Oliy va oʻrta maxsus ta'lim vazirligi andijon davlat universiteti

2. Atom va molekulalarning uzluksiz harakatdaekanligi va 

tilshunoslikda dinamika hamda statika 

1.  Obyektiv  olamdagi  narsa  va  hodisalar  uzluksiz  harakatda,  rivojlanishda 

ekanligi  fanda  antik  davrlardan  beri  ma'lum.  Ayniqsa  bunday  qarash  O`rta  Osiyo 

olimlari  tomonidan  rivojlantirildi.  Xususun,  Farobiy  "Falsafatu  Aristutolis" 

asarida:  "ular  (to`rt  modda)  abadiy  bo`lolmaydilar;  chunki  havo,  suv,  tuproq  va 

olov bo`linadilar, birlari boshqasiga aylanadilar  va balki har  bir  unsur  boshqasida 

mavjuddir",  -  deydi.  Farobiy  Aristotelning  odam  uzvari  doimo  harakatda, 

rivojlanishda  ekanligi  haqidagi  fikrlarini  ijodiy  rivojlantiradi.  Borliqdagi  narsa  va 

---

hodisalar  bir-biriga  ta'sir  qiladi  va  ta'sirni  qabul  qilish  harakatida  bo`lish  bilan 

birga, shu narsalarni tashkil etgan ichki unsurlar ham o`zaro ana shunday harakatda 

ekanligini bayon  qiladi.  Fanda  atom-molekulyar  ta'limotining kuchayishi  atom  va 

molekulalarning  uzluksiz  harakatda  ekanligini  yorqinroq  isbotlab  berdi.  Tabiiy 

fanlarda erishilgan bu yutuq tilshunoslikka ham o`z ta'sirini ko`rsatdi. 

30

 

2.  Struktur  tilshunoslikning  paydo  bo`lishiga  atom-molekulyar  ta'limoti  asos 

bo`ldi.  Bu  yo`nalishning  asoschisi  sanaluvchi  mashhur  Shveytsariya  olimi 

Ferdinand de Sossyur til birliklari ham borliqdagi narsa va hodisalar singari doimo 

rivojlanishda, o`zgarishda ekanligini ta'kidladi va tilning ikki holatini - dinamik va 

statik  holatini  ajratdi.  Uzluksiz  rivojlanayotgan,  harakatda  -  dinamikada  bo`lgan 

ma'lum  bir  tilning  muayyan  bir  davrga  xos  holati  statika  holati  hisoblanadi.  Ana 

shu  nuqtai  nazardan  tilni  ham  ikki  jixatdan  o`rganlish  lozimligini  ko`rsatdi. 

Diaxroniya grekcha dia  - orqali, ikki shronos  - zamon so`zlaridan olingan.

31

 Tilni 

tarixiy  taraqqiyotda,  rivojlanishda  ekanligini  e'tiborga  olib  o`rganlish  diaxroniya 

hisoblanadi.  Sinxroniya  grekcha  sunshronos  so`zidan  olingan  bo`lib,  bir  vaqtlilik 

demakdir.  Til  tarixiy  taraqqiyotining  muayyan  bir  davrdagi  holati  sinxroniya 

sanaladi. Tilshunoslik tarixida diaxroniya sinxroniya bilan uzviy bog`lanadi. Ularni 

bir-birisiz  tasavvur  kmlib  bo`lmaydi.  Tilning  sinxron  tahlili  bevosita  tadqiqotchi 

ku-zatib,  eshitib  turgan  holatni  tekshirishga  kdratilganligi,  faktik  materiallarning 

boyligi nuqtai nazardan diaxroniyaga nisbatan qulayro?. I. A. Boduen de Kurtene, 

N. S. Trubeskoy, R. O. Yakobson singari mashhur tilshunoslar sinxron holatdagi til 

sistemasini  to`liq  va  ishonarli  tadqiq  etish  uchun  qanday  qilib  shu  holatga 

kelganligini, 

ya'ni 

diaxronik 

materiallarga 

murojaat 

qilish 

lozimligini 

ta'kidlaydilar. Shuning uchun ham garchi sinxron o`rganlish diaxron o`rganlishdan 

oldin bo`lsa ham, lekin ularni bir-biridan ajratish mumkin emas. Sinxron o`rganlish 

diaxron o`rganlishga yo`l ochadi. Sinxron tadqiqotlar natijalari asosida diaxroniya 

ish  ko`radi.  Muayyan  til  quyietining  ikki  davr,  ikki  sinxron  holati  o`rtasidagi 

o`zgarishlar ikki davrdagi materiallarni bir-biriga taqqoslash orqali belgilanadi.

32