Oodatiy fikrlash mahorati yoxud kreativlik qanday shakllantiriladi?

Kreativlik (lot., ing. “create ” - yaratish, “creative” - yaratuv- 

chi, ijodkor) - individning yangi g‘oyalarni ishlab chiqarishga 

tayyorlikni tavsiflovchi va mustaqil omil sifatida iqtidorlilikning 

tarkibiga kiruvchi ijodiy qobiliyati.
Shaxsda kreativlik (Ijodkorlik) sifatlarini rivojlantirish tushuncha- 
sining ma’noni tushunib olish talab etiladi. Ijodkorlik qobiliyatiga 
ta’sir ko‘rsatadi va o‘z navbatida ichki sezimni rivojlantiradi. Ijod­
korlik qobiliyati, ichki sezim va umumiy intellekt kesishganda ijod 
mahsuli yaratiladi.
Bu borada mutaffakir Abu Ali ibn Sino qarashlarida ham kre- 
tavlikni talqin etishmiz mumkin. Uning qarashlarida o‘qituvchi o ‘z 
o‘quvchilaming mayl, intilish, faolligi, qobliyati, iste’dodi va layo-
7 
Drapeau Patti. Sparking student creativity (practical ways to promote 

innovative thinking and problem soving). - Alexandria - Virginia, USA: ASCD, 

2 0 1 4 .- p . 4.


342

qatini aniqlamasdan turib, uni ijodiy fikrlashga yo‘naltira olmaydi 

degan. Mutaffakir Jalolidin Davoniy 


“A xloqi Jaloliy
” nomli asari- 
da insoniy fazilatlarda aqliy qobiliyat va aqliy iste’dodni tarbiyalash 
uchun zukko, zehnli, fahm-farosatli, ijodkor bo‘lishi va bilimlami tez 
eslab qolishi, ulami anglab yetish lozimligini ta’kidlagan. Mutafak- 
kir Zahiriddin Muhammad Bobur qarashlarida ham kreativlikni 
ko‘rishmiz mumkin: U inson shaxsining taraqqiy ettirishning asosiy 
yo‘llaridan biri deb muammoli vaziyatni, ijodkorlikni tushunadi va 
undan o‘z faoliyatida unumli foydalangan.

Suhbat. Suhbat metodi tabiatshunoslik darslarida hikoyaga qa- 
raganda ko‘proq qo‘llaniladi. Bu metodning mohivati shundaki, u 
o ‘qituvchiga o‘quvchilami yaxshiroq bilib olishga imkon beradi, 
ulami mustaqil fikrlashga o ‘rgatadi, jamoa ishiga (jonli va jonsiz ta­
biat jismlarini kuzatishga, darslik bilan ishlashga, o‘quv telefilmlarini, 
kinofilmlami ko‘rishga va h.) jalb qiladi.
Suhbat yangi materialni o‘rganishda, kuzatishlar yoki amaliy ishga 
yakun chiqarishda, ekskursiyalar o‘tkazishda, o‘rganilgan materialni 
takrorlashda, shuningdek tajribalami qo‘yish va namoyish qilishda, 
tabiiy, tasviriy hamda ekran vositalari, darslik, sinfdan tashqari o ‘qish 
uchun adabiyot bilan ishlashda qo‘llaniladi. Suhbatning bosh maqsa- 
di shundaki, bunda o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilar ongida tabiat 
jismlari hamda hodisalari haqida to‘g‘ri tasavvur va tushunchalar 
shakllansin.
Tabiat 
bilan 

tanishtirishning 

birinchi 
bosqichida 
suhbat 

o‘qituvchining savollar berishi va ularga chaqirilgan o ‘quvchilaming 

javob berishi shakllana boradi. Keyin suhbat boyib va kengayib 
boradi. Masalan, o ‘tkazilgan amaliy ish asosida sinfga savol berib, 
o ‘qituvchi bir savolning o‘ziga o‘quvchilardan har xil javoblar oladi; 
Kim boshqacha o‘ylaydi? Kim aniqroq aytadi? kabi savollar bilan mu- 
rojaat qilib, ulami rag‘batlantiradi. Natijada o‘quvchilarda asta-sekin 
ijodiy faollikni rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan sifatlar shakllanib 
boradi. Bundan tashqari suhbat o‘quvchilar ishidagi kamchiliklami 
to‘g ‘rilashga imkon beradi, yakka yondashish qoidasini amalga os- 
hirish uchun keng imkoniyatlar ochib beradi.


343

Suhbatda savollar muhim ahamiyatga ega. Ular qisqa, aniq bo‘lishi, 

javobni aytib turadigan xarakterda bo‘lmasligi, bir so‘z (“ha” yoki 
“yo‘q”) bilan javob berishni talab qilmasligi, ikkilantiruvchi ma’noga 
ega bo‘lmasligi kerak. Masalan, fermer xo‘jaligida ipak qurti ustida 
kuzatishlar (3-sinf) o‘tkazilgandan keyin bajarilgan ishlarga ushbu 
maqsadga yo‘nalgan savollar yordamida yakun chiqarish kerak: tut 
ipak qurti qanday rivojlanadi? Uning tashqi ko‘rinishi qanday? Qurt- 
ning tanasi qanday shaklda? U qanday harakat qiladi? Nima bilan 
ovqatlanadi? Qurt qanday qilib pilla o‘raydi? Pilla o‘rash qancha vaqt 
davom etadi? Pilla ichida nima bo‘ladi? Kapalak qanday hosil bo‘ladi? 
Kapalak pilladan qanday chiqadi? U qancha vaqt yashaydi? Kapalak 
hayoti qanday tugallanadi?
Bunday savollar o‘quvchilaming mustaqil aqliy faoliyatini rivoj- 
lantiradi, chunki savollarga javoblar ishlab chiqarish kuzatishlari bi­
lan quvvatlangan boiadi. Suhbat metodi hikoya metodi bilan cham- 
barchas bog‘liq. Mavzuni tushuntirgach, o‘qituvchi albatta bilimlami 
o ‘zlashtirish darajasini aniqlash uchun hikoya va namoyish qilinadi- 
gan qurol mazmuni bo‘yicha suhbat o‘tkazadi.
Suhbatning о‘quv jarayonida qanday o‘rin egallashi va qanday di- 
daktik maqsadni mo‘ljallanganligiga qarab quyidagi: kirish suhbati, 
takrorlovchi suhbat, bayon qiluvchi suhbat va yakunlovchi suhbat tur­
lari farq qilinadi.