O‘qituvchi nutqi mutolaa san’ati fanidan

Notiqlik san’ti tarixidan. Qadimgi Rim va yunon notiqligi

Nutq madaniyati haqidagi ta’limot qadimgi Rim va Afinada shakllangan bo‘lsa ham, unga qadar qadimgi Misr, Ossuriya, Bobil (Vavilon) va Hindiston mamlakatlarida paydo bo‘lganligi notiqlik san`ati tajribasidan ma’`lum. Bu davrda davlatning, savdo-sotiqning, sud ishlarining nihoyatda taraqqiy etishi notiqlikni san`at darajasiga ko‘targan edi. Chunki u paytlarda davlat arboblarining obro’-e`tibori va yuqori lavozimlarga ko‘tarilishi ularning notiqlik mahoratiga ham bog‘liq bo‘lgan. Notiqlik san`ati sarkardalik mahorati bilan barobar darajada ulug‘langan. Bu ikki san`atni mukammal egallagan kishilargina yuqori lavozimlarga saylanganlar. Umuman etuk inson bo‘lish uchun, albatta, notiqlik san`atini egallash shart qilib qo‘yilgan. Grek notiqlari Demosfen, Aristotel va Rim notiqlari Siseron, Kvintilian kabi nazariyotchilarning hayotlaribunga misoldir. Ular kishilik jamiyatida ritorika va notiqlik san`atining o‘ziga xos maktabini yaratdilar. Sitseronning “Notiqlik haqida”, “Notiq”, “Brut” asalari, Mark Fabiy Kvintilianning “Notiq bilimi haqida”, Aristotelning “Ritorika” kabi asarlari ham qadimgi Rim va Yunonistonda madaniy nutq, notiqlik nazariyasi rivojlanganligini ko‘rsatuvchi bir omildir.

Yunonistonda notiqlik sa'natining yuzaga kelishiga turtki bergan sharoit va ijtimoiy omillar

Qadimgi Yunonistonda qabila boshliqlari, urug' oqsoqollari, harbiylar soyliklar va daryo havzalaridagi unumdor yerlarni egallab, o'z ustaxonalari va ekin yerlarida odam yollab ishlatar edilar. Bunday kishilar asta-sekin boyib, jamiyatning nufuzli tabaqalariga aylana bordilar. Aholining ko'pchilik qismini kambag'allar tashkil etar edi. Bunday tabaqalanish urush tufayli yana ham kuchayib borar, urushdan tushgan o'ljalar evaziga qabila boshliqlari boyigan sari boyib borar, asir olingan kishilar hisobiga o'z qullariga ham ega bo'lar edilar. Bunday tabaqalanish oxir-oqibatda aslzodalarning xo'jalik yuritishini, savdo-sotiq, boshqa o'lkalar bilan aloqasini, harbiy ishlar yuritilishini nazorat qiladigan davlat xokimiyatiga ehtiyojni keltirib chiqardi. Yunonistonda bunday ishlarni amalga oshirish Xalq yig'inlari ixtiyorida bo'lgan. Xalq yig'inlarida qabila boshliqlari saylangan. Bunday shahar-davlatlarning o'z qo'shini, qamoqxonalari, mirshablari, sud`yalari bo'lgan. O'rta Yunonistonning janubi-sharqida joylashgan viloyat Attika deb yuritilgan. Attikaning g'arbiy qismida tekislik mavjud bo'lib, uning o'rtasidagi tepalikda Afina shahri joylashgan. Miloddan avvalgi VI asrga kelib, bu shahar Attikada siyosiy va iqtisodiy ustunlikka erishib, viloyatning ma'muriy markaziga aylangan.

