Oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot

3-rasm. Moliya bozorini tartibga solish joriy tarkibi

Yagona regulyator butun moliya bozorini rivojlantirish siyosati samaradorligini oshiradi. Shuning uchun koronavirus pandemiyasining iqtisodiy oqibatlariga qarshi kurashish davrida uni yaratish maqsadga muvofiqligini koʻrib chiqish juda muhimdir.

Tarixga koʻra, Oʻzbekistonda moliya bozori parchalanib rivojlan- gan. Shu bilan birga, davlatning asosiy harakatlari bank sektorini rivojlantirishga qaratilgan edi.
Shunga koʻra, iqtisodiyotni moliyalashtirishning eng qulay vosita- lari bank tizimida boʻlib, u yerda davlat ustun mavqeni egallaydi (u sektorning 85 foiziga egalik qiladi) va ushbu sektor aktivlarining umumiy hajmi YaIMning 50 foizidan koʻprogʻini tashkil qiladi.
Banklar xavfli loyihalarni (ayniqsa, venchur kapital loyihalarini) moliyalashtirishga minimal darajada ishtiyoq bilan qarashadi, chunki, qoida tariqasida, kreditlar mablagʻlarni qaytarish sharti bilan beriladi. Loyiha kutilgan daromadni bermasa ham, qarz oluvchi pulni qaytarishi kerak.
Shunga koʻra, bank sektori oʻziga xos tabiiy chegaraga ega, bunda alohida kompaniyalar (ularning rivojlanish bosqichiga qarab) va shu sababli umuman iqtisodiyotni kredit mahsulotlari orqali moliya- lashtirish mumkin, bu koʻp hollarda garov bilan ta’minlanishi kerak. .
Bundan tashqari, jismoniy shaxslarning barcha depozitlari davlat tomonidan kafolatlanadi, bu esa Markaziy bankni mablagʻlarning qaytarilishini ta’minlash maqsadida sektorni qat’iy tartibga solish siyosatini qoʻllashga majbur qiladi.
Shu sababli, rivojlanayotgan Oʻzbekiston iqtisodiyoti uchun kredit mahsulotlaridan tashqari, boshqa narsalar qatori, bu orqali xorijiy investorlar jalb qilinadigan ichki kapital bozorini yaratish ham muhim ahamiyatga ega.
Biz kapitalga investitsiyalar madaniyatini shakllantirishimiz, in- vestorlar bilan (ham portfel, ham strategik) birgalikda xatarlarni boʻli- shishni oʻrganishimiz va nazorat paketini / ulushini sotishdan qoʻrq- masligimiz kerak.
Xalqaro moliya tashkilotlaridan jalb qilingan davlatning tashqi qarzlari hajmi (asosan, qattiq valyutada koʻrsatilgan) ortib bormoqda. Bugungi kunda asosan davlat yoki davlat banklari, korxonalar tomonidan jalb qilingan kreditlar va kreditlar asosiy moliyalashtirish manbalariga aylandi.
Buning sababi, mamlakat samarali mahalliy kapital bozorini qura olmaganligi sababli amalga oshirilishi kerak. Afsuski, Oʻzbekistonda institutsional va professional investorlar (sugʻurta kompaniyalari, pensiya jamgʻarmalari, xususiy kapital va jamoaviy investitsiya fondlari) rivojlanmagan, minoritar aksiyadorlarning huquqlari himoya qilinmagan, milliy valyuta doimiy ravishda qadrsizlanib qolgan (valyuta xavfini oldini olish vositalari mavjud emas), davlat qimmatli qogʻozlarini aholiga va norezidentlarga sotish oldin taqiqlangan edi, bu faqat endigi shakllanish bosqichida turibdi.
Bularning barchasi iqtisodiyotga mablag’ jalb qilishning asosiy manbai sifatida davlatga bosimni kamaytiradigan qudratli ichki moliya tizimini shakllantirish zarurligini koʻrsatmoqda.
Bugungi kunda moliya bozorining turli segmentlari (banklar, sugʻurta, qimmatli qogʻozlar, shu jumladan davlat obligatsiyalari, valyuta bozori) uchta organ - Markaziy bank, Moliya vazirligi va kapital bozorini rivojlantirish tomonidan tartibga solinadi.
Shunga koʻra, ushbu bozorda uni samarali rivojlantirish, islohot- larni amalga oshirish uchun birlashtirilgan harakatlar yetishmayapti, shuningdek, tajribali mutaxassislar yetishmovchiligi mavjud.
Ushbu muammoni hal etish usullaridan biri bu yagona integral va bir-birini toʻldiruvchi tizim sifatida moliya bozorini rivojlantirish va tartibga solish siyosatini belgilaydigan yagona kollegial organni yaratishdir.
