Ona tili darslarida matn ustida ishlash

Berdaq nomidagi

Qoraqalpoq Davlat Universiteti
Filologiya va tillarni o’qitish: o’zbek tili
Sirtqi ta’lim 108-guruh talabasi
Qo’chqorov Jamshidbek Jamoliddin o’g’li
‘’Men mag’ripat izler edim’’
Berdaq
O’zbek tili va adabiyoti ta’limida ilg’or pedagogik texnologiya

1. 
   Ona tili darslarida matn ustida ishlash.
   

O‟quvchilarda matn ustida mustaqil ishlash ko‟nikmalarini shakllantirish uchun

o‟qituvchi tomonidan tavsiya qilinadigan tayyor matnlar 5 – 9 sinflar uchun ona tili o‟quv
dasturi talabi asosida tanlanadi. Matnning turini aniqlash, qaysi uslubga xosligini aniqlash,
matndagi tinish belgilarini to‟g‟ri va o‟rinli qo‟llash ko‟nikmalari shakllantiriladi. Matnni kengaytirish – bu matnga epigraf tanlash, maqol, hikmatli so‟zlar, iboralar tasviriy
ifoda bilan boyitish, ilmiy matnni badiiy matnga aylantirish aniqlovchi, to‟ldiruvchi, hol, ega
kesimlardan samarali foydalanish kerak; (So‟z va gap kengaytiruvchilar)[2]
Matnni ixchamlash – bunda matn mazmunini o‟zgartirmagan holda, matnni takrordan
tozalash, xatolarni bartaraf etish matn mazmuniga mos kelmaydigan kiritmalardan voz
kechish, ularni kamaytirish, abzaslarni birlashtirish kerak.
Matnni davom ettirish – kirish qismi berilgan matnni davom ettiriladi.
Umumiy o‟rta ta‟lim maktablarida o‟quvchilar matn ustida ishlash va matn yaratish
jarayonining o‟zaro aloqadorlikka erishish, gazeta, ju rnal, badiiy va ilmiy adabiyot manbalari,
kompyuter, internet tizimi, saqlanayotgan axborotlar mavzuga oid ma‟lumotlaridan
foydalanishga odatlantirish kerak. Matnni imloviy, uslubiy nuqsonlarini topish, ularni mustaqil
bartaraf etishni o‟rganish kerak.
O„quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish va rivojlantirish umumta‟lim
maktablari ona tili darslarining asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi. Ushbu maqsad sari
eltadigan usullar sirasiga badiiy asarlardan olingan ayrim gaplar, kichik parchalar ustida olib
boriladigan ishlar ham kiradi. Bunday misollar bilan ishlash metodikasi esa qator o„ziga
xosliklarga ega. Bu o„ziga xoslik bir jihatdan ularni idrok etish bilan bog„liq. Ona tili darslarida
o„quvchilarning badiiy asarni badiiy idrok etish, shu orqali olam haqida, voqea-hodisalar
to„g„risida obrazli fikr yuritish ko„nikmalari badiiy asarlardan keltirilgan illustrativ materiallar
asosida muvaffaqiyatliroq shakllantirilishi mumkin
2.Ona tili darslarida didaktik o’yinlardan foydalanish.

Ta’lim jarayoni, uning rivojlanishi va samarali kechishi ko’p jihatdan o’qituvchi va o’quvchilarning o’zaro ishonchi asosida qurilgan ochiq muloqotiga bog’liq. Dars jarayonidagi o’yinlar esa bu muhitni mustahkamlashda asosiy rol o’ynaydi. O’yinlar guruhlarda ishlab mashq qilishga odatlantiradi va uncha ko’p vaqtni olmaydi. Jamoaviy ishlash davomida o’quvchilar faolligi oshadi va darsga nisbatan diqqat-e’tibori kuchayadi. O’yinlar vositasida o’quvchilarga yangi bilim berish, ko’nikma hosil qilish, kichik guruh a’zolarining ijodiy qobiliyatlarini rag’batlantiradi. O’yinlarni asosan darsning kirish yoki yakuniy qismida o’tkazish maqsadga muvofiq.

