Oqıwshılardı milliy manawiy tarbiyalawda doretiwshilik pedagogikalıq ahmiyeti Joba

Oqıwshılardı milliy manawiy tarbiyalawda doretiwshilik pedagogikalıq ahmiyeti
Joba:
1. Oqıwshılardıń milliy úrp ádetler ruhında tárbiyalaw
2. Oqıwshılardıń mánawiyatin jetilistiriw máseleleri
3. Manawiy tarbiyalawda doretiwshilik pedagogikalıq ahmiyeti

Oqıwshılardı ruwxıy -etikalıq tárbiyalawda pedagogikanıń áhmiyeti

Miynet tárbiyası oqıwshılarǵa miynettiń mánisin tereń anglatish, olarda miynetke sanalı munasábet, sonıń menen birge, arnawlı bir social -paydalı háreket yamasa kásiplik kónlikpe hám ilmiy tájriybelerin qáliplestiriwge jóneltirilgen pedagogikalıq iskerlik procesi bolıp, social tárbiyanıń zárúrli strukturalıq bólimlerinen biri esaplanadı. Miynet tárbiyasın sonday shólkemlestiriw kerek, insan miynet procesi jáne onıń nátiyjesinden qánaatlanıwın quram taptırıwǵa kómeklashsin. Miynet tárbiyasınıń provard maqseti shaxs xarakteriniń tiykarǵı qásiyetleri retinde onıń miynetke bolǵan zárúriyatın qáliplestiriw bolıp tabıladı. Oqıwshılardıń social rawajlanıwın támiyinlewde miynet tárbiyası zárúrli shártlerden biri bolıp esaplanadı. Onıń ámelge asırılıwı mámleket tárepinen alıp barılıp atırǵan social hám ekonomikalıq siyasat mazmunı menen belgilenedi. Ózbekstanda, bazar ekonomikası munasábetlerin qáliplestiriwdiń tiykarǵı principlerı jámiyette ámelge asırılıp atırǵan social reformalardıń hasası esaplanadi. Házirgi dáwirde texnika hám texnologiyalar rawajlanıwın joqarı basqıshqa kóteriw ushın islep shıǵarıwdı keń kólemde kompyuterlestiriw, tutınıw ónimlerin jáhán standartları dárejesinde islep shıǵıwdı jolǵa qoyıw talap etilip atır. Bulardıń barlıǵı joqarı intellektuallıq hám fizikalıq kámalǵa jetkenge ıyelew, islep shıǵarıw processleriniń ilimiy-texnikalıq hám ekonomikalıq tiykarlarınan tolıqqonli xabarlı bolıw, miynetke sanalı, dóretiwshilik munasábette bolatuǵın jaslardı tárbiyalawdı talap etedi. Bul bolsa, óz gezeginde, tálim mákemelerinde miynet tálimi hám tárbiyasın shólkemlestiriwge salıstırǵanda úlken talaplardı qóyadı. Miynet tárbiyasınıń maqseti oqıwshılarda miynetke sanalı munasábetti qáliplestiriw bolıp tabıladı. Usı maqsetke erisiw jolında tómendegi wazıypalardı unamlı sheshiw maqsetke muwapıq :
• jetkinshekte miynet qılıw qálewin qarar taptırıw hám olardı zamanagóy óndiristiń túrli tarawlarında jumıs alıp barıwǵa tayarlaw ;
• oqıwshılarda umumjamiyat mápi jolında miynet qılıw zárúriyatın payda etiw;
• olardıń intellektual qábiletlerin rawajlandırıw ;
• oqıwshılardıń ámeldegi bilimlerin úzliksiz túrde rawajlanıwlashtirib barıwları ushın zárúr shárt-sharayattı jaratıw ;
• olarda miynet kónlikpe hám ilmiy tájriybelerin quram taptırıw ;
• oqıwshılar iskerliginde joqarı mádeniyat, maqsetke umtılıw, shólkemlestiriwshilik, miynet ıntızamı, isbilermenlik, puxtalıq, jumıstı sapalı orınlaw, materiallıq baylıqlarǵa ıqtıyatlıona munasábette bolıw, turmıslıq iskerlik baǵdarın belgilew ilmiy tájriybelerin qáliplestiriw;
• oqıwshılarda mámleket ekonomikalıq siyasatı mazmunına tayanǵan halda olar jasap turǵan aymaqlar islep shıǵarıw qásiyetlerine muwapıq kásiplerdi iyelewge bolǵan qızıǵıwshılıqtı asırıw ;
• oqıwshılardı kásibi jibesh, olardı miynet iskerliginiń barlıq túrleri, sonıń menen birge, olar jasap atırǵan aymaqta mútajlik ámeldegi bolǵan qánigelikler menen tanıstırıw.
