Organik olam evolutsiyasidagi asosiy aromorfozlar


Download 29.42 Kb.
Sana24.10.2020
Hajmi29.42 Kb.
#136770
Bog'liq
Документ Microsoft Office Word (3)


Bu sahifa navigatsiya:

  • EVOLUTSIYANING ASOSIY YO‘NALISHLARI Kaynozoy erasida o ‘simliklar va hayvonlar.

  • ODAMNING PAYDO BO‘LISHI Odamning hayvonlarga o ‘xshashligi.

  • Antropogenezning ijtimoiy omillari.

  • Olovning kashf qilinishi

  • Ma noli nutqning paydo bo ‘lishi


ORGANIK  OLAM  EVOLUTSIYASIDAGI  ASOSIY 

AROMORFOZLAR

Aromorfoz —  organizmlar tuzilishini yuqori darajaga ko‘taradigan va 

yangi muhitda foydali moslanish xususiyatiga ega boigan o‘zgarish ekanligini 

bilamiz.  Organik olam rivojlanishining dastlabki bosqichlarida uchta yirik 

arom orfoz  yuz  bergan:  1)  jinsiy  jara y o n ,  2)  fotosintez,  3)  k o ‘p 

hujayralilik. Jinsiy jarayonda erkak va urg‘ochi jinsiy hujayralaming qo‘shilishi 

bilan ota va ona genotiplariga,  ya’ni  har xil irsiy belgilar kombinatsiyasiga 

ega boigan organizmlar hosil boidi.  Bu tabiiy tanlanishning ta’sir doirasini 

k en g ay tird i,  o rg an iz m la m in g   yangi  m uhit  sh aro itig a  m oslanish 

imkoniyatini, ya’ni ulaming yashovchanligini oshirdi.  Fotosintezning paydo 

boiishi esa organik olamni turli  oziqlanish usuliga ega boigan  o ‘simliklar 

va hayvonot dunyosiga ajralishiga olib keldi.  Yashil o ‘simliklarning paydo 

boiishi  bilan  organik  moddalarning  quyosh  nuri  ta ’sirida  karbon oksidi, 

suv  va  boshqa  mineral  moddalardan  hosil  boiish  imkoniyati  tugildi. 

Oziqning  m o i  b oiishi,  suv  va  atmosferaning  kislorod  bilan  to ‘yinishi, 

atmosferada  ozon  qatlamining  paydo  boiish i  hayvonot  dunyosini suvda 

barq  urib  rivojlanishiga,  keyinchalik  ularni  quruqlikni  ham  egallashiga 

olib  keldi.  Ko'p  hujayralilik  organizmlar  tuzilishini  murakkablashtirib 

yuboradi:  to ‘qima  va  organlar  ixtisoslashdi  va  ularning  funksiyalari 

mukammallashdi.

Ikki  tomonlam a  simmetriyalik  hayvonlarning  paydo  boiishi  ham 

muhim aromorfozlardan biridir.  Chunki bu jarayon hayvonlarning oldingi 

va  keyingi,  orqa  va  qorin  tomonlarning  ixtisoslashuviga,  binobarin  sezgi

477

organlari va markazity  nerv sistemasi joylashadigan bosh qismining ajralib 

chiqishiga  olib keldi.  Natijada hayvonlarning turq-atvori murakkablashdi; 

chaqqon  va  tez  harakatlanadigan  b o iib   qoldi;  umuman  hayot  faoliyati 

kuchayib  ketdi.

Hayvonlarda qattiq xitin  qoplagich va qattiq skeletning paydo boiishi 

esa ularda  harakatlanish organlarining rivojlanishiga sabab boidi.  Haqiqiy 

yurish oyoqlarining rivojlanishi  ham eng  muhim  aromorfozlardan biridir. 

Chunki  bu jarayon  hayvonlarning quruqlikka chiqishiga imkon berdi.

