Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарⱪанд иⱪтисодиёт ва сервис институти з

Фирибгарлик ходими (Fraud officer). Кўпгина йирик ташкилотлар фирибгарлик бўйича терговларни бошлаш ва назорат қилиш, фирибгарликка қарши кураш режасини амалга ошириш ва ҳар қандай кейинги ҳаракатлар учун масъул бўлган фирибгарлик ходимини тайинлайдилар. Фирибгарлик ходими ходимлар билан махфий равишда гаплашиши ва юқори раҳбарият билан маслаҳатлашмасдан фирибгарликнинг олдини олиш ҳаракатларини амалга ошириши мумкин;

Ахборот мавжудлиги (Availability of information). Албатта, менежер учун ҳақиқий фирибгарлик белгиларини ёки фирибгарлик содир бўлиши мумкин бўлган муҳитни аниқлашга имкон берадиган маълумотлар мавжуд бўлиши муҳим.

(а) Харажатлар ва бошқарув ҳисоби тўғрисида маълумотлар менежер учун тезкор, етарли тавсилотлар билан тақдим этилиши керак.
(b) Ҳақиқий натижалар бюджет натижалари ва сезиларли фарқлар учун изланадиган тушунтиришлар билан таққосланиши керак;
(с) Ходимлар йиғилишлари, баҳолар ва чиқиш суҳбатлари каби кадрлар процедуралари паст руҳий ҳолатни ёки ортиқча босим остида бўлган ходимларни кўрсатиши мумкин. Ҳисобот линиялари аниқ бўлиши керак. Ходимлар ҳар қандай шубҳали фирибгарлик ҳақида кимга хабар беришлари кераклигини билишлари керак.

• 
  Ҳуштак чалиш (Whistleblowing). Фирибгарликни аниқлаш эҳтимоли бир қатор мамлакатларда иш билан таъминлашни ҳимоя қилиш ҳуқуқларини таъминлайдиган сўнгги Қонунчилик билан оширилган бўлиши мумкин хабар тарқатувчилар, иш жойида фирибгарлик ёки қонунбузарликни ошкор қиладиган ходимлар. Қонунчилик муайян тегишли ноқонуний ҳаракатларни ошкор қилишни, шу жумладан жиноий жавобгарликка тортишни, қонунчиликка риоя қилмасликни, соғлиқ ва хавфсизликка хавф туғдиришни ёки атроф-муҳитга зарар етказишни қамраб олади.
  
• 
  Баъзи иш берувчилар расмий ҳабар бериш процедурасини жорий қилмоқдалар, унда потенциал хабарчилар ўз ташвишларини қандай етказишлари кераклиги кўрсатилган.
  

Фирибгарликни тергов қилиш (Investigation of fraud).
Ташкилотлар фирибгарликка қарши кураш режасини тузишлари, фирибгарликнинг усули ва даражаси ва мумкин бўлган гумон қилинувчиларни қандай текшириш кераклигини белгилашлари керак.
Агар энг ёмон фирибгарлик ҳаракатлари содир бўлса, ташкилотлда фирибгарликка қарши кураш режаси, содир бўлган фирибгарликлар оқибатларини текшириш ва ҳал қилиш стратегияси бўлиши керак.
Фирибгарлик пайдо бўлиши биланоқ маълум бир ҳаракатлар амалга оширилиши керак. Нима бўлганини текшириш учун фойдаланиладиган ёзувларнинг хавфсизлигини таъминлаш, шунингдек, ўғирликка қарши ҳимоя бўлиши мумкин бўлган активларни таъминлаш киради. Процедуралар ходимларни тўхтатиб туриш, паролларни ўзгартириш ва ҳоказоларни ўз ичига олиши мумкин.
Тергов процедуралари қуйидаги мақсадларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб амалга оширилиши керак:
(а) Камомад даражасини аниқлангандан сўнг, айбдор тарафларни аниқланг ва уни қандай тиклаш мумкинлигини баҳоланг;
(b) Фирибгарлик қандай содир бўлганлигини аниқланг;
(с) Фирибгарликка яна кимлар алоқадор бўлиши мумкинлигини ҳисобга олиш керак;
(d) Мавжуд бошқарув элементларини тўғри шакиллантирилганлигини аниқлаш ёки мавжуд бошқарув элементлари фирибгарликнинг олдини олиш ёки аниқлай олмасликни мумкинлигини баҳолаш, яъни бошқарув тизимлари тартиб-қоидалари асосида шакиллантирилганлигини аниқлаш.
Фирибгарликни тергов амалга оширишда, қарор чиқаришда терговни ким олиб бориши ва тергов яширин бўладими, ошкора бўладими каби асосий фактлар киради.
Буюк Британияда KPMG бухгалтерия фирмаси томонидан, ишлаб чиқилган гумон қилинган фирибгарнинг шахсий ҳужжатларини (кундаликлар, файллар, харажатлар бўйича даъволар ва бошқалар) кўриб чиқиш ва улар билан ишлаган одамлар билан боғланиш орқали уларнинг фаолияти ҳақида тезда расман олиш муҳимлигини таъкидлади. Фирибгарликни аниқлаш ва олдини олиш нафақат аниқ стратегиясини, балки назоратни амалга оширишга тайёрликни ҳам талаб қилади.