• Usı wazıypalar sistemasında oqıwshılardı miynetke psixologiyalıq hám ámeliy tárepten tayarlaw olardıń qızıǵıwshılıq hám qábiletlerin anıqlaw arqalı ámelge asıriladı. Miynet tárbiyası oqıwshılardıń intellektual, ruwxıy -etikalıq, fizikalıq hám estetik tárbiyası menen óz-ara baǵlıq halda pútin sistemada ámelge asıriladı. Mısalı :

1.Intellektual tárbiya oqıwshılar miynet tárbiyası, olardı kásibi tayarlawdıń hasası esaplanadi. Zero, miynet - teoriyalıq hám ámeliy bilimlerdi iyelewge járdem beredi, bilim bolsa óz gezeginde shaxstı miynetke tayarlawdı rawajlanıwlastıradı. Miynet tárbiyasınıń natiyjeliligi oqıwshılardı miynet iskerligine tayarlaw processinde hár tárepleme rawajlanǵan shaxstı tárbiyalaw wazıypası menen belgilenedi.

2.Miynet tárbiyası etikalıq tárbiyanıń tiykarǵı quralı esaplanadı. Sebebi miynet iskerligi járdeminde oqıwshında miynetsevarlik, ıntızamlılıq, ǵayratlılıq, baslamashılıq, ózbetinshe háreket qılıw sıyaqlı etikalıq páziyletler de qáliplesedi.
3.Miynet tárbiyası estetik tárbiya menen bekkem baylanısda alıp barıladı. Miynet tárbiyası mazmunına estetik elementlerdi sıńırıw tiykarında onı ámelge asırıw oqıwshılar miynet tárbiyasında úlken áhmiyetke iye boladı. Miynette gózzallıq hám óz miynetinen zawıq alıw onıń jáne de nátiyjeli keshiwine járdem beredi.
4. «Milliy ǵárezsizlik ideyası : tiykarǵı túsinik hám principler» rivolasida milliy ǵárezsizlik ideologiyasınıń sociallıq-ekonomikalıq tiykarları haqqında pikir yuritilar eken: «Milliy ǵárezsizlik ideologiyası óz mánisine kóre, hár bir puqaranıń múnásip turmıs dárejesin támiyinleytuǵın jetkilikli turmıs keshirimge shaqıradı. Hár bir insandı, ol qaysı forma daǵı múlkshilik tiykarında miynet iskerligi menen shuǵıllanmasin, jeke máplerin xalıq hám watan mápi menen óz-ara uyqaslashtirib jasawǵa odaydı.... Hár bir puqaranıń párawanlıǵı - pútkil jámiettiiń párawanlıǵı bolıp tabıladı, ideyasın ilgeri suradi»45,- dep aytılıwı de biykarǵa ems.
Joqarıdagilarga tıykarlanıp, oqıwshılar miynet tárbiyasında tómendegi kriteryalardı tiykar qılıp alıw maqsetke muvoifq. Bular :
• oqıwshılar tárepinen miynettiń social áhmiyetin tushunilishi;
• olardıń qálegen túrde miynet etiwleri;
• olarda miynet etpey turmıs keshiruvchilarga salıstırǵanda jerkenish oyatıw ;
• oqıwshılarda miynet hám miynet ahliga húrmet sezimlerin qarar taptırıw ;
• olarda miynette juwapkerlikti sezim etiw sezimin tárbiyalaw ;
• olardıń miynetke sanalı munasábette bolıwlarına erisiw;
• miynette dóretiwshilikti qollap-quwatlaw ;
• oqıwshılarda jámiyet hám putkil xalıq múlkin kóz qorachig'iday asıraw sezimlerin qáliplestiriw;
• miynette doslıq, joralıq hám sheriklikke erisiw;
• oqıwshılardıń miynetti gózzallıq dáregi retinde túsiniwlerine erisiw hám basqalar.
Joqarıdaǵı kriteryalar tiykarında oqıwshılardı kelesi kásiplik iskerlikke tayarlaw procesin barlıq tálim-tárbiya jumısların bekkem baylanısda, házirgi zaman talaplarına uyqas halda aparıw talap etiledi.
