Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарⱪанд иⱪтисодиёт ва сервис институти з

Ахборот-коммуникация жараёнлари (Information and communication). Қарор қабул қилиш учун тегишли маълумотлар ўз вақтида тўпланиши ва хабар қилиниши керак. Маълумот берадиган ҳодисалар ички ёки ташқи манбалардан келиб чиқиши мумкин. Алоқа бошқарув мақсадларига эришиш учун жуда муҳимдир. Ходимлар улардан нима кутилаётганини ва уларнинг мажбуриятлари бошқаларнинг фаолияти билан қандай боғлиқлигини тушунишлари керак. Эгаларининг ташқи томонларнинг етказиб берувчилари билан алоқаси ҳам жуда муҳимдир;

Ички назорат тизимининг доимий самарадорлигини мониторинг қилиш жараёнлари. Ички назорат тизими амалда бўлганда, ташкилот жиддий муаммо юзага келса, зарур ўзгаришларни амалга ошириш учун унинг самарадорлигини назорат қилади.

Бироқ, ҳар қандай ички назорат тизими директорларга фақат ўз мақсадларига эришиш учун амалга оширилиши мумкин. Инсон хатоси ёки фирибгарлик, ходимлар ўртасидаги келишув ва менежерлар томонидан бекор қилинадиган назорат каби ўзига хос чекловларни олиб келади.²⁹⁴
Ички назорат тизими нафақат фирибгарликни олдини олади, балки бошқа вазифаларни ҳам бажаради:

1. 
   Бизнес ташкилоти ўз сиёсатини мамлакатнинг амалдаги қонунларига мувофиқ амалга оширади.
   
2. 
   Ходимлар ва офицерлар ишларни бажариш самарадорлигини ошириш учун ўзларига Юкланган вазифаларни бажарадилар.
   
3. 
   Молиявий ҳисоботлар тўғри ҳисобларни юритишда тўғри ва ишончли маълумотларни тақдим этади.²⁹⁵
   

Ички назорат умумий хулоса қиладиган бўлса, бизнес фаолиятини тўғри ва оқилона бажариш учун раҳбарият томонидан қабул қилинган умумий сиёсат ва режалар, назорат процедуралари ва ички тартиб қоидалари деб атасак ҳам бўлади.


8.2. Ички назорат муҳити ва процедуралари.

Бошқариш муҳитига менежментнинг бошқарувга бўлган муносабати, ташкилий тузилиши ва ходимларнинг қадриятлари ва қобилиятлари таъсир қилади.

Назорат муҳитининг табиати (Nature of control environment). Бошқариш муҳити (The control environment) - бу директорлар ва раҳбариятнинг ички назорат ва уларнинг шахсдаги аҳамияти билан боғлиқ умумий муносабати, хабардорлиги ва ҳаракатлари. Бошқариш муҳити бошқарув услуби ва барча ходимлар томонидан ташкил этилган корпоратив маданият ва қадриятларни ўз ичига олади. Бу турли хил бошқа бошқарув элементлари бошқариладиган муҳитни таъминлайди.
Turnbull ҳисоботида кучли бошқарув муҳитининг бир қатор элементлари таъкидланган. Буларга:

• 
  Аниқланган муҳим хатарларни бартараф этишнинг аниқ стратегиялари;
  
• 
  Компаниянинг маданияти, хулқ-атвор кодекси, инсон ресурслари сиёсати ва бизнес мақсадларини қўллаб-қувватловчи натижаларни мукофотлаш тизимлари ва хатарларни бошқариш ва ички назорат тизимлари;
  
• 
  Юқори менежмент ўз ҳаракатлари ва сиёсати орқали ваколат, яхлитлик ва компания ичидаги ишонч муҳитини ривожлантиришга содиқлигини намойиш этади;
  
• 
  Қарорлар қабул қилиниши ва ҳаракатлар тегишли одамлар томонидан қабул қилиниши учун ваколат, масъулият ва ҳисобдорликни аниқ белгилаш;
  
• 
  Ходимларга улардан кутган ходисалар ва уларнинг ҳаракат қилиш эркинлиги доираси билан алоқа қилиш;
  
• 
  Ташкилот мақсадлари ютуқларини қўллаб-қувватлаш ва унинг хатарларини самарали бошқариш учун билим, кўникма ва воситаларга эга бўлган компаниядаги одамлар.
  

Кучли назорат муҳити ўз-ўзидан умумий ички назорат тизимининг самарадорлигини таъминламайди. Назорат муҳити бизнес мақсадларини белгилашга, тадбиркорлик фаолиятини тузишга ва хатарларни бартараф этишга катта таъсир кўрсатади.
Бошқарув элементлари маъмурий ва бухгалтерия ҳисоби каби турли йўллар билан таснифланиши мумкин; олдини олиш, аниқлаш ва тузатиш; ихтиёрий ва ихтиёрий бўлмаган; ихтиёрий ва мажбурий; қўлда ва автоматлаштирилган каби тушунчалар.