Hayvonlarda  ovqat  hazm  qilish,  ayirish,  nafas  olish,  qon  aylanish 

sistemalarining  paydo  boiishi  va  ularning yanada  mukammallashganlari 

bilan  almashinuvi  ham  aromorfozlarni  tashkil  etadi.  Masalan,  jabralar 

o'rniga  traxeya  va  o'pkaning  paydo  boiishi  hayvonlarning  quruqlikda 

tarqalishiga  imkon yaratdi.  Ichki urugianish esa embrionning quruqlikda 

tuxum  ichida  rivojlanishiga  olib  keldi.  Ko‘p  kamerali  yurakning  paydo 

boiishi va qon aylanish sistemasining ikkita (katta va kichik) doiraga ajrali- 

shi,  issiq qonlilikning kelib chiqishi  ham hayvonlar organizmi tuzilishining 

yuqori darajaga koiarilishiga;  muzlik davrida saqlanib qolishiga imkon bergan 

aromorfozlar hisoblanadi.  Qushlarda oldingi oyoqlarining qanotga aylanishi 

ularning havo muhitini egallashiga olib keldi.  Sutemizuvchilarda yoidoshning 

paydo boiishi esa ularga Yer yuzining hamma mintaqalarida yashash imkonini 

berdi.  Hayvonlar  evolutsiyasida  aromorfozlar  ularning  nerv  sistemasi  va 

sezgi  organlarining  rivojlanishiga,  binobarin  reflekslarining  m ukam - 

mallashuviga ham taalluqlidir.  Bosh  miyaning ajralib chiqishi,  katta  miya 

yarimsharlarining  rivojlanishi  va  unda  burmalarning  paydo  boiishi  ham 

m uhim   arom orfozlardan  hisoblanadi.  Bularning  hammasi  umurtqali 

hayvonlar nerv faoliyatining murakkablashuvi;  shartli reflekslarning paydo 

boiishi  va  mukammallashuviga,  binobarin,  ular turq-atvorining  murak- 

kablashuviga  olib  keldi.  Aromorfoz  natijasida  inson  hayvonot  olamidan 

ajralib chiqdi.

O'simliklar evolutsiyasida yirik aromorfozlar:  urug‘dan  ko'payishning 

paydo  boiishi;  gulli  o'simliklarning  kelib  chiqishi;  hasharotlar  bilan 

changlanishga moslashuv bilan  bogiiqdir.

EVOLUTSIYANING  ASOSIY  YO‘NALISHLARI

Kaynozoy  erasida  o ‘simliklar  va  hayvonlar.  Kaynozoy  erasi  so'nggi 

60—70  mln.  yildan  buyon  davom  etmoqda.  Bu  era  davomida  qit’alar va 

dengizlar shakllandi:  Yer kurrasining o'simlik va  hayvonot dunyosi  hozirgi 

ko'rinishga  ega  bo idi.  Kaynozoy  erasi  paleogen,  neogen  va  antropogen 

davrlarga boiinadi  (31-jadvalga qarang).

Paleogen  davrda  iqlim  issiq  boigan.  Yer  yuzining  hamma  joyida 

issiqsevar  yopiq  u ru g ii  tropik  o'simliklar  (qoraqayin,  sarv,  jo ‘ka)  barq 

urib  rivojlangan.  Bu  davrda togiar,  shimoldagi barcha orollar ham doimo 

yashil  o bsimliklar  bilan  qoplangan  edi.  Paleogenning  ikkinchi  yarmida

478

tog‘  hosil  b o ‘lish jarayoni  natijasida  issiq  dengizlar o ‘m ida Alp,  Karpat, 

Qrim,  Kavkaz,  Apennin,  Himolay,  Pireney  tog‘  tizmalari  paydo  bo‘ldi. 

Tog‘ tizmalari shimoliy zonalami tropik iqlimdan ajratib qo‘yganligi sababli 

iqlim  sovidi,  doimo  yashil  usimliklar  o ‘rnini  asta-sekin  barg  to ‘kuvchi 

o‘simliklar  (zarang,  terak,  eman  va  boshqalar)  egalladi.  Hozirgi  Sibir, 

M o‘g‘iliston,  0 ‘rta Osiyo tropik o‘rmonlari o‘mini doimiy o ‘tloqlar egalladi. 

Idioadaptatsiya natijasida o'simliklaming mahalliy sharoitga moslashgan juda 

ko‘p  yangi  formalari  paydo  bo‘ldi.

Neogenning oxiri va antropogenning boshlarida Skandinaviya tog‘laridan 

ko‘chgan muzliklar o lz yolidagi ko‘pchilik o ‘simlik va boshqa jonivorlami 

yo‘q  qilib  yuboradi.  Faqat  muzliklarning  etagida  past  bo‘yH  o ‘simliklar 

saqlanib  qolgan,  ulardan  hozirgi Arktika florasi  tarkib  topgan.  Tropik va 

subtropik flora ayrim tog‘ etaklarida, xususan Qora dengiz va Kaspiy dengiz 

sohillarida, Talish va  Ussuriy oikasida qisman saqlanib qolgan.  Muzliklar 

yetib bormagan tog‘  yon bag‘irlarida sovuqqa eng chidamli ninabargli va 

boshqa  daraxtlar  saqlanib  qolgan.  Bu  o ‘simliklar  muzlik  erib  ketgandan 

so‘ng  shimol  florasi  uchun  asos  bolgan.  Antropogen  davrda  Yer  florasi 

hozirgi ko‘rinishga ega bo‘lgan.

Kaynozoy erasida umurtqasiz hayvonlardan qorinoyoqli va ikki pallali 

molluskalar,  ayniqsa  hasharotlar  barq  urib  rivojlangan.  Hasharotlaming 

rivojlanishida bir qancha aromorfozlar sodir bo‘lgan. Traxeya sistemasining 

paydo  bo‘lishi  hasharotlaming  qumqlikka  chiqishiga  imkon  berdi,  ular 

tanasidagi  moddalar  almashinish  jarayonining  tezlashishiga,  binobarin 

hayot jarayonining  faollashuviga,  qanotlarning  rivojlanishi  esa  ulaming 

quruqlikda keng tarqalishiga va ko‘proq muhitlarni egallashiga olib keldi. 

Kemiruvchi og‘iz organlarining rivojlanishi esa hasharotlarga yumshoq oziq 

bilan birga o ‘simlik va hayvon to ‘qimalarini o ‘zlashtirish,  binobarin oziq 

manbayi  ko‘lamini  kengaytirish  imkonini  berdi.

Id io ad ap tatsiy alar  orqali  h a sh aro tla m in g   m uayyan  sharoitga 

moslashgan juda  ko‘p  yangi  formalari  paydo  bo‘lgan.  Ulaming  hozirgi 

mavjud turlarining soni  1,5  mln ga yetgan.

Kaynozoy erasida qushlar va sutemizuvchilar hukmronlik qilgan. Tana 

haroratining  doimiyligi  tufayli  ular  sovuq  iqlimda  ham  yashab,  keng 

tarqalish  imkoniyatiga  ega  bo‘lgan.  Ular  har  xil  muhit  —  havo  va  Yer 

yuzasini  egallaganligi  sababli  bir-biri  bilan  kam  raqobat  qilgan.  Qushlar 

evolutsiyasida eng muhim aromorfozlar qanot va pat qoplamasining paydo 

bo‘lishi,  tishli  jag‘  o ‘miga  shoxsimon  tumshuqning  rivojlanishi,  tana 

skeletining  yengillashuvi,  nafas  olish  va  ayirish  sistemalari,  bosh  miya 

tuzilishining  murakkablashuvini  ko‘rsatish  mumkin.

Sutemizuvchilaming evolutsiyasida bosh miya po‘stlog‘ida burmalaming 

hosil bo‘lishi,  old  oyoqlarning  suzuvchi  organlarga aylanishi,  tishlaming 

oziq  turlariga  qarab  ixtisoslashuvini,  teri  ustida jun  qoplamining  paydo 

bo‘lishi  kabi  aromorfozlarni  ko‘rsatish  mumkin.  Kaynozoy erasida  gulli 

o ‘simliklarning  barq  urib  rivojlanishi  bilan  sutemizuvchilar  va  qushlar

479

yangi oziq manbayiga ega bo‘ladi.  Gulli  o ‘simliklarning rivojlanishi,  ular 

bilan  bogiangan  hayvonlar  (hasharotlar,  qushlar,  sutemizuvchilar)ning 

rivojlanishiga sabab bo‘ldi.

A rom orfoz  y o ‘li  bilan   dastlabki  su tem izu v ch ilard an   hozirgi 

kemiruvchilar,  hasharotxo'rlar,  kitsimonlar,  qoiqanotlilar,  o ‘txo‘rlar, 

yirtqichlar,  primatlar va boshqa turkum lar kelib chiqqan.  Tuban tuzilgan 

primatlar kaynozoy erasining paleogen davrida paydo boigan.  Bu davming 

oxirida qirilib ketayotgan yirik sudralib yuruvchilar o ‘mini yuqori tuzilgan 

sutem izuvchilar  egallagan.  Shu  eraning  neogen  davrida  qushlar  va 

sutemizuvchilar hukmronlik qilgan.

Primatlar orasida yuz bergan yana bitta muhim aromorfoz— bundan 

30 mln yil ilgari o‘tgan antropogen davrida odamning hayvonot dunyosidan 

ajralib chiqishiga olib keldi. Antropogen davrida hayvonot dunyosining hozirgi 

mavjud bo‘lgan hamma yirik sistematik guruhlari shakllangan.

ODAMNING  PAYDO  BO‘LISHI

Odamning  hayvonlarga  o ‘xshashligi.  Odam  hayvonot  dunyosining 

eng yuksak pogkonasida turadigan ijtimoiy mavjudod hisoblanadi.  [jtimoiy 

mehnat asosida shakllangan tafakkur va nutqqa ega boiishi, mehnat qurollari 

yasab,  atrof-muhitga faol ta ’sir ko‘rsatishi bilan odam boshqa barcha tirik 

mavjudodlardan  farq  qiladi.  Odam juda  murakkab va uzoq  davom etgan 

tarixiy evolutsion rivojlanish jarayonlari natijasida Yer yuzida paydo boigan. 

Zoologiya sistemasi bo‘yicha hozirgi aqlli odam (Hom o sapiens) turi xor- 

dalilar  tipi,  sutem izuvchilar  sinfi,  prim atlar  turk um i, 



odamsimon 

maymunlar

 oilasiga kiritiladi.

Bosh  miyaning  nisbatan  yirik,  tirnoqlarning  yassi  b o iish i,  q o i  

panjalarining  daraxt  shoxlarida  osilib  yurishga  moslashganligi  (bosh 

barmoqlaming boshqa barmoqlarga qarama-qarshi qo‘yilishi tufayli), skeleti 

va  asosiy  organlarining  tuzilishi,  ona  qornidagi  embrional  rivojlanish 

bosqichlari,  rudim ent  va  atavistik  belgilarning  bir  xilligi  odam ning 

odamsimon maymunlar bilan  umumiy ajdodga ega ekanligini ko‘rsatadi. 

Solishtirma anatomiya,  fiziologiya,  molekular biologiya,  immunogenetika, 

embriologiya,  parazitologiya  va  boshqa  fanlar  tadqiqotlaridan  olingan 

dalillar odamni  odamsimon  maymunlardan 

gorilla,

  ayniqsa 



shimpanzega 

o ‘xshash degan fikrni aytdi.  Odam va shimpanze  DN K si gomologligi eng 

yuqori  b o iib ,  90%  ga  yaqin  bir xil  genlardan  iborat.

Odam   va  odam sim on  m aym unlar  qon  gurhlari,  kasalliklari  va 

parazitlari ham o‘xshash boiadi.  Bu ikki turda nafas olish oqsillari sitoxrom

mioglobin va gemoglobin zanjiridagi aminokislotalar tartibi ham o ‘xshash 

b o ia d i.  Shu  bilan  birga,  odam   m orfiologik  jih a td a n   odam sim on 

maymunlardan oyoqlarining qoiiga nisbatan uzunligi; umurtqa pog‘onasining 

S  shaklida  b o iib ,  4  ta  (bo‘yin,  ko‘krak,  bel,  dum g‘aza)  egikligiga  ega 

ekanligi; tik vurishga  moslanishi  tufayli  ayrim  muskullar va paylaming

480

o ‘ziga  xos joylashganligi,  chanoq  suyagining  kengayganligi va  pastroqda 

joylashganligi; ko‘krak qafasining oldindan orqa tomonga qarab yassilanganligi; 

tovonning gumbaz shaklida bo‘lishi; bosh barmoqning yo‘g‘onlashib boshqa 

barmoqlar bilan bir qatorda joylashganligi; oyoqlarda barmoqlaming qisman 

reduksiyaga  uchraganligi;  q o i  barmoqlarining  uchida  har  bir  kishining 

o ‘ziga  xos  boig an  individual  chiziqlarning  rivojlanishi  bilan  farq  qiladi. 

Bosh  miyaning juda  yirik  boiishi  (shimpanze  va  gorilla  bosh  miyasiga 

nisbatan  3—4  marta  katta),  m a’noli  nutqning  rivojlanishi  tufayli  bosh 

miyaning  nutq  bilan bogiiq  bo‘lgan  qismlari  (peshona,  ensaosti,  chakka 

boiaklari)ning  progressiv  rivojlanganligi,  tovush  hosil  qiluvchi  periferik 

ap p a ra tn in g   anato m ik   xususiyatlari  (m asalan ,  b o ‘g ‘izda  maxsus 

muskullaming boiishi), bosh skeleti  miya qismining yuz qismiga nisbatan 

yirikligi  (jag‘lar va chaynash muskullarining qisman  reduksiyaga uchrashi 

natijasida), jun  qoplamlarining yo‘qolib  ketishi  va  boshqa belgilari  faqat 

odam  uchun xos bo‘ladi.

Odamning hayvonot dunyosidan ajralib chiqib tur sifatida shakllanishi, 

uning hozirgi davrda va kelgusidagi  rivojlanishi 



antropogenez

 deyiladi

Odamning paydo boiishi va rivojlanishi to‘g‘risida bir qancha nazariyalar 

mavjud.  Shved olimi  K.Linney o lzining „Tabiat sistemasi“  asarida birinchi 

b oiib odamni primatlar turkumiga kiritgan edi.  Lekin K.Linney odamning 

primatlar  bilan  qarindosh  ekanlligini  tan  olmagan.  Fransuz  olimi  J.B. 

Lamark birinchi b o iib  odamning paydo boiishini  umumiy tarzda asoslab 

berdi.