Shıǵıs oyshılları miynet tárbiyası haqqında. Tálim-tárbiya tariyxına názer taslar ekenbiz, dáslepki xalıq awızsha ijodi úlgilerinen tartıp, ullı oyshıllar ijodigacha jaslardı miynetsevar bolıp jetiwiwi, kásip-óner úyreniw, miynet ahlini húrmet qılıw hám de miynet insandı kótermelew máselelerine bólek itibar berilgenligine gúwa bólemiz.
Bunı biz túrli dáwirlerde jaratılǵan bilimlendiriwge tiyisli-etikalıq dóretpeler hám xalıq awızsha ijodi úlgileri tabısıw, xalıq qosıqları, tımsal, naqıl, ertek hám dástanlarda miynet hám kásip-óner odobi, etikası hám qaǵıydaların ózlestiriw zárúrli turmıslıq zárúr ekenligi aytnadı.
Miynet tárbiyasınıń mazmunı, forma hám metodları. Miynet tárbiyasın shólkemlestiriw processinde oqıwshılar daslep islep shıǵarıw processleriniń ilimiy tiykarları menen tanısadılar.
Intellektual tálim hám tárbiya birligi tiykarında shaxsda oylaw (social waqıya-qubılıslardıń ongda tolıqqonli sawleleniwi, insan intellektual iskerliginiń joqarı forması ) rawajlanadı. Intellektual oylawdıń ámeldegi dárejesin belgilew bir shekem quramalı bolıp, tómendegi belgilerge kóre anıqlanıwı múmkin: 1. Ilimiy bilimler sistemasınıń bar ekenligi. 2. Ámeldegi ilimiy bilimlerdi ózlestirip alıw procesi. 3. Pikirlew kónlikpesine iyelik. 4. Bilimlerdi iyelewge bolǵan qziqish hám de mútajliktiń júzege kelgenligi.
Intellektual oylaw uzaq múddet hám de tınımsız izertlew nátiyjesinde júzege kelip, onıń negizinde ilimiy qaraw hám ıqtıqat jatadı.
Ilimiy qaraw (grekshe “idea” - ideya, oyda sawlelendiriw hám túsinikler jıyındısı ) arnawlı bir hádiyse, processtiń mánisin yorituvchi, ilimiy tárepten tiykarlanǵan pikir, ideya bolıp, ol shaxs tárepinen ámeldegi ilimiy bilimler sisteması puqta ózlestirilganda, bilimlerdi bir-biri menen salıstırıwlaw, salıstırıw, predmet, hádiyse yamasa process mánisin analiz qılıw nátiyjesinde júzege keledi. Oqıwshılardı dóretiwshilik pikirlewge úyretiw olarda oylap shıǵarıw kónlikpelerin qáliplestiriwge jay jaratadı.
Intellektual tárbiyanı nátiyjeli shólkemlestiriw shaxsda ilimiy oylawdı rawajlantıradı. Ilimiy oylaw insan intellektual iskerliginiń joqarı forması sanalib, social waqıya -hádiyse hám processlerge ilimiy jantasıwdı ańlatadı.
Íqtıqat dúńyaǵa kózqaras negizinde hákis etiwshi social - filosofiyalıq, tábiyiy, ekonomikalıq, huqıqıy, ruwxıy -etikalıq, estetik hám de ekologiyalıq bilimlerdiń jetilisken kórinisi; arnawlı bir ideyaǵa sheksiz isenim bolıp, onıń qáliplesiwi bir neshe basqıshda keshedi. Birinshi basqıshda olar biyqarar hám jaǵday talapsına kóre ózgeriwshenlik ózgeshelikin kásip etedi. Ekinshi basqıshda ruwxıy -etikalıq qarawlardıń turaqlı principlerıge aylanadı. Ámeldegi talap, jámiyet tárepinen tán alınǵan etikalıq qaǵıydalardan shetke shıǵıw qıyın, qarama-qarsılıqlı jaǵdaylarda sanalı háreketti shólkemlestiriw, shıdamlılıqlik sapalarǵa tayanǵan halda jumıs kóriw talap etiledi. Úshinshi basqıshda ıqtıqat barlıq jaǵdaylarda da ústin turatuǵın ruwxıy -etikalıq princip bolıp qaladı. Oqıwshı tárepinen ózlestirilgen ilimiy bilimler turmıslıq munasábetler processinde keń qollanılǵanda, olardıń túp mánisi tereń sezim etilgen hám anglangandagina ıqtıqatqa aylanadı.
