Omad yor bo‘lsin, do‘stim!!! 1-topshiriq
Download 452.58 Kb.
|
ishlanma 39-variant
|
Qadrli, Talaba! Kelayotgan semestrda ona tili fanidan yakuniy dars-mashg‘ulotlari amalga oshiriladi. Shu nuqtai nazar bilan topshiriqlar ham o‘zbek tilshunosligida mavjud barcha sathlarning tahlili bo‘yicha ishlab chiqildi. Bundan sizning ikki yil davomida egallagan bilimlaringizni yana bir bor xotirlatishni maqsad qildik. Tanishib chiqsangiz topshiriqlarning fanga oid darsliklardan ko‘chirib bo‘lmasligiga guvoh bo‘lasiz. So‘nggida barchasiga ijodiy yondashishingiz kerak. Topshiriqlarning har birini ko‘rsatilgan namuna asosida bajarishingiz qat’iy talab qilinadi.
Namuna: Vatan so‘zi misolida v - hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra lab tovushi – lab-tish; hosil bo‘lish usuliga ko‘ra sirg‘aluvchi; ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra shovqinli; tovush paychalarining ishtirokiga ko‘ra jarangli undosh. a - tilning gorizantal harakatiga ko‘ra old qator; tilning vertikal harakatiga ko‘ra quyi keng, lablarning ishtirokiga ko‘ra lablanmagan unli. t - hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra til tovushi – til oldi; hosil bo‘lish usuliga ko‘ra portlovchi – sof portlovchi; ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra shovqinli; tovush paychalarining ishtirokiga ko‘ra jarangsiz undosh. a - tilning gorizantal harakatiga ko‘ra old qator; tilning vertikal harakatiga ko‘ra quyi keng, lablarning ishtirokiga ko‘ra lablanmagan unli. n - hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra til tovushi – til oldi; hosil bo‘lish usuliga ko‘ra sirg‘aluvchi, ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra ovozdor – burun tovushi; tovush paychalarining ishtirokiga ko‘ra jarangli undosh.
2-TOPSHIRIQ. Quyida berilgan gapdagi so‘zlarni leksik tahlil qiling. Bunda, har bir so‘zning lug‘aviy ma’nosini ifodalashingiz kerak bo‘ladi. Tahlilda o‘zbek tilining izohli lug‘atidan foydalangan holda, o‘z shaxsiy fikrlaringiz bilan yoriting! Vatan biz tug‘ilib o‘sgan, kindik qonimiz to‘kilgan tuproq. Namuna: Vatan so‘zi misolida Vatan - kishilarning tugʻilib oʻsgan joyi, yurti, mamlakati; tarixan muayyan xalqqa tegishli hudud hamda uning tabiati, aholisi, oʻziga xos taraqqiyoti, tili, madaniyati, turmushi va urf-odatlari majmui. Biz - kishilik olmoshi, ko`plik shaklda, so`zlovchi va uning atrofidagilar. Tug`ilib- tug`ilmoq fe`li, ya`ni tavallud topmoq, dunyoga kelmoq, kashf etilmoq yaratilmoq O`sgan- o`smoq, unmoq, yuksalmoq, rivojlanmoq Kindik-ninsonning qorin a`zosi, inson tug`ilganida onasi bilan kindigi orqali ulangan bo`ladi, va kesib olinadi. Shuning uchun ham tug`ilibo`, ona qornidan uziliboq kindigi uzilganda to`kilgan qon tuproqni vatan deb atashadi. Qonimiz- qon- tiriklik belgisi, inson va hayvonlar organizmida nafas olish, kislorod aylanishi, muskullar harakati kabi funksiyalarni bajarish uchun xizmat qiluvchi suyuqlik To`kilgan- to`kilmoq fe`li, tushmoq, uzilmoq Tuproq-tabiiy unsur, yerni kovlash, chopish haydash, ezish natijasida hosil bo`ladigan yumshoq qismi, qatlami. 