O’quv fanining maqsad va vazifalari

Abu Abdullax al-Xorazmiy 
Abu Abdullax al-Xorazmiy (vafoti 997) 
o‗sha davrda yuqori darajada rivojlangan fanlarni 
ma‘lum tartibga tushurish va tasnif qilishni o‗z 
oldiga vazifa qilib qo‗yadi. 
Uning bizga yetib kelgan ―Mafotih al - 
ulum‖ ўziga xos qomusiy asar bo‗lib, o‗sha 
davrdagi dеyarli hamma fan sohalarini o‗z ichiga 
qamrab olgan. Muallif O‗rta asarlardagi har bir 
ilm mazmunini sharhlash yo‗li orqali tushuntirib bеradi. Olim ilmlarni ikkiga 
bo‗lib, ularga ―arab – sha'riy‖ va ―arab bo‗lmagan‖larga ajratdi. ―Mafotih al - 
ulum‖ (―Ilmlar kaliti‖) asarida fanlarni ikki qismdan iborat qilib tuliib, 
birinchi qism shariat va u bilan bog‗liq arab ilmlariga, ikinchi qism esa arab 
bo‗lmagan, ya‘ni yunonlar va boshqa xalqlar ilmlariga bag‗ishlanadi.
Abu Abdullax al-Xorazmiy, Arastu va Abu Nosir Farobiylar kabi fanlarni 
ikkiga, ya‘ni nazariy va amaliy qismlarga bo‗ladi. Nazariy qism esa o‗z 
navbatida uchga: fizika, matematika va metafizikaga bo‗linadi. Bu bo‗linish 
modda va shaklning o‗zaro munosabatiga asoslanadi. Shuning uchun fizika 
Xorazmiy ta‘kidlashicha ―element va moddaga ega bo‗lgan narsalarni 
o‗rgatuvchi‖ fandir. Fizikaga olim fikricha tibbiyot, meterologiya, kimyo, 
mexanika kiradi. 

Faylasuf Abu Abdullax ilmlar tasnifini umumiy holda quyidagicha 

bo‗ladi: 
I. 
Arab bo‗lmagan ilmlar (yunon va boshqa xalqlar): 
1. Nazariy falsafa. 
a) Tibbiy ilmlar – tibbiyot (tib, samoviy hodisalar – ob-havoni 
aniqlash, mineralogiya, alkimyo, mexanika) –quyi; 
b) Riyoziyot ilmlari (arifmetika, handasa, ilm an-nujum, musiqa) – 
o‗rtanchi 
c) Ilohiy, ya‘ni metafizika – oliy ilm; 

43 
d) Mantiq 

2. Amaliy falsafa.
a) Ahloq – etika (odamni boshqarish) 
b) Uyshunoslik (uyni boshqarish) 
c) Siyosat (shaharni, mamlakatni boshqarish)

Olim tarafidan ilmlarni alohida-alohida o‗rganish esa ularni diniy ilmga 

bog‗liqlikdan ozod qiladi. Abu Abdullax al-Xorazmiy o‗z tasnifida o‗sha davr 
an‘anasi, ya‘ni ilmlarni ikiga bo‗lishni qo;llab-quvvatlab, sh‘ariy va falsafiy 
ilmlarga ajratadi. 
Birinchi guruhga Xorazmiy quyidagi fanlarni kiritadi: 
1. Fiqh, musulmon qonunshunosligi. 
2.Kamol , ya‘ni islom ilohiyotchilik ilmi.
3.Sarfu nahv – gramatika.
4. Mahkamada ish yuritish ilmi . 
5. Sheriyat va mezon ilmi (metrika). 
6.Tarix, ya‘ni xronologiya ilmi.