Oliy Ta’lim fan va innovatsiyalar vazirligi Abdulla Qodiriy nomidagi

2.2. To`g`ri tovush talaffuzini o`rganish uslubiyati

Ovozli talaffuzni o'rgatish nutq terapiyasida qabul qilingan tovushlar ustida ishlash uslubiyatiga muvofiq amalga oshiriladi.
I bosqich, nutq tovushlarini o'zlashtirish uchun nutq apparatini tayyorlashni o'z ichiga olgan tayyorgarlik. U nutq-motor apparatini tayyorlash, uning harakat qobiliyatlari, nutqni eshitish, nutq nafasini o'z ichiga oladi.
Tovushlarning to‘g‘ri talaffuzi umuman nutq apparatining faoliyatiga va artikulyatsiya organlari faoliyatiga, ularning harakatchanligi va moslashuvchanligiga, artikulyar harakatlarni muvofiqlashtirishga, ularning kuchi va aniqligiga bog‘liq. Demak, talaffuzi qiyin bo`lgan tovush til harakatlarining moslashuvchanligini, uchining tez tebranishini talab qiladi. Hirsli tovushlar kuchli havo oqimini talab qiladi, tilni "dipper" shaklida ko'taradi, lablarni yumaloq va bir oz oldinga tortadi va hokazo.
Shuning uchun bo'g'im organlarini muntazam ravishda mashq qilish, til mushaklarini kerakli holatga keltirish uchun uni tayyorlashga qaratilgan mashqlarni bajarish kerak; lablar, jag'lar, yonoqlarning harakatchanligi, havo oqimini ishlab chiqarish, to'g'ri nafas olish bo'yicha.
Nutq apparatini tayyorlash uchun asosan o'yin uslubida bajariladigan turli mashqlardan foydalaniladi, bu esa ularni takroriy takrorlash uchun sharoit yaratadi.
Artikulyar apparatlarning motorli ko'nikmalarini rivojlantirishga ovozli talaffuz uchun turli xil o'yinlar xizmat qiladi: "Kim shunday qichqiradi?", "Bu nimaga o'xshaydi?", "Kimning uyi?" Onomatopeya shamol shovqini, samolyotning shovqini, qarg'aning o'g'irlashi, qo'ng'izning g'ichirlashi, ot tuyog'ining taqillashi va boshqalar uchun ishlatiladi. Ma'nosiz bo'g'inlarning takrorlanishi (sha - sho - shu, ra - ro -ru) tez charchaydi va bola tilini bosishdan charchamaydi, "murabbiy kabi", g'o'ng'irlaydi, "asalari kabi", g'o'ldiradi, "pavoz kabi". Shu munosabat bilan shuni ta'kidlash kerakki, bolalar nutqni tabiat tovushlari, sigirning boqishi va hokazolarni emas, balki odamlarga taqlid qilish orqali o'rganadilar, ya'ni. hayvonlar tovushlariga taqlid qilish bilvosita, tarbiyachi nutqi orqali amalga oshiriladi.
Nutqni nafas olishni rivojlantirish uchun puflash o'yinlari o'ynaladi: qor parchalarini (paxta parchalarini) puflash, qalamlarni puflash, suzuvchi baliqlar, qayiqlar. Biroq, bolalar darhol vazifani engishmaydi. Ko'pchilik taranglashadi, yonoqlarini puflaydi va yotgan paxmoqni puflay olmaydi. Bu bolalarga o'rgatish kerak. Oddiy o'yinlardan ular kuchli havo oqimi talab qilinadigan murakkabroq o'yinlarga o'tadilar - bolalarga o'rdak, g'oz, suvda suzuvchi qayiqda zarba berish taklif etiladi; chayqalishlar paydo bo'lguncha suvga puflang¹⁵.
Nafas olish mashqlari jarayonida bola to'g'ri nafas olishni, qisqa, tez nafas olishni va uzoq, kuchli, silliq nafas olishni o'rganadi. Bolalarni zo'riqish va charchashga yo'l qo'ymaslik kerak. Mashqlar o'tirgan holda amalga oshiriladi, 1,5 daqiqadan ko'p bo'lmagan (0,5 daqiqadan boshlab).
Nutqni eshitish, eshitish e'tiborini rivojlantirish uchun "Kim qo'ng'iroq qilganini taxmin qiling?", "Men nima dedim?", "Petrushka nima qiladi?", "Echo" va boshqalar o'yinlari tavsiya etiladi.