3-TOPSHIRIQ. Quyida berilgan matndagi so‘zlarni morfemik tahlil qiling. Tahlilda so‘z tarkibi aniqlanadi ya’ni, yetakchi morfema (asos); ko‘makchi morfema (qo‘shimcha) va uning tarkibidagi so‘z yasovchi, lug‘aviy shakl yasovchi hamda sintaktik shakl hosil qiluvchi (so‘z o‘zgartiruvchi) qo‘shimchalar farqlanadi. Agar so‘z tarkibiga hech qanday qo‘shimchalar bo‘lmagan taqdirda, uni tub so‘z deb olishingiz mumkin. Vatan biz tug‘ilib o‘sgan, kindik qonimiz to‘kilgan tuproq. Shu zaminning tuzini totib, suvini ichib, havosidan nafas olib kamolga yetamiz. Shu bois Vatan bizni dunyoga keltirgan onamizdek muqaddas. Namuna: vatan, biz, tug‘ilib so‘zlari misolida Vatan – tub so‘z Biz – tub so‘z Tug‘ilib – 3 ta qismdan iborat bo‘lgan morfem tarkibli so‘z. Uning tarkibida 1 ta yetakchi morfema (asos) va 2 ta ko‘makchi morfema (qo‘shimcha) mavjud. Tug‘ilib so‘zining morfemik tarkibi quyidagicha bo‘ladi: Tug‘: yetakchi morfema (asos), tug‘moq fe’lidir. -il: ko‘makchi morfema – lug‘aviy shakl hosil qiluvchi. -ib: ko‘makchi morfema – lug‘aviy shakl hosil qiluvchi: o‘sgan 2 ta qismdan iborat bo‘lgan morfem tarkibli so‘z. Uning tarkibida 1 ta yetakchi morfema (asos) va 1 ta ko‘makchi morfema (qo‘shimcha) mavjud. Tug‘ilib so‘zining morfemik tarkibi quyidagicha bo‘ladi: o`s- yetakchi morfema (asos), o`smoq fe’lidir -gan: ko‘makchi morfema – sintaktik shakl hosil qiluvchi. kindik tub so‘z qonimiz 3 ta qismdan iborat bo‘lgan morfem tarkibli so‘z. Uning tarkibida 1 ta yetakchi morfema (asos) va 2 ta ko‘makchi morfema (qo‘shimcha) mavjud. Tug‘ilib so‘zining morfemik tarkibi quyidagicha bo‘ladi: qon- yetakchi morfema (asos), ot -imiz: ko‘makchi morfema – sintaktik shakl hosil qiluvchi. to‘kilgan 3 ta qismdan iborat bo‘lgan morfem tarkibli so‘z. Uning tarkibida 1 ta yetakchi morfema (asos) va 2 ta ko‘makchi morfema (qo‘shimcha) mavjud. Tug‘ilib so‘zining morfemik tarkibi quyidagicha bo‘ladi: to`k- yetakchi morfema (asos), to`kmoq fe’lidir -il: ko‘makchi morfema – lug‘aviy shakl hosil qiluvchi -gan: ko‘makchi morfema – sintaktik shakl hosil qiluvchi. tuproq– tub so‘z Shu– tub so‘z zaminning 2 ta qismdan iborat bo‘lgan morfem tarkibli so‘z. Uning tarkibida 1 ta yetakchi morfema (asos) va 1ta ko‘makchi morfema (qo‘shimcha) mavjud. Tug‘ilib so‘zining morfemik tarkibi quyidagicha bo‘ladi: zamin- yetakchi morfema (asos), ot -ning: ko‘makchi morfema – sintaktik shakl hosil qiluvchi. Tuzini 3 ta qismdan iborat bo‘lgan morfem tarkibli so‘z. Uning tarkibida 1 ta yetakchi morfema (asos) va 2 ta ko‘makchi morfema (qo‘shimcha) mavjud. Tug‘ilib so‘zining morfemik tarkibi