O’quv materiallari 7-Mavzu: Magnitizm. Elektromagnit induksiya. Reja

2.Ersted tajribalari. Sinov tokli konturi. Magnit induksiya vektori.
Birinchidan, maydonning doimiy magnitga (magnit strelkasiga) ta’siri asosida (1a - rasm). Ikkinchidan, maydonning tokli berk konturga (ramkaga) ta’siri asosida (1b - rasm). Uchinchidan, toklarning ularning magnit maydonlari vositasida o‘zaro ta’siriga asoslanib. Barcha bu usullar elektromagnetizmni bayon qilishning boshlanishi uchun faqat metodik variantlar bo‘lib, elektromagnit hodisalarni tavsiflashda bir xil natijaga olib keladi.



3.Magnit oqimi. Magnit maydon kuchlanganligi.
M agnit maydoni va elektromagnit hodisalarni toklarning o‘zaro magnit ta’siriga asoslanib o‘rganishga o‘tamiz, chunki bu o‘zaro ta’sirni ifodalovchi Amper qonunidan elektromagnetizmning eng muhim qonunlari: Bio-Savar-Laplas qonuni va Amper formulasi deyarli bevosita kelib chiqadi.
Parallel toklarning o‘zaro ta’sirini birinchi bo‘lib Amper tajriba orqali aniqlagan. Agar ikki parallel uzun o‘tkazgichlardan o‘tuvchi toklarning yo‘nalishlari bir xil bo‘lsa (2a - rasm), bu tokli o‘tkazgichlar o‘zaro torti-ladi, toklarning yo‘nalishlari qarama-qarshi (2b - rasm) bo‘lsa, bu tokli o‘tkazgichlar o‘zaro itarishishadi. Toklarning o‘zaro ta’siriga sabab, toklarning har biri o‘z atrofidagi fazoda magnit maydon hosil qiladi va bu maydon ikkinchi tokli o‘tkazgichga ta’sir qiladi.
I₁ I₂ I₁ I₂


F₁ F₂ F₂ F₁ a) 2-rasm. b)

Faraz qilamizki, induksiyasi V₁ bo‘lgan magnit maydonni I₁ tok hosil qiladi va I₂ tok shu magnit maydonda joylashgan. Amper qonuni asosida ikkinchi o‘tkazgichga ta’sir etuvchi kuch quyidagiga teng:

(1)
bu yerda V₁-I₂ – tok tufayli hosil bo‘lgan magnit maydon induksiyasi;
- o‘tkazgichning uzunligi;  - V₁ va I₂ tokning yo‘nalishi orasidagi burchak;
I₁ tokning magnit maydonining kuchlanganligi quyidagiga teng bo‘ladi:
(2)
bu yerda d – tokli o‘tkazgichlar orasidagi masofa.
(3)
- formuladan foydalanib, (3) ni hosil qildik. U paytda (1) formula quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi: (4)
Nyutonning 3-qonuni asosida F₂ kuchga teng bo‘lgan kuch bilan I₂ tok asosida hosil bo‘lgan magnit maydon I₁ tokli o‘tkazgichga ta’sir etadi, ya’ni:
(5)
Binobarin, parallel toklarning o‘zaro ta’sir kuchi o‘tkazgichlardan o‘tayotgan toklarning kuchlariga, o‘tkazgichning uzunligiga to‘g‘ri proporsional va ular orasidagi masofaga teskari proporsional, ya’ni
(6)
Elektr o‘lchash asboblarini yaratishda elektr qurilma konstruksiyasini hisoblashda ana shu hodisadan keng foydalaniladi.
D emak, bir xil yo‘nalishli toklarning magnit maydonlari bir-birini kuchaytiradi, qarama-qarshi yo‘nalgan toklarning magnit maydonlari esa bir-birini susaytiradi.
Harakatlanayotgan zaryad magnit maydonining manbai bo‘ladi. Bu magnit maydoni har qanday harakatdagi zaryadga, jumladan tokli o‘tkazgichga ta’sir tufayli namoyon bo‘ladi. Harakatlanayotgan zaryadga ta’sir qiluvchi kuch magnit kuchi deyiladi.
Shunday qilib, harakatlanayotgan zaryad, jumladan tokli o‘tkazgich har qanday magnit madoynining manbai bo‘ladi.