O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

2-masala
XV asrda Temuriylar davlati Xitoy, Hindiston, Tibet va boshqa qo’shni mamlakatlar bilan savdo aloqalari olib boradi. CHet ellarda turli-tuman x,unarmandchilik maxsulotlari va xom-ashyolar keltirilardi. Xitoy, Hindiston, Eron, Rusiya, Volga bo’yi va Sibir bilan muntazam savdo-sotiq qilinardi. Xitoydan, asosan ipak shoyi matolar, xususan atlas va parchalar, chinni, la’li, gavhar va mushk Hindistondan nafis oq rangli ip matolar, nil buyoqlar, xushbuy ziravorlar (muskat yong’og’i, qalampirmunchoq, dolchin va ambar) ; Erondan surp, marvarid va durlar; Rusiya, Tatariston va Sibirdan qimmatbaho mo’yna, teri va mum olib kelinar edi. Ovrupo mamlakatlaridan Samarqandga olib kelingan mollar orasida farang gazmollari, movuti, cherkas pichog’ibor edi. Ishratxona maqbarasi vaqfida Misr qatonidan tikilgan choyshab, misriy salla, Xitoy duxobasidan tikilgan choyshablar qayd etilgan.
Samarqanddan chet mamlakatlarga, xususan, Rusiya, Ta­tariston va Sibirga asosan arzon narxli ip matolar, bo’z, duxoba, shoyi gazlama, qog’oz, quruq meva, guruch, paxta va kalava (yigirilgan ip) lar chiqarilgan.
Chet davlatlar bilan o’zaro savdo-sotiqni kengaytirishda temuriylarning qo’shni mamlakatlar bilan olib borgan elchilik aloqalari katta rol o’ynadi. XV asrning birinchi choragida Ulug’bek va SHohruh davlatlari bilan Xitoy o’rtasida muntazam ravishda elchilar almashib turadi. Xitoy temuriylar bilan savdo qilishdan manfaatdor edi. Movarounnaxr va Xurosondan u yilqi sotib olardi. Har ikkala davlat o’rtasidagi savdo va elchilik aloqalari bu davrda yanada rivoj topadi. Deyarli har ikki-uch yilda Samarqand bilan Hirotga Xitoy elchilari, Honbaliqqa (Pekinga) esa Movarounnahr va Xuroson elchilari va savdogarlari qatnab turishgan. 1418 yilda Ardasher boshliq elchilari Xitoyda bo’ladilar. 1419 yilda bungajavoban Li-di va Jong-ku Xitoydan Samarqand va Hirotga elchi bo’lib keladilar. Elchilar Ulug’bek va SHohruh nomiga o’zaro do’stlik munosabatlarini rivojlantirish xususidagi takliflar yozilgan maktub va katta sovg’a-salomlarni topshiradilar. 1420 yilda SHohruh va Ulug’bek 530 nafardan iborat elchilik karvonini Xitoyga jo’natadilar. SHohruh elchilari SHodixoji bilan Amir Ko’kcha, Ulug’bek elchilariga Sultonshoh bilan Muhammad baxshi boshchilik qiladilar. g’iyosuddin naqqosh kotib etib tayinlanadi. Te­muriylarning elchilari ikki yildan ortiqroq Xitoyda bo’lib, 1422 yilda o’z vatanlariga qaytib keladilar..
Movarounnahrdan Xitoyga o’sha zamonlarda ikki karvon yo’li orqali borilgan. Birinchi yo’l Toshkent, Sayram, Yettisuv va SHarqiy Turkistonning Turfan va qumulshaharlari orqali, ikkinchi yo’l Farg’ona vodiysi orqali— Xo’jand, qo’qon, Maarg’ilon, Andijon, O’sh orqali Oloy vodiysi bo’ylab borgan va SHarqiy Turkistonning Koshg’ar, Xo’ton va Yorkand shaharlari orqali o’tgan.
SHohrux bilan Ulug’bek zamonida Tibet va Hindiston bilan ham yaxshi qo’shnichilik munosabatlari o’rnatiladi. 1421 yilda Tibetdan Buxoro va Samarqandga elchilar keladi. 1441—1442 yillarda SHohruh Hindistonga Bijanagar saroyiga tarixchi Abdurrazzoq Samarqandiy boshchiligida elchilar yuboradi. U Kirmon, Ormuz va Fors qo’ltig’i orqali Hindistonga qilgan sayohatini yozib qoldiradi.
SHunisi ham borki, XV asrda, xususan uning birinchi yarmida mamlakatning iqtisodiy hayotida ayniqsa xunapmandchilik va ichki savdo munosabatlarida sodir bo’lgan taraqqiyot, ma’lum darajada shu davrda o’tqazilgan pul islohoti bilan ham bog’liq edi. Ma’lumki, Ulug’bek 1428 yilda muomaladagi fulusiy pullar islohotini amalga oshirdi. Mehnatkash aholini ichki chakana savdo munosabatlariga kengroq jalb etish maqsadida Ulug’bek еngil vaznda zarb etilgan va muomalada yurgan barcha chaqa pullarni man etdi. Eski chaqalarni yangisiga almashtirib, ichki savdoning mayda mis pullarga bo’lgan talabini qondirish uchun bir vaqtning o’zida u Buxoro, Samarqand, qarshi, Termiz, Toshkent, SHoxruxiya va Andijon shaxarlarida zarbxonalar tashkil etib, bir xil vazndagi salmoqdor fuluslar zarb ettirdi va muomalaga chiqardi. Eski chaqalar qisqa vaqt ichida yangi fuluslarga almashtirilibolingach, mis pullar zarbini markazlashtirish maqsadida faqat Buxoro zarbxonasi saqlab qolinib, boshqa shahardagi zarbxonalarga barham beriladi. Xalq o’rtasida «fulusi adliya», ya’ni "adolatli chaqa" nomi bilan shuxrat topgan Ulug’bekning bu yangi mis fuluslari Movarounnahrning barcha shahar va qishloqlarida keng muomalaga kirib, davlatning ichki savdosini naqdina bilan to’la ta’min etadi. Ichki chakana savdodagi pul munosabatlaridagi tanqislikning fulusning vazni va qiymatini oshirish bilan hal etilishi, o’rta asrlar zamonasida nodir va favquloddagi voqea bo’lsa-da, har xolda Ulug’bekning bunday islohoti mamlakatda hunarmandchilik maxsulotlarining ichki chakana savdosi uchun keng yo’l ochib bergan edi. SHu bilan birga Ulug’bek tashqi savdodan keladigan daromadni oshirish maqsadida «tamg’a» deb yuritiladigan bojni birmuncha oshirdi.
SHunday qilib, Ulug’bek zamonida mamlakatda ichki va tashqi savdoning kengayishi xunarmandchilik maxsulotlari xajmi ortib, kasb-hunar tarmoqlarining rivojida asosiy omillardan biriga aylanadi.