quyidagicha bo‘ladi: Tuz- yetakchi morfema (asos), ot -i: ko‘makchi morfema – sintaktik shakl hosil qiluvchi. -ni: ko‘makchi morfema – sintaktik shakl hosil qiluvchi. Totib2 ta qismdan iborat bo‘lgan morfem tarkibli so‘z. Uning tarkibida 1 ta yetakchi morfema (asos) va 1 ta ko‘makchi morfema (qo‘shimcha) mavjud. Tug‘ilib so‘zining morfemik tarkibi quyidagicha bo‘ladi Tot- yetakchi morfema (asos), totmoq fe’lidir -ib: ko‘makchi morfema – lug‘aviy shakl hosil qiluvchi suvini 3 ta qismdan iborat bo‘lgan morfem tarkibli so‘z. Uning tarkibida 1 ta yetakchi morfema (asos) va 2 ta ko‘makchi morfema (qo‘shimcha) mavjud. Tug‘ilib so‘zining morfemik tarkibi quyidagicha bo‘ladi: suv- yetakchi morfema (asos), ot i- ko‘makchi morfema – sintaktik shakl hosil qiluvchi. ni- ko‘makchi morfema – sintaktik shakl hosil qiluvchi. ichib2 ta qismdan iborat bo‘lgan morfem tarkibli so‘z. Uning tarkibida 1 ta yetakchi morfema (asos) va 1 ta ko‘makchi morfema (qo‘shimcha) mavjud. Tug‘ilib so‘zining morfemik tarkibi quyidagicha bo‘ladi ich- yetakchi morfema (asos), ichmoq fe’lidir -ib: ko‘makchi morfema – lug‘aviy shakl hosil qiluvchi havosidan 3 ta qismdan iborat bo‘lgan morfem tarkibli so‘z. Uning tarkibida 1 ta yetakchi morfema (asos) va 2 ta ko‘makchi morfema (qo‘shimcha) mavjud. Tug‘ilib so‘zining morfemik tarkibi quyidagicha bo‘ladi: havo- yetakchi morfema (asos), ot -si: ko‘makchi morfema – sintaktik shakl hosil qiluvchi. -dan: ko‘makchi morfema – sintaktik shakl hosil qiluvchi. Nafas(ni) belgisiz qo`shimcha qo`llanilgan olib 2 ta qismdan iborat bo‘lgan morfem tarkibli so‘z. Uning tarkibida 1 ta yetakchi morfema (asos) va 1 ta ko‘makchi morfema (qo‘shimcha) mavjud. Tug‘ilib so‘zining morfemik tarkibi quyidagicha bo‘ladi ol- yetakchi morfema (asos), olmoq fe’lidir -ib: ko‘makchi morfema – lug‘aviy shakl hosil qiluvchi kamolga 2 ta qismdan iborat bo‘lgan morfem tarkibli so‘z. Uning tarkibida 1 ta yetakchi morfema (asos) va 1 ta ko‘makchi morfema (qo‘shimcha) mavjud. Tug‘ilib so‘zining morfemik tarkibi quyidagicha bo‘ladi kamol- yetakchi morfema (asos), ot -ga: ko‘makchi morfema – sintaktik shakl hosil qiluvchi. yetamiz3 ta qismdan iborat bo‘lgan morfem tarkibli so‘z. Uning tarkibida 1 ta yetakchi morfema (asos) va 2 ta ko‘makchi morfema (qo‘shimcha) mavjud. Tug‘ilib so‘zining morfemik tarkibi quyidagicha bo‘ladi: yet- yetakchi morfema (asos), yetmoq fe’lidir a- ko‘makchi morfema – sintaktik shakl hosil qiluvchi. miz- ko‘makchi morfema – sintaktik shakl hosil qiluvchi. Shu– tub so‘z Bois– tub so‘z Vatan – tub so‘z Bizni 2 ta qismdan iborat bo‘lgan morfem tarkibli so‘z. Uning tarkibida 1 ta yetakchi morfema (asos) va 1 ta ko‘makchi morfema (qo‘shimcha) mavjud. Tug‘ilib so‘zining morfemik tarkibi quyidagicha bo‘ladi Biz- yetakchi morfema (asos), olmosh -ni ko‘makchi morfema – sintaktik shakl hosil