Shaxsiy ishda artikulyar gimnastika qo'llaniladi: yuqori va pastki lablarni til bilan yalash (asalni yalash); til "stinger", "keng elka pichog'i" va boshqalarga aylanadi.
II bosqich - nutq tovushlarining shakllanishi yoki tovush hosil bo'lishi. Bu tovush (talaffuz qilingan tovushni idrok etish), motor-kinestetik (mustaqil ovozni qayta ishlab chiqarish) va vizual (tovush artikulyatsiyasini vizual idrok etish) hissiyotlari o'rtasida yangi neyron aloqani yaratishdir. Ko'pgina hollarda, bir vaqtning o'zida tovush g'oyasi va uning talaffuzi o'rtasidagi noto'g'ri aloqani sekinlashtirish kerak.
Tovushlarni sahnalashtirish artikulyatsiyasi oson bo'lgan tovushlardan boshlanib, qiyinroq tovushlar bilan tugaydi; ularning ketma-ketligi frontal va individual ish uchun ham saqlanib qoladi (hislash, hushtak chalish, p, l).
Ovozning to'liq yo'qligi yoki maktabgacha yoshdagi bolalarda tez-tez kuzatiladigan beqaror talaffuzi bilan bolaning diqqatini tovushga qaratish kifoya. Bu tovushni taqlid qilish yoki tovushni uyg'otish orqali sahnalashtirish deb ataladigan narsadir. Bu erda ta'lim bolalarning o'qituvchi nutqiga taqlid qilishiga, tovushning aniq talaffuziga asoslanadi. Ushbu ta'lim texnikasi faqat engil holatlarda qo'llanilishi mumkin. Diqqatning tovushga qaratilishi tovushning so'zdagi izolyatsiyasi, uning pedagog tomonidan uzoqroq va kuchliroq talaffuz qilinishi va bolaning ushbu tovush va artikulyatsiya paytida idrok etishi tufayli yuzaga keladi.
XULOSA
Nutqni shakllantirishning muhim shartlaridan biri bolaning taqlid qilish qobiliyatidir.
Bola atrofdagi kattalarning nutqini takrorlash orqali nutqning fonetik tomonini o'zlashtiradi. Nutq taqlidining mavjudligi ko'plab kurs ishichilar tomonidan qayd etilgan.
Shunday qilib, maktabgacha yoshda rus tilining tovush tomonini muvaffaqiyatli o'zlashtirish uchun barcha shartlar mavjud. Maktabgacha yosh ona tilining barcha tovushlarini yakuniy shakllantirish uchun eng qulay hisoblanadi.
Rivojlangan nutqqa ega bola kattalar va tengdoshlari bilan osongina muloqotga kirishadi, o'z fikrlari va istaklarini aniq ifodalaydi. Talaffuzdagi nuqsonli nutq, aksincha, odamlar bilan munosabatlarni murakkablashtiradi, bolaning aqliy rivojlanishini va nutqning boshqa tomonlarini rivojlanishini kechiktiradi. Maktabga kirishda to'g'ri talaffuz alohida ahamiyatga ega.
Bolalarning to'g'ri va sof nutqini tarbiyalash ona tili bo'yicha ishlarning umumiy tizimidagi muhim vazifalardan biridir. Bu, ayniqsa, Kavkazda to'g'ri keladi, bu erda aholining ko'p millatli tarkibi va kundalik muloqotda tillarning aralashuvi so'zlashuv nutqining heterojen massasiga olib keladi, bu faqat yosh bilan kuchayadi. Bundan tashqari, kattalar uchun bunday odatlardan butunlay voz kechishi mumkin bo'lgan bolalarga qaraganda ancha qiyinroq. Bu esa o‘zimizga, pedagoglarga bog‘liq.
Sof nutqni tarbiyalash muammosining ahamiyati va jiddiyligini o‘qituvchilar ham, ota-onalar ham bilishlari kerak.
Ushbu ishning oxirida shuni ta'kidlashni istardimki, men yuqorida aytib o'tishga harakat qilgan muammo men tasavvur qilganimdan ancha kattaroq va dolzarbroqdir va uni bolalarning o'zlari hali ham bo'lmagan erta yoshda hal qilish kerak.