Онтология-борлиқ фалсафаси

Борлиқ ва йўқлик диалектикаси

Йўқлик борлиқни инкор этади ва нарса, жисм, ҳодиса,
онг ўзлигини йўқотган ҳолатда «йўқлик» атамаси ишлатилади.
Борлиқ фалсафий категория сифатида дунёни унинг бутун
ранг-баранглиги ва турли-туман намоён бўлиш шакллари
билан яхлит акс эттириш имконини беради.
Борлиқ ва йўқлик ўртасида диалектик ўзаро алоқа мавжуд.
Ўтган замондаги борлиқ йўқликдир.
Борлиқ доим ҳозирги замонда мавжуд бўлади,
у фақат ҳозирги замонда ўзини намоён этади.
Борлиқ шакллари
ижтимоий борлиқ
инсон борлиғи
Табиат борлиғи
Нотирик табиат
борлиғи
Маънавий
борлиқ
Борлиқнинг асосий шакллари:
Моддий борлиқ –
табиат ва атроф оламдаги
моддий (масофа, масса, ҳажм,
зичликка эга бўлган) жисмлар,
нарсалар, ҳодисаларнинг
мавжудлиги
Идеал борлиқ – идеалнинг мустақил
реаллик сифатида индивидуаллашган
руҳий борлиқ ва объективлашган
(индивиддан ташқаридаги) руҳий борлиқ
кўринишида мавжудлиги
Инсон борлиғи – инсоннинг
моддий ва руҳий (идеал) бирлиги
сифатида мавжудлиги, инсоннинг
ўз-ўзича борлиги ва унинг моддий
дунёда борлиги
Ижтимоий борлиқ –
инсоннинг жамиятда
борлиги ва жамиятнинг борлиги
(ҳаётнинг мавжудлиги,
ривожланиши)
Ноуменал борлиқ (“ноумен” – сўзи, “ўз-ўзича”) – уни ташқаридан ким
Кузатаётганоиги англашидан қатъий назар реал мавжуд борли;
Феноменал борлиқ (“феномен” – сўзи, “тажриба орқали берилган ҳодиса”) –
Зоҳирий борлиқ, яъни билувчи субъект қандай кўришига боғлиқ.

«Гносеология» - соф фалсафий категория. Унинг номи юнонча gnosis – билим, илм ва logos – таълимот, фан сўзларидан келиб чиққан. Сўзма-сўз маъноси - «билиш ҳақидаги таълимот (фан)», «онг ҳақидаги таълимот (фан)». Фалсафий адабиётларда, шу жумладан фалсафий қомуслар ва луғатларда «гносеология» атамаси «билиш назарияси» деб таржима қилинган. Шу билан бир қаторда, айни шу мазмунни ифодалаш учун фалсафий адабиётларда «эпистемология» сўзи ҳам қўлланилади.

Гносеология фанида ўрганилади
инсоннинг дунёни
билиш имконияти
инсоннинг ўзликни
англаш жараёни
билишнинг
билмасликдан
билим сари юксалиши
билимлар табиати ва
уларда акс этувчи
нарсаларнинг ўзаро
нисбати