Yagona moliyaviy regulyator Polsha, Shveytsariya, Germaniya, Janubiy Koreya, Singapur, Yaponiya va boshqa koʻplab mamlakat- larda ishlaydi.
Joriy yilning 1 yanvarida Qozogʻistonda Moliya bozorini tartibga solish va rivojlantirish agentligi oʻz ishini boshladi. Unga ilgari Milliy bank (Qozogʻiston markaziy banki) tomonidan bajarilgan barcha moliya bozorini rivojlantirish va tartibga solish funksiyalari berilgan.
Moliya bozori muvaffaqiyatli ishlashi uchun uning barcha tarkibiy qismlari birgalikda rivojlanishi kerak.
Mamlakatning moliyaviy ekotizimida nima boʻlishi kerak?
Avvalo, bizga pulni qanday boshqarishni biladigan, qayerga va qanday sarmoya kiritishni biladigan institutsional investorlar kerak. Gʻarbiy bozorda fuqarolar oʻzlarining jamgʻarma va pensiya jamgʻar- malarini mutaxassislarning ishonchiga topshiradilar, shu tufayli investitsiya fondlari oʻzlari sarmoya kiritgan kompaniyalarga talablar- ni qoʻyishga qodir boʻlgan oʻyinchilarga aylanadi. Masalan, ular kom- paniya boshqaruvini kuchaytirishi, boshqaruvning mustaqil a’zolarini tayinlashi mumkin. Ular kapital qaerga ketishi kerakligini, u qayerda ishlashini va qoʻshimcha qiymat va foyda keltirishini biladilar.
Bunday sarmoyadorlarni Oʻzbekistonga jalb qilishda ular oʻz mablagʻlarini qayerga sarmoya qilishlari mumkinligi haqida oʻylashi- miz kerak.
Xususiy va davlat kompaniyalari, yirik korporatsiyalar samarali ishlashi va foyda koʻrsatishi kerak.
Bugungi kunda barcha davlat korxonalari foyda keltirmayapti. Bu boshqaruv samaradorligining pastligidan dalolat beradi.
Muhim omil - nizolarni hal qilish tizimi.
Kapital bozorini tartibga soluvchi qonunlar sodda, moslashuv- chan, investor uchun tushunarli boʻlishi kerak, shunda nizolarni muammolar mohiyatini tushunadigan mustaqil sudyalar adolatli hal qilishi mumkin.
Davlat qimmatli qogʻozlari kapital bozorini rivojlantirishda alohida ahamiyatga ega.
Ularning ustiga korporativ obligatsiyalar va aksiyalar kabi boshqa vositalar qurilgan. Davlat obligatsiyalari investorlar va eng likvidli moliyaviy mahsulot uchun past xavfli investitsiyalar barometri boʻlib xizmat qiladi.
Boshqa qimmatli qogʻozlarning kutilayotgan rentabelligini aniq- lashda ular mukofotni davlat obligatsiyalari rentabelligi bilan taqqos- lashadi.
Hozirga qadar davlat qimmatli qogʻozlarini jismoniy shaxslar va xorijiy investorlar sotib olmaydilar.
Afsuski, bizning agentligimiz ushbu bozorni rivojlantira olmaydi, chunki vakolatli organlar Markaziy bank va Moliya vazirligidir.
Shuningdek, agentlik valyuta bozoriga lotin vositalarini joriy eta olmaydi, chunki "Bank va banklar faoliyati toʻgʻrisida" gi qonunga binoan valyuta va boshqa moliyaviy bozorga tegishli nizolarni Markaziy bank tomonidan tartibga solinadi.
Shuning uchun yagona moliyaviy siyosatni shakllantirishni ta’minlash uchun yagona regulyator zarur. Koʻpincha bitta regulyator prezidentga boʻysunadi va parlamentga hisobot beradi, bu esa uning toʻliq mustaqilligini ta’minlaydi.
Bu, oʻz navbatida, aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish uchun sharoit yaratadi. Investorlar investitsiyalarning yaxlitligiga ishonch hosil qilishadi.
Agar nizo yuzaga kelsa, ular masalaning adolatli yechimiga ishonishlari mumkin. Regulyatorni bir kishi emas, balki komissiya boshqarishi kerak. Bu fikrlar muvozanatini ta’minlaydigan kollegial organ.Komissiya tarkibiga har bir blok vakillari kirishi mumkin, masalan, bank sektori, sugʻurta biznesi, qimmatli qogʻozlar bozori, pensiya fondlari.
Bu moliya bozorini rivojlantirish va tartibga solish boʻyicha birlashtirilgan siyosatni shakllantirishga yordam beradi. Islohotlar bozorning alohida segmentlarida aniq yoʻnalishda emas, balki keng qamrovli tarzda amalga oshiriladi.