Олий ва урта махсус таълим вазирлиги наманган давлат университети


Одам савдоси жиноятчилиги тушунчаси ва унинг ривожланиш


Download 318.91 Kb.
Pdf ko'rish
bet3/35
Sana03.12.2023
Hajmi318.91 Kb.
#1801367
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   35
Bog'liq
67. Одам савдоси жиноятнинг жиноят ҳуқуқий ва криминологик жиҳатлари

Одам савдоси жиноятчилиги тушунчаси ва унинг ривожланиш
тарихи
Маълумки, мамлакатимизда хукуки й  демократик давлат куриш, 
адолатли 
фукаролик жамиятини 
барпо 
этиш 
йулида 
амалга 
оширилаётган кенг камровли ислохотларнинг асосий максади инсон 
ва фукароларнинг хукуклари, эркинликлари хамда манфаатларини 
химоя килишдир. Узбекистон Республикаси Конституцияда 26- 
моддасида 
белгиланганидек, 
«Х,еч 
ким 
кийнокка 
солиниши, 
зуравонликка, шафкатсиз ёки инсон кадр-кимматини камситувчи 
бошка тарздаги тазйикка дучор этилиши мумкин эмас». Мазкур 
конституциявий-хукукий 
норма 
Инсон 
хукуклари 
умумжахон 
Декларациясининг 5-моддасига мос келади. Кийнокка солиш, бошка 
шафкатсиз, гайриинсоний ёки инсон кард-кимматини камситувчи 
муомала хамда турли тазйик турлари халкаро хамжамият томонидан 
гайриинсоний ва йул куйиб булмайдиган холат сифатида тан 
олинади. 
*-
Одам савдоси трансмиллий жиноятчилиги хакида суз юри- 
тишдан аввал одам савдоси тушунчасига тухталиб утиш максадга 
мувофик. Бу борада хукукшунос олимлар томонидан турлича 
таърифлар келтирилган.
Аслида одам савдоси бу инсоният учун янгилик эмас, дунё уз 
бошидан одамларни кул килиб сотиш ва уларни кул тарзида ишла- 
тишдек бир неча асрлар хукм сурган мураккаб жараённи хам боши­
дан кечирган. У даврда аёллардан чури шунингдек, канизак, харам- 
ларни тулдириш каби максадларда фойдаланганлар. Уларни хеч кан- 
дай хукуклари, химоя килувчилари, сотилиб кетгандан сунг ватанла- 
ри хам йук эди. Кулларнинг эгалари уларни охирги кучлари ва имко- 
ниятлари колгунча ишлатишар, ишга яроксиз холга келгандан сунг 
арзон-гаровга сотар ёки улар холга келгандан сунг уларни улоктириб 
ташлашар эди.
Олима Репискаянинг фикрига кура, одам савдоси' деганда, 
шахсни сотиб олиш ёки унга карши каратилган бошка конунга хилоф 
битимларни, шунингдек, шахсни кулга киритиш ва ундан хар кандай 
фойда олиш учун фойдаланиш ва назорат остига олишни ёки хар


кандай шаклда эксплуатация килиш максади ва айрибошлашни 
билдиради1.
Одамлар савдоси - бу алохдца шахсни (ёки гурухни) ёллаш, 
уларни бир давлат чегараси доирасида ёки чегарасидан ташкарига 
олиб кетиш билан боглик булган барча хдракат ёки максадлар булиб, 
у уз ичига сотиш, сотиб олиш, топшириш, бундай харакатларни фой- 
да куриш ёки шунчаки бундай шахсни кейинчалик алдаб ёки маж- 
бурлаб (зУрлик ишлатиб ёки зурлик ишлатиш билан куркитиб), Шу­
нингдек, хизмат мавкеини суистеъмол килиш йули билан ишлатиш 
максадида ушлаб туришни, шунингдек, шахсни хохишига карши 
холда кулчилик шароитида х,ак тулаш ёки туламаслигидан катьи на- 
зар ушлаб туришни хам уз ичига олади2.
Немис олими Лео Кайдель эса одам савдоси муаммосини чукур 
Урганган холда, у уюшган жиноятчиликнинг асосий фаолият 
турларидан бири хисобланиб, криминал фаолият иерархиясида 
бешинчи Уринни эгаллайди3, деган фикрни билдириб утган.
Р.Крдировнинг таъкидлашича, одам савдоси - инсон, унинг 
шаъни, кадр-киммати, осойишта турмуши хамда келажагига тахдид 
солаётган трансмиллий уюшган жиноятчилик куринишларидан бири 
булиб, узининг чегара танламаслиги хамда гирдобига асосан ёшларни 
ва аёлларни тортаётганлиги билан барчада катта ташвиш ва хавотир 
уйготмокда4. Мазкур жиноий фаолиятнинг мотив ва максади гараз, 
яъни моддий фойда ёки даромад куришни кузда тутади. Чунки одам 
савдосидан кузда тутилган асосий максад жиноятчининг узи ёки 
бошка шахслар оркали пул ёки бошка моддий бойликларга эга булиш 
хисобланади.
М.Х.Рустамбоевнинг таъкидлашича, одам савдоси - хозирги 
куннинг долзарб муаммоларидан биридир. Ундан келадиган даромад 
гиёхванд моддалар ва курол савдосидан сунг учинчи уринда туради. 
Жиноятчиликнинг мазкур туридан келадиган даромаднинг йиллик 
айланмаси 7 млрд АКД1 долларини ташкил этади. Жинсий 
эксплуатация, мажбурий мехнат, болалар мехнатини эксплуатация 
килиш шу даражада кенг таркалганки, натижада хозирги кунда 
миллат генофондига, шу билан бирга миллий хавфсизликка жиддий
1 Реннская А. Классификация криминальной эксплуатации людей и проблемы уголовной ответственности за 
нее // Товговля людьмы. Социокриминологический анализ/Под общ. Ред. Тюрюкановой Е.В. и Ерохиной Л.Д. : 
М . 2002. стр. 87.
I Долголенко Т. Уголовная ответственность за торговлю людьми. Уголовное право. 2004. - № 2.
('.2.1-23.
I I .ео Keide/ Menschendel als Phenomen Organisierter Kriminalidt/ Krirainalistik. No/ S, p.325
4Кодиро»Р.Х Одамсавдоси - умумжахонмикёсдагимуаммо, «Хукуквабурч», № 10,2008,3-б