O’yinlarni maqsadiga binoan 7 turga ajratish mumkin:

­

Ta’lim jarayonida qo’llaniluvchi har bir o’yinni boshlashdan oldin o’quvchilarga mazkur o’yin haqida tasavvurga ega bo’lishlari uchun o’qituvchi tomonidan izoh berib borilishi kerak.
O’quvchilardan birini doskaga teskari qilib joylashtirib,mavzu tanlanadi masalan mevalar olmani olsak qolgan sinf o’quvchilari kelishib o’sha mevani tasvirlaydi hamda doskadagi o’quvchi esa uni topadi.

3.Ona tili darslarida o’quvchilarni og’zaki nutqini o’stirish

Maktab o’quvchilarining nutqini o’stirishga alohida ahamiyat berib kelinmoqda. Ona tili darslarida o’quvchilarning og`zaki va yozma nutqini o’stirishda kichik-kichik parchalarni o’qish, ifodali o’qish, maznunini o’zlashtirish, hikoya qildirish va yozma ish turlari: diktant, bayon va inshodan foydalaniladi.

Maktablarda o’quvchilarning savodxonligini aniqlash uchun tekshiruv diktant, tekshiruv bayon va tekshiruv insho, og’zaki va yozma nutqini o’stirish, tafakkurini rivojlantirish uchun dars jarayonida o’tkaziladigan har xil mashqlar bilan birga, ta`limiy diktantlar, shuningdek, maxsus darslar – ta`limiy bayon va ta`limiy insho darslari ham o’rkazilib kelinmoqda.
“O’zbek tili nutq madaniyatiga oid masalalar” nomli to’plam o’zbek tili nutq madaniyatiga bag`ishlangan birinchi respublika tilshunoslik konferesiyasi materiallarini qamrab oladi. Konferensiya 1990- yil 27-29 may kunlari Toshkentda O’zbekiston fanlar akademiyasida bo’lib o’tdi. To’plamga konferensiyada tinglangan ma’ruzalar va so’zga chiqqan o’rtoqlarning materiallari kiritilgan.
1991-yilning 12-13-aprelida Samarqand shahrida “O’zbek tilini o’rganish va o’qitishni qayta qurish hamda takomillashtirishning dolzarb masalari”, 1993-yilning 8-9-aprelida Qarshi sharida “Ta`lim bo’g`inlarida ona tili o’qitish mazmunini yangilash asoslari”, 1995-yilning 7-8 aprelida Jizzax shahrida “Ta`lim jarayonida so’z boyligini oshirishning asosiy omillari”, 1997-yilning 11-12- aprelida Toshkent shahrida “Ta`lim jaroyonida matn ustida ishlashning asosiy omillari”ga bag`ishlangan o’zbek tili doimiy anjumanining to’rtinchi yig`ini bo’lib, unda 193 maruza o’qilgan. Bundan tashqari 1999, 2001, 2003, 2005, 2007, 2009, 2011 yillarda ham o’zbek tili doimiy anjumani yig’ilishlari bo’lib o’tgan. Ulardagi mingdan ortiq ma’ruzalar ona tilimizni rivojlantirishga bag’ishlangan.
O’zbek tili doimiy anjumaning IV yig`inida o’qilgan ma`ruzalar haqida 1998-yilda nashr etilgan. “Ona tili darslarida nutq o’stirish” nomli metodik qo’llanmada ma`lumot berilgan. 1999-yilning 29-30-aprelida Buxoro shahrida “Ta`lim jarayonida nutq madaniyatini takomillashtirish masalalari” ga bag’ishlangan o’zbek tili doimiy anjumanining B. Qosimova “5 sinfda sinov dasturi asosida o’qiyotgan o’quvchilar nutqini iboralar bilan boyitish”, A. G’ulomov “Ona tili mashg’ulotlariga o’quvchilarning og’zaki nutqini rivojlantirish imkoniyatlari”,
Sh. Shokirova, D. Boysunova ona tili “Sinov darsliklarida nutq o’stirish tamoyillari”, R. Boborahmatova, G. Matnazarova “5-sinfda “Fonetika”ni o’rganishda o’quvchilarning og’zaki nutqi ustida ishlash”, S. Xo’jayeva “Ona tili darslarida xalq maqollari orqali o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish”, Z. Matqulieva “Ona tilidan sinov darsliklari asosida ishlash jarayonida o’quvchilar nutqini rivojlantirish”, D. Ortiqova “Ona tili darslarida o’quvchilar nutqini o’stirish usullari”, G. Xudoyberganova “Ona tili darslarida o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish usullari”, X. Qambarov, D. Shodmonova “O’quvchilar nutqidagi sheva va kasb- hunarga xos so’zlar ustida ishlash usullari”, D. Yo’ldosheva, M. Baqoxo’jayeva “O’quvchilar nutqini o’stirishda talaffuzi yaqin so’zlardan foydalanish”, X. Abdullayev “Ona tili darslarida o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirish usullari’, F. Rahmatova “Leksikalogiya bo’limini o’rganishda o’quvchilar nutqi ustida ishlash omillari”, S. Safarova “Fe’lning ma’noviy guruhlari” mavzusini o’rganishda o’quvchilar nutqi ustida ishlash, A. Sayfullayeva “Ona tili darslarida o’quvchilar nutqini o’stirishning metodik asoslari”, Sh. Safarova “Matn –nutqni rivojlantirish vositasi”, Z. Yunusova “Ona tili darslarida o’quvchilar nutqini o’stirish” mavzularida ma’ruza qilganlar.
Maktab o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini o’stirish, tafakkurini rivojlantirishga bag’ishlanib chop etilgan asarlar, metodik qo’llanmalar, broshyuralar, maqolalar va tezislarga qisqa to’xtalishni lozim topdik.

“Memодика изучения местоимений в узбекской школе” nomli aftoreferat kirish, uch bob va xulosadan iborat bo’lib kirishda mavzuning dolzarbligi, maqsad va vazifalari bayon qilinadi. Birinchi bobda o’zbek maktablarida olmoshning o’qitilish ahvoli, dastur va darsliklar haqida ma’lumot berilib, mavzuga doir lingvistik va metodik adabiyotlarga munosabat bildiradi. Ikkinchi bobda olmoshni o’rganish jarayonida o’quvchilar nutqida uchraydigan xatolar va ularni tuzatish yo’llari o’z ifodasini topgan. Uchinchi bobda maktabda “Olmosh” mavzuni o’rganish metodlari bayon qilinadi, ularning turlari har xil usullar bilan mustahkamlanadi.

“Методика изучения служебных слов в 6 классе узбекской школе” nomli avtoreferat maktabda yordamchi so’zlar ko’makchi, bog’lovchi, yuklamani o’rganishga bag’ishlangan bo’lib, kirish ikki bob va xulosadan iboratdir. Kirishda ishning maqsadi va mazmuni qisqa bayon qilinadi. Birinchi bob “O’zbek maktablarida yordamchi so’zlarni o’rganish tarixi” ga bag’ishlanadi. Undan o’zbek tili dastur va darsliklari, lingvistik va metodik adabiyotlar tahlil qilinadi. Ikkinchi bob “O’zbek maktablarining 6-sinfida yordamchi so’zlarni o’rganish metodikasi” ga bag’ishlangan bo’lib, unda a\ ko’makchini o’rganish: bog’lovchini o’rganish; v\ yuklamani o’rganish metodikasi bayon qilinadi. Ish xulosalanadi.
“Nutq o’stirish mashg’ulotlari” nomli metodik qo’llanma kirish, uch bob xulosa va ilovalardan iborat bo’lib, undan o’quvchilar nutqini o’stirish muammolari, ona tilini o’qitish jarayonida nutq o’stirishning asosiy yo’nalishlari, til sathlarini o’rganishda nutq o’stirish imkoniyatlari kabi masalalar atroflicha bayon qilinadi. Uchinchi bobning “Morfologiyani o’rganishda nutq o’stirish” qismida so’zning lug’aviy manosi otli, fe’lli va ravishli birikmalari, so’z turkumlarining ma’no guruhlari morfologik uslubiy malakalar ustida ishlash. “Ot “, “Sifat”, “Son” va “Fe’l” so’z turkumlarini o’rganishda o’quvchilarni ot, sifat, son va fe’l uslubiyatiga doir bilim, malaka va ko’nikmalar bilan tanishtirish lozimligi ta’kidlanadi.
“Ona tili darslarida o’quvchilar nutqini ko’makchili birikmalar bilan boyitish” nomli qo’llanma ko’makchili birikmalarning nutq o’stirishdagi ahamiyatini bayon qilish bilan boshlanadi. Metodik qollanmada 4-sinfda o’quvchilar nutqini ko’makchili birikmalar bilan boyitish yo’llari misollar orqali atroflicha bayon qilinadi. Shuningdek, 7-sinfda so’z birikmasi va gap bo’laklarini o’rganish jarayonida o’quvchilar nutqini ko’makchili birikmalar bilan boyitish usullari yoritiladi va har xil ish turlari-mashqlar bilan mustahkamlanadi.
“Maktabda taqlidiy so’zlarni o’rganish usullari haqida” nomli tezisda “O’zbek tili” darsliklarida taqliqiy so’zlar uzoq vaqtlar undov va taqlidiy so’zlar nomi bilan berilganligi, so’nggi yillarda undov va taqlidiy so’zlar nomi bilan berilganligi, aytiladi.
Taqlidiy so’zlar leksik xususiyatlariga ko’ra alohida guruhlarni tashkil etishi, bu so’zlar eshitish bilan, obrazga taqlid so’zlar ko’rish bilan aloqadordir. Taqlidiy so’zlarning mustaqil so’zlar kabi gapda aniqlovchi va kelishik qo’shimchalarini olib, gapda ega, kesim va to’ldiruvchi bo’lib kelishi haqida ma’lumot berishi lozimligi aytiladi, misollar keltirilib tushuntiriladi.
“O’quvchilarning yozma nutqini rivojlantirishda bayonning ahamiyati” nomli tezisda yozish nuqtning og’zaki nutq asosida shakllanishi va rivojlanishi, bayon nutqning og’zaki va yozma shakllarining qo’shib birgalikda o’stiradigan ish turi ekanligi aytiladi. Shuningdek, ona tili darslarida yangi materialni mustahkamlash, nazariy qoidalarni amalda tadbiq etishda ta’limiy bayon turlarini vaqti-vaqti bilan o’tkazilib turish yaxshi samara berishi eslatiladi, 6-7-8-sinflarda o’tkaziladigan qo’shimcha topshiriqli bayon o’tkazish tavsiya etiladi. Shu bilan birga turliy mavzularda kichik bayon o’tkazish, o’quvchilar fikrlash qobiliyatini rivojlantirish mumkinligi aytiladi.
“Hodisalar, hikmatli so’zlar va o’yinlar orqali nutq o’stirish ” nomli tezisda “Hikmat”, “Hadis” so’zlarning ma’nosi tushuntiriladi.

Muallif o’quvchilar nutqni o’stirishda hadislar va hikmatli so’zlardan foydalanganligi, turli o’yinlar orqali bolalar tafakkurni rivojlantirganligini bayon etadi.

“So’z yasalishi darslarni o’qitishda o’quvchilarning lug’at boyligini oshirish” nomli tezisda o’rta maktabning 5-6 sinflarda o’tkaziladigan so’z yasalishiga doir darslar haqida fikr bildiradi.
Muallif 5-sinfda “So’z tarkibini ” o’tkazish o’zak va o’zakdosh so’zlar, 6-sinfda so’z “So’z yasashlishi yo’llari”ni o’tganda yasama so’zlarning tarkibi qaysi tilga mansubligi va undan yasalgan so’zlarning o’zlanishganligi haqida tushuncha berish, lozimligini eslatadi. Traktor-chi, maktabdosh, aql-li, burd-siz so’zlarini keltirib, ruscha, arabcha, forscha asosdan yasalgan o’zbekcha so’z ekanligini tushuntiradi. Shuningdek, til-shunos, etikdo’z, do’ppi-furush, chizma-kash, bedanaboz so’zlariga o’zbekcha asosga forscha-tojikcha so’z yasovchi affikslar qo’shilib o’zbekcha so’z ekanligini aytadi.


4.Ona tili darslarida ko’rsatmali qurollardan foydalanish