qiluvchi. Dunyoga 2 ta qismdan iborat bo‘lgan morfem tarkibli so‘z. Uning tarkibida 1 ta yetakchi morfema (asos) va 1 ta ko‘makchi morfema (qo‘shimcha) mavjud. Tug‘ilib so‘zining morfemik tarkibi quyidagicha bo‘ladi: dunyo- yetakchi morfema (asos), ot -ga ko‘makchi morfema – sintaktik shakl hosil qiluvchi. keltirgan3 ta qismdan iborat bo‘lgan morfem tarkibli so‘z. Uning tarkibida 1 ta yetakchi morfema (asos) va 2 ta ko‘makchi morfema (qo‘shimcha) mavjud. Tug‘ilib so‘zining morfemik tarkibi quyidagicha bo‘ladi: kel- yetakchi morfema (asos), kelmoq fe’lidir tir- ko‘makchi morfema – lug‘aviy shakl hosil qiluvchi gan- ko‘makchi morfema – sintaktik shakl hosil qiluvchi. onamizdek 3 ta qismdan iborat bo‘lgan morfem tarkibli so‘z. Uning tarkibida 1 ta yetakchi morfema (asos) va 2 ta ko‘makchi morfema (qo‘shimcha) mavjud. Tug‘ilib so‘zining morfemik tarkibi quyidagicha bo‘ladi: ona- yetakchi morfema (asos), ot miz- ko‘makchi morfema – sintaktik shakl hosil qiluvchi. dek-so`z yasovchi qo`shimcha muqaddas. Tub so`z 4-TOPSHIRIQ. Quyida berilgan matndagi so‘zlarni so‘z yasalishi bo‘yicha tahlil qiling. Tahlilda matn tarkibidan faqat yasama so‘zlar ajratib olinadi va tahlilga tortiladi. So‘z yasalish tahlilida asos va ko‘makchi morfemalar yo‘q. Uning tarkibi yasovchi asos, yasovchi morfema va yasalmalar shaklida nomlanadi. Bunda, yasovchi asos, morfemi tahlildagi asosga; yasovchi morfema so‘z yasovchi qo‘shimchaga va yasalma esa yasama so‘zga tenglashtiriladi. Sizda bir so‘zni turli tomondan tahlil qilish kompetensiyasini shakllantirish maqsadida barcha topshiriqlardagi tahlil uchun bir matn tanlangan. Mazkur topshiriqni bajarish jarayonida sizga berilgan matn takibida yasama so‘zlar bo‘lmasligi mumkin. Shunday bo‘lgan taqdirda siz “Matn tarkibida yasama so‘z mavjud emas” deb yozishingiz kerak bo‘ladi. Mavjud emaslikni aniqlash ham topshiriq mazmuni tushunganlikni anglatadi. Vatanni sevish Vatan biz tug‘ilib o‘sgan, kindik qonimiz to‘kilgan tuproq. Shu zaminning tuzini totib, suvini ichib, havosidan nafas olib kamolga yetamiz. Shu bois Vatan bizni dunyoga keltirgan onamizdek muqaddas. O‘z vatanini sevmagan odam – yomon odam. Kimda kim o‘z ona diyorining zamini-yu dala-dashtlarini qalbdan sevolsa, unday odam kam bo‘lmaydi. Zavol ko‘rmaydi, kamol topadi. Namuna: suvoqchilar so‘zi misolida Suvoqchilar – yasama so‘z bo‘lib, tarkibida 3 ta yasalma mavjud. Bular: suva, suvoq va suvoqchi yasalmalari (yasama so‘zlari) dir. Tahlilda avval yasalmalar aniqlanadi va har bir yasalma alohida-alohida tahlil qilinadi. Yakuniy bosqichda esa umumiy xulosa chiqariladi. Suva – suv yasovchi asosga –a yasovchi morfema (so‘z yasovchi qo‘shimcha) qo‘shilishi natijasida suva yasalmasi ( yasama so‘z) yasalgan. Suvoq – suva yasovchi asosga –q yasovchi morfema (so‘z yasovchi qo‘shimcha) natijasida suvoq yasalmasi ( yasama so‘z) yasalgan. Bunda, yasalma tarkibida tovush almashinishi ya’ni a tovushining –q qo‘shimchasi qo‘shilishi natijasida o unlisiga almashinishi kuzatiladi. Suvoqchi – suvoq yasovchi asosga –chi yasovchi morfema (so‘z yasovchi qo‘shimcha) qo‘shilishi natijasida suvoqchi yasalmasi ( yasama so‘z) yasalgan. Onamizdek yasama so‘z bo‘lib, tarkibida 1 ta yasalma mavjud. Bular: onamizdek yasalmasi (yasama so‘zlari) dir. Ona(miz) yasovchi asosga dek yasovchi morfemasi qo`shilgan sevmagan yasama so‘z bo‘lib, tarkibida 1 ta yasalma mavjud. Sev(ma) yasovchi asoga gan yasovchi morfema qo`shilgan va fe`lning sifatdosh shaklini yasagan 5-TOPSHIRIQ. Quyida berilgan matndagi so‘zlarni morfologik tahlil qiling. Morfologik tahlilda Yetakchi morfemaning qaysi turkumdan iboratligi va unga qo‘shiluvchi ko‘makchi morfemalarning turlari va qaysi turkumga mansubligi ko‘rsatiladi. Vatanni sevish Vatan biz tug‘ilib o‘sgan, kindik qonimiz to‘kilgan tuproq. Shu zaminning tuzini totib, suvini ichib, havosidan nafas olib kamolga yetamiz. Shu bois Vatan bizni dunyoga keltirgan onamizdek muqaddas. O‘z vatanini sevmagan odam – yomon odam. Kimda-kim o‘z ona diyorining zamini-yu dala-dashtlarini qalbdan sevolsa, unday odam kam bo‘lmaydi. Zavol ko‘rmaydi, kamol topadi. Namuna: tug‘ilib so‘zi misolida Tug‘ – fe’l so‘z turkumiga mansub so‘z, yakka holda tug‘moq shaklida ishlatiladi. -il: fe’ning majhul nisbat shaklini hosil biluvchi qo‘shimcha; -ib: fe’lning ravishdosh shaklini hosil qiluvchi qo‘shimcha;
-i egalik: III shaxs birlik -ni tushum kelishigi
-i egalik: III shaxs birlik -ning qaratqich kelishigi
-i egalik: III shaxs birlik -yu yuklama
dan- chiqish kelishigi sevolsa sevmoq, seva olmoq fe`li sa-fe`lning shart mayili unday olmosh ko`rsatish olmoshi odam ot, narsa oti kam bo‘lmaydi kam bo`l kam bo`lmoq fe`li -ma fe`lning bo`lishsizlik qo`shimchasi -ydi fe`lning kelasi zamon qo`shimchasi Zavol ko‘rmaydi Zavol ko`r- zavol ko`rmoq fe`li Ma- fe`lning bo`lishsizlik qo`shimchasi -ydi fe`lning kelasi zamon qo`shimchasi kamol topadi. Kamol top kamol topmoq fe`li Adi- fe`lning kelasi zamon qo`shimchasi 6-TOPSHIRIQ. Quyida berilgan gapni so‘z birikmalariga ajrating. Bunda so‘zlar o‘rtasidagi koordinativ va subordinativ munosabatni ko’rsating. Til dо‘stlik va hamjihatlikni qaror toptirishning eng qulay vositasidir. Do`stlik va hamjihatlik Qaror toptirishning Qulay vositasi Eng qulay vositasi Do`stlikni qaror toptirishning Hamjihatlikni qaror toptirishning 7-TOPSHIRIQ. Quyida berilgan gapni gap bo‘laklariga ajrating. Til dо‘stlik va hamjihatlikni qaror toptirishning eng qulay vositasidir Til- ega, vositasidir-kesim, do`stlik va hamjihatlikni- to`ldiruvchi, eng qulay-sifatlovch aniqlovchi, qaror toptirishning-qaratqichli aniqlovchi . Download 452.58 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|