Miloddan avvalgi VII asrda davlatni urug' aslzodalari – evpatridlar boshqarar edi. Kengash a'zolari, xokimlar va sud`yalar ham faqat aslzodalardan saylangan. Bu davrda dehqonlarning ahvoli juda og'irlashgan. Tez-tez yuz berib turgan qurg'oqchilik ularning ahvolining yana ham qiyinlashtirgan: ekin ekish uchun ularda urug'lik ham bo'lmagan. Dehqonlar boylardan pul qarz olib, qarzini vaqtida to'lashga qurbi yetmasa, butun oilasi bilan boyning quliga aylangan.
Afinada oddiy xalq demos deb yuritilgan, ular safiga dehqonlar, hunarmand kosiblar, dengizchilar, matroslar, mardikorlar kiritilgan. Miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda demosning bir qismi boyib ketgan va ular boy savdogarlar, kema va ustaxonalarning egalari va badavlat dehqonlarga aylanganlar, ularning o'z qullari ham bo'lgan. Biroq ularning ustidan hukmronlik ham aslzodalar qo'lida edi. Bu hol demos bilan evpatridlar o'rtasidagi ziddiyatning kuchayishiga sabab bo'lgan edi. Demos davlatni idora qilishda ishtirok etishdan manfaatdor edi.
Miloddan avvalgi VI asr boshlarida oddiy dehqonlar qarzlarining bekor qilinishini, zamindorlardan yerlarni tortib olib, yersiz va kam yer dehqonlarga bo'lib berilishini talab qila boshladilar. Natijada demos bilan evpatridlar o'rtasidagi qonli to'qnashuvlar yuz berib, ikki tomondan hamma odamlar halok bo'ldi. Vaziyatning bunday yakun topishidan qo'rqib ketgan aslzodalar, uni yumshatishga majbur bo'ldilar.Miloddan avvalgi 594-yilda o'ta bilimdon dengiz savdogari, jasur jangchi, shoir va notiq Solon aslzodalar tomonidan Afina arxonti, ya'ni hokimi etib tayinlandi. Solon hokimiyatni boshqarishga kirishgach, qator islohotlar o'tkazdi: qarzlari tufayli qulga aylangan dexqonlar qullikdan ozod qilindi, ozod afinaliklarni qul qilish ta'qiqlab qo'yildi. Afinaning har bir ozod fuqarosi Xalq yig'inlarida qatnashish huquqini qo'lga kiritdi. Solon tomonidan o'tkazilgan islohotlarning notiqlikka bevosita dahldori – Afinaning har bir ozod fuqarosi sudda o'zini himoya qilishi lozimligi haqidagi qonun edi. Mazkur qonun Afinada notiqlikning rivojiga katta turtki berdi.Solon islohotlari natijasida Xalq yig'inining mavqei mustahkamlandi, davlatni idora etish bilan bog'liq muhim masalalar Xalq yig'inida muhokama qilinadigan bo'ldi: hokimlar, sud`yalar va mansabdor shaxslar shu yig'inda saylanadigan bo'ldi. Attikaning voyaga yetgan har bir fuqarosi sud`ya sifatida saylanish huquqiga ega bo'ldi. Aytish mumkinki, ayni shu islohotlar ijtimoiy-siyosiy notiqlik uchun ham, sud notiqligi uchun ham, ularning yuzaga kelishi va rivoji uchun ham sharoit hozirladi.
Aristokrat oilasidan chiqqan Psistrat o'z tarafdorlari va yollanma askarlari yordamida miloddan oldingi 560 yilda Afinaning mustabid hokimi bo'lib oldi. U aslzodalarning yerlarini tortib olib, dehqonlarga ulashib berdi, dehqonlarga davlat tomonidan qarz berishni joriy etdi. Psistrat va uning o'g'illari saroyga eng yaxshi adiblarni to'pladilar. Gomerning “Odisseya” va “Iliada” dostonlari yozib olindi, dastlabki teatr paydo bo'ldi. Qadimgi Yunonistonda qabila boshliqlari, urug' oqsoqollari, harbiylar soyliklar va daryo havzalaridagi unumdor yerlarni egallab, o'z ustaxonalari va ekin yerlarida odam yollab ishlatar edilar. Bunday kishilar asta-sekin boyib, jamiyatning nufuzli tabaqalariga aylana bordilar.