хавф 
тугдирмокда. 
Бундай 
холатда 
хар 
кандай 
маданияти 
ривожланган мамлакат мазкур жиноий фаолият j y p n билан кураш 
буйича барча зарур чораларни куриши лозим. Узбекистон хам бу 
борада истисно эмас1.
Одамлар (айникса, аёллар ва болалар) савдоси билан боглик 
жиноятлар сунгги йилларда авж олди. Бугунги кунда одамлар савдоси 
трансмиллий уюшган жиноятчиликнинг узвий таркибий кисми булиб, 
дунё буйича шунчалик кенг таркалганки, БМ Т ва миграция буйича 
халкаро ташкилотнинг маълумотлари миллионлаб шахслар ундан 
жабр кураётганлигидан далолат беради2.Статистик маълумотларга 
кура, хозирга келиб, хар йили дунё буйича одам 
савдоси 
жиноятининг курбонлари сони икки миллион саккиз юз мингдан 
ортикни ташкил килиб, гиёхванд моддалар ва курол савдосидан 
илгарилаб, биринчи уринга чикди.
БМ Т Бош Ассамблеяси томонидан 2000 йил 15 ноябрдаги 55/25- 
сонли резолюцияси билан кабул килинган « Т р ан см и л л и й у ю ш ган
ж и н о я т ч и л и к к а к а р ш и кур аш тугрисида»ги Конвенцияда (мазкур 
халкаро хужжат Узбекистон Республикаси томонидан (2001 йил 28 
июнда ратификация килинган) эса одам савдоси тушунчасига 
куйидагича 
таъриф 
берилган. 
Одам 
савдоси 
-
одамлардан 
фойдаланиш учун уларни ёллаш, ташиш, бериш, яшириш ёки 
одамларни куркитиш асосида куч билан бошка воситаларни куллаш 
оркали ёки бошка мажбурлов воситалари, угирлих, товламачилик, 
алдов, хокимиятни суиистеъмол килиш, ёхуд мансаб мавкеидан 
фойдаланиб, сотиб олиш йули билан кулга киритишни англатади3.
О д ам л ар савдоси - бу алохида шахсни (ёки гурухни) ёллаш, 
уларни бир давлат чегараси доирасида ёки чегарасидан ташкарига 
олиб кетиш билан боглик булган барча харакат ёки максадлар булиб, 
у уз ичига сотиш, сотиб олиш, топшириш, бундай харакатларни 
фойда куриш ёки шунчаки бундай шахсни кейинчалик алдаб ёки 
мажбурлаб (зурлик ишлатиб ёки зурлик ишлатиш билан куркитиб), 
шунингдек, хизмат мавкеини суиистеъмол килиш йули билан 
ишлатиш максадида ушлаб туришни, шунингдек, шахсни хохишига
! Рустам боев M X- Узбекистон Республикаси жиноят хукуки курси. Махсус кием. 3-Том; Шахсга карши 
жиноятлар.Тинчлик ва хавфсизликка карши жиноятлар.Олий таълим муассасалари учун дарслик. -T..ILMZIYO, 
2011.-310 Б.
2Рустамбаев М.Х. Одам савдоси. -Т .: ТДЮИ нашриёти, 2009. -Б . 12.
3Sally W/ Stoeker. The Rise in Human Trafficking and the Role o f Organized Crime // Demokratizatsiya. Vol. 8, No 
1. Winter 2000.