SHarq oyshılları óz dóretpelerinde biliw hám de insan intellektual oylawı máselelerine bólek orın bergen. Mısalı, Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Forobiy insan tárepinen bolmıstı anglanishi, tábiyaat sırların ańǵarıwında ilim-pánniń rolin sheshiwshi faktor retinde bahalaydı. Oqımıslınıń pikrine qaraǵanda, insan denesi, mıyı, sezim shólkemleri ol tuwılǵanda ámeldegi bolǵan bolsa, intellektual bilimi, ruwxıylıqı, ruwxıylıqı, intellektuallıq hám etikalıq sapaları, xarakteri, dini, úrp-ádetleri, maǵlıwmatı sırtqı álem, social ortalıq tásirinde, social munasábetler processinde qáliplesedi.
Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Forobiyning tán alıwısha, insan bilimlerdi ózlestirar eken, tiri janzattıń jaratılıw tariyxınasha bolǵan maǵlıwmatlardı ózlestira aladı, olardı jaratadı, ilimiy tárepten tiykarlaydı.
Abu Rayhon Beruniy tómendegilerdi ilgeri suradi: “Insan zat hám hádiyselerdiń tek sırtqı sapası hám de qásiyetleri haqqında bilim almay, bálki oylawı, aqli sebepli zat hám hádiyselerdi salıstırıwlaydı, bir-biri-menen salıstırıp kóredi, óz bilimleriniń chinligini anıqlaydi”*. Oyshıl insannıń bilimlerdi ózlestiriwi jańa bilimlerdiń jaratılıwına alıp keliwin aytadı : “Ílımlar kóp bolıp tabıladı. Olar zamani ıǵballı bolıp, túrli pikir hám yadlar olarǵa qosılıp barsa, kópayadi. Adamlardıń ılımlarǵa xoshamet etiwi, ılımlardı hám ılım ahllarini húrmetlashi sol ıǵbaldıń belgisi bolıp tabıladı. (Ásirese) húkimran adamlardıń ılım ahlini húrmet etiwi túrli ılımlardıń kóbeyiwine sebep boladı”*.
Abu Ali ibn Sino bolsa bilimdi tereń ózlestiriw oyshıllıq ekenligin aytadı : “Ílım zatlardıń insan aqli járdemi menen úyreniliwi bolıp tabıladı. Bilim dep bolsa, zatlardı aqıl etiwge aytıladı. Bul sondayki, insan aqli onı qáte hám joldan toymasdan turıp oǵan jetiwi kerek bolatuǵın zat bolıp tabıladı. Bardı da, bul dáliller ashıq -oydin bolsayu, tastıyıqlar anıqına bolsa, ol halda buǵan hikmet - donishmanlik deyildi”*.
Yusuf Tán Hojibning “Qutadg'u bilig” (“Saodatqa baslawshı bilim”) shıǵarması ta'bir kerek bolsa, bilimdiń mánisi, onıń socialliq ómir degi áhmiyeti, insan kámalıni támiyinlew degi roli, jazıwlıqlardı jónge salıw etiwshi qural ekenligi tuwrısındaǵı qomus esaplanadi. Oqımıslınıń pikrine qaraǵanda, bilimli bolıw iygilikli jumıslar bayramın támiyinleytuǵın girew bolıp, onıń járdeminde hátte aspan tárepke jol ashıladı :
Hámme jaqsı isler bilim nafi sebeplidur,
Bilim sebepli, go'yo ko'kka jol tabıladı.Bul pikirlerdi ańlatpa etkende oqımıslı qanshelli aqsha edi. Zero, oradan toǵız -on ásir waqıt ótkennen, insan tekǵana aspanǵa ucha aldı, bálki kosmostı da jawlap alıw etiwge eristi.
Paydalanılǵan ádebiyatlar
1. Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası. Tashkent, 1992.
2. Ózbekstan Respublikası «Tálim tuwrısında»gi Nızamı. Tashkent, 1997.
3. Ózbekstan Respublikası «Kadrlar tayarlaw milliy programması». Tashkent, 1997.
4. Karimov I, A. Bárkámal áwlad ármanı. T., Ózbekstan 1999 y.
5. Karimov I. A. Bárkámal áwlad - Ózbekstan rawajlanıwınıń tiykarı. T. 1997 y.
6. «Shańaraq, máhelle hám mektep sherikligi» konsepsiyası. Tashkent. 1993.
7. Ullı adamlar ismi menen qosıp aytılatuǵın sózlerva R. A., Tóreeva O. T., Holikberdiev K. M. Pedagogika, T., Oqıtıwshı, 2010