Aholining ko'pchilik qismini kambag'allar tashkil etar edi. Bunday tabaqalanish urush tufayli yana ham kuchayib borar, urushdan tushgan o'ljalar evaziga qabila boshliqlari boyigan sari boyib borar, asir olingan kishilar hisobiga o'z qullariga ham ega bo'lar edilar. Bunday tabaqalanish oxir-oqibatda aslzodalarning xo'jalik yuritishini, savdo-sotiq, boshqa o'lkalar bilan aloqasini, harbiy ishlar yuritilishini nazorat qiladigan davlat xokimiyatiga ehtiyojni keltirib chiqardi. Yunonistonda bunday ishlarni amalga oshirish Xalq yig'inlari ixtiyorida bo'lgan. Xalq yig'inlarida qabila boshliqlari saylangan. Bunday shahar-davlatlarning o'z qo'shini, qamoqxonalari, mirshablari, sud`yalari bo'lgan. O'rta Yunonistonning janubi-sharqida joylashgan viloyat Attika deb yuritilgan. Attikaning g'arbiy qismida tekislik mavjud bo'lib, uning o'rtasidagi tepalikda
Afina shahri joylashgan. Miloddan avvalgi VI asrga kelib, bu shahar Attikada siyosiy va iqtisodiy ustunlikka erishib, viloyatning ma'muriy markaziga aylangan. Miloddan avvalgi VII asrda davlatni urug' aslzodalari – evpatridlar boshqarar edi. Kengash a'zolari, xokimlar va sud`yalar ham faqat aslzodalardan saylangan. Bu davrda dehqonlarning ahvoli juda og'irlashgan. Tez-tez yuz berib turgan qurg'oqchilik ularning ahvolining yana ham qiyinlashtirgan: ekin ekish uchun ularda urug'lik ham bo'lmagan. Dehqonlar boylardan pul qarz olib, qarzini vaqtida to'lashga qurbi yetmasa, butun oilasi bilan boyning quliga aylangan.Afinada oddiy xalq demos deb yuritilgan, ular safiga dehqonlar, hunarmand kosiblar, dengizchilar, matroslar, mardikorlar kiritilgan. Miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda demosning bir qismi boyib ketgan va ular boy savdogarlar, kema va ustaxonalarning egalari va badavlat dehqonlarga aylanganlar, ularning o'z qullari ham bo'lgan. Biroq ularning ustidan hukmronlik ham aslzodalar qo'lida edi. Bu hol demos bilan evpatridlar o'rtasidagi ziddiyatning kuchayishiga sabab bo'lgan edi. Demos davlatni idora qilishda ishtirok etishdan manfaatdor edi.
Miloddan avvalgi VI asr boshlarida oddiy dehqonlar qarzlarining bekor qilinishini, zamindorlardan yerlarni tortib olib, yersiz va kam yer dehqonlarga bo'lib berilishini talab qila boshladilar. Natijada demos bilan evpatridlar o'rtasidagi qonli to'qnashuvlar yuz berib, ikki tomondan hamma odamlar halok bo'ldi. Vaziyatning bunday yakun topishidan qo'rqib ketgan aslzodalar, uni yumshatishga majbur bo'ldilar.
Miloddan avvalgi 594-yilda o'ta bilimdon dengiz savdogari, jasur jangchi, shoir va notiq Solon aslzodalar tomonidan Afina arxonti, ya'ni hokimi etib tayinlandi. Solon hokimiyatni boshqarishga kirishgach, qator islohotlar o'tkazdi: qarzlari tufayli qulga aylangan dexqonlar qullikdan ozod qilindi, ozod afinaliklarni qul qilish ta'qiqlab qo'yildi. Afinaning har bir ozod fuqarosi Xalq yig'inlarida qatnashish huquqini qo'lga kiritdi. Solon tomonidan o'tkazilgan islohotlarning notiqlikka bevosita dahldori – Afinaning har bir ozod fuqarosi sudda o'zini himoya qilishi lozimligi haqidagi qonun edi. Mazkur qonun Afinada notiqlikning rivojiga katta turtki berdi. Solon islohotlari natijasida Xalq yig'inining mavqei mustahkamlandi, davlatni idora etish bilan bog'liq muhim masalalar Xalq yig'inida muhokama qilinadigan bo'ldi: hokimlar, sudyalar va mansabdor shaxslar shu yig'inda saylanadigan bo'ldi. Attikaning voyaga yetgan har bir fuqarosi sudya sifatida saylanish huquqiga ega bo'ldi. Aytish mumkinki, ayni shu islohotlar ijtimoiy-siyosiy notiqlik uchun ham, sud notiqligi uchun ham, ularning yuzaga kelishi va rivoji uchun ham sharoit hozirladi.
Aristokrat oilasidan chiqqan Psistrat o'z tarafdorlari va yollanma askarlari yordamida miloddan oldingi 560-yilda Afinaning mustabid hokimi bo'lib oldi. U aslzodalarning yerlarini tortib olib, dehqonlarga ulashib berdi, dehqonlarga davlat tomonidan qarz berishni joriy etdi. Psistrat va uning o'g'illari saroyga eng yaxshi adiblarni to'pladilar. Gomerning “Odisseya” va “Iliada” dostonlari yozib olindi, dastlabki teatr paydo bo'ldi.