти ва менежменти”

Асосий фондларни бахолашнинг куйидаги усуллари мавжуд:

• Асосий фондларни бахолашнинг куйидаги усуллари мавжуд:
• " бошланғич қийматга - асосий воситаларни сотиб олиш учун сарфланган харажатлар, етқазиб бериш, ўрнатиш каби пул харажатларининг жами киради. Дастлабки бахо асосий фондларнинг фойдаланишга топширган пайтда хисобга олинган дастлабки мувозанат нархини кўрсатади.
• " тикланган қиймати - асосий фондлар ёки уларнинг бирон-бир қисмини (бинолар, курилмалар, машиналар, ишлаб чиқариш ускуналари) хозирги пайтдаги инфляция ва бошқа омилларни хисобга олган холда бахолаш. Бахолашнинг бу усули объектнинг бугунги кунда қанча туришини кўрсатади.
• " колдик қиймат - асосий фондларнинг эскиришини инобатга олган холда, бирламчи ва қайта тиклаш қийматлари ўртасидаги фарқдир.

Асосий фондларнинг тугатилиш қиймати бу - ишлаб чиқаришдан чикарилган (тугатилган, йўқ қилинган, лом) қийматидир. Иқтисодий кўрсаткичларни хисоблаш учун асосий фондларнинг ўртача йиллик қиймати хисобланади.

• Асосий фондларнинг тугатилиш қиймати бу - ишлаб чиқаришдан чикарилган (тугатилган, йўқ қилинган, лом) қийматидир. Иқтисодий кўрсаткичларни хисоблаш учун асосий фондларнинг ўртача йиллик қиймати хисобланади.

Fo’r - асосий фондларнинг ўртача йиллик қиймати;
Fy.b- асосий фондларнинг йил бошига қиймати (баланс);
Fk - киритилган асосий фондлар қиймати;
Fch - фондларнинг тугатилиш, ишлаб чиқаришдан чикарилиш қиймати;
n1 - асосий фондларни киритилгандан бошлаб ойлар сони;
n2 - асосий фондларни чикарилгандан бошлаб ойлар сони.

2.Асосий фондлар амортизацияси ва емирилиши

• Жисмоний (моддий) эскириш - асосий фондларнинг бирламчи хислатларини ишлаб чиқаришда катнашиши натижасида йўкотиши ва табиий эскиришида юзага келади.
• Маънавий эскириш - асосий фондларнинг кадрсизланиши ёки техник жихатдан муддатидан аввал иш қобилиятини йўқотишидир. Маънавий эскириш 2 хил кўринишга эга:
• " асосий фондлар уларнинг ишлаб чиқариш қийматлари пасайиши натижасида кадрсизланади.
• " асосий фондлар фан-техника тараққиёти таъсири остида янада самаралирок фондларнинг пайдо бўлиши натижасида кадрсизланади.

Асосий фондларни қайта ишлаб чиқариш, яъни жисмоний ва маънавий жихатдан эскирган асосий фондларнинг ўрнини иқтисодий тўлдириш учун корхона бу воситалар қийматидан амортизацион ажратмаларни айириб ташлайди хамда бу ажратмалар кейинчалик харажатлар сифатида махсулот таннархига киритилади.
Na - тўлиқ қайта тиклаш учун йиллик амортизация меъёри, %;
Fb - асосий фондларнинг бошланғич қиймати, сўм;
Ta - асосий фондларнинг меъёрий хизмат вақти, йил.
Йиллик амортизация ажратмалари (Aa) миқдори куйидагича аниқланади.
Tk – хизмат муддати давомида капитал таъмирлашга сарфланган
харажатлар;
M– модернизация қилишга сарфланган харажатлар.
Амортизация маблағлари асосий фондларни тўлиқ қайта тиклаш (реновация), капитал таъмирлаш ва ускуналарни модернизация қилиш учун алоҳида равишда йўналтирилади. Шу сабабли, амортизация меъёри икки қисмдан - фондларни реновация қилиш (Nt.t) хамда капитал таъмирлаш ва модернизация қилиш (Nk.t.)дан иборат.
Биринчи холда:
бу ерда:
Th - асосий фондларнинг хақиқий хизмат қилиш вақти, йил.
Иккинчи холда:
Ўртача таъмирлаш - техник мазмуни, мураккаблиги, бажариладиган иш хажми ва даврийлигига кўра, капитал таъмирлашдан фарқ қилади хамда сарфланувчи маблағ, вақт ва кучни нисбатан камрок талаб қилади. Бу жараён
корхонанинг ўзида амалга оширилади.
Жорий таъмирлашда, асосан, асбоб-ускуналар тозаланади, мойланади, текширилади, майда камчикликлари бартараф килинади, яъни ускуналарнинг фойдаланишга доимий тайёрлиги таъминланади.