карши холда кулчилик шароитида хак тулаш ёки туламаслигидан 
катьи назар ушлаб туришни хам уз ичига олади1.
Одам савдоси халкаро хамжамият томонидан инсон, оила ва 
жамият фаровонлигига хавф тугдирувчи акт сифатида бахоланади2.
“Одам савдоси инсонларнинг хукук ва эркинликларидан махрум 
килади, бутун дунёда уюшган жиноятчиликнинг ривожланишига 
сабаб булади. Шу жумладан, бу жиноят шахсларга хавф тугдириш 
йули билан куркитиш, жисмоний ва рухий тазйик утказиш, номусга 
тегиш, хужжатларни угирлаш оркали амалга оширилади”3.
2008 йилнинг 17 апрелида кабул килинган «Одам савдосига 
карши курашиш тугрисида»ги Крнуннннг 3-моддасида Одам савдоси 
тушунчаси берилган булиб, одам савдоси — куч билан тахдид килиш 
ёки куч ишлатиш ёхуд бошка мажбурлаш шаклларидан фойдаланиш, 
угирлаш, фирибгарлик, алдаш, хокимиятни суиистеъмол килиш ёки 
вазиятнинг калтислигидан фойдаланиш оркали ёхуд бошка шахсни 
назорат килувчи шахснинг розилигини олиш учун уни туловлар ёки 
манфаатдор этиш эвазига огдириб олиш оркали одамлардан 
фойдаланиш максадида уларни ёллаш, ташиш, топшириш, яшириш 
ёки кабул килиш. Одамлардан фойдаланиш бошка шахсларнинг 
фохишалигидан 
фойдаланишни 
ёки 
улардан 
шахвоний 
фойдаланишнинг 
бошка 
шаклларини, 
мажбурий 
мехнат 
ёки 
хизматларни, куллик ёки кулликка ухшаш одатларни, эрксиз холат 
ёхуд инсон аъзолари ёки тукималарини ажратиб олишни англатади.
Мутахассисларнинг гувохдик беришларича, Европанинг узида 
ярим миллиондан ортик хорижий “Кддимий касб эгалари” фаолият 
олиб борадилар. Миграция буйича халкаро ташкилот маълумотларига 
кура Европа мамлакатларида нолегал мигрантлар ёллаш билан 
шугулланувчи жиноий ташкилотлар хар йили 5 млрд. дан 7 млрд. 
АКД1 долларигача хажмда даромад оладилар4.
Юкоридаги таъриф ва тушунчаларга кура, одам савдоси 
куйидаги хатти-харакатларни уз ичига олади:
а) 
Одамлардан фойдаланиш максадида уларни жисмоний куч 
ишлатиш, рухий таъсир курсатиш, алдаш, фирибгарлик килиш йули 
билан угирлаш;
'Долголенко Т. Уголовная ответственность за торговлю людьми. Уголовное право. 2004. - № 2. - С.23-25.
2 «Одамлар савдоси ва фохишабозликнинг учинчи шахслар томонидан ишлатилишига карши кураш тугрисида 
Конвенция». Инсон хукуклари буйича халкаро шартномалар. Туплам. Т. «Адолат». 2004. Б-227.
3 Абдухдлимов Ш. Одам савдоси глобал хавф // Хукук ва бурч.- Тошкент, 2008. - №8-9. Б.21-22.
4 Архипов В.В. Право на труд в Зеркале национальных реформ, //ж. Адвокат. 2004 г., №5, с. 16-17.


б) Угирланган ёхуд алданган одмларни ёллаш, ташиш, 
топшириш, яшириш ёки кабул килиш;
в) Ш ахснинг моддий кийин 
ахволга тушиб колганидан 
фойдаланган холда уни моддий манфаатдор килиш йулибилан узига 
огдириб олиш;
г) Одам савдосига кулай шарт-шароит яратиш миаксадида 
хокимият ваколатини суистеъмол килиш;
д) Одам савдосини амалга ошириш учуй фохишалардан 
фойдаланиш;
е) Болалар ва аёллардан одам савдосида фойдаланиш учун 
уларнинг якинларини (ота-онаси, хомий ёки васийлари, эри ёхуд 
хотини ёки бошка якин кариндошларини пул эвазига огдириб олиш;
ж) Инсон органлари ёки тукималарини ажратиб олиш;
з) Инсонни эрксиз ёки куллик холатига туширадиган хатти- 
харакатларни содир килиш тушунилади.
Одам савдоси кадимдан мавжуд булган жиноятлардан биридир. 
Антик даврда одам савдоси оддий хол булган. Бунда савдо-сотик 
объекта - инсон кул макомида булган. Инсон хукуклари буйича 
лугатдаги таърифда кулчилик (Slavery) деганда, уз иш берувчиларини 
танлашда мустакил булмаган, мулк ёки ашё сифатида бозорда сотиб 
юборилиши мумкин булган ш ахснинг хаёт шароити ва макоми 
тушунилади. XVII асрда Америкага.куллар Африкадан келтирилиши 
билан одам савдоси янада авж о л д и .'
Бирок замоновий жамиятимизда бундай килмишга хеч хдм урин 
йук- Илгари русм булган мазкур салбий иллат х,озирда нафакат 
миллий конунчилик доирасида балки халкаро микёсда дам кенг 
таъкиб килинмокда. Сунгги, 200 йилдан ортик вакт кулчиликка 
карши каттик кураш олиб борилишига карамасдан, у хдлиям мавжуд. 
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг маълумотларига 

Download 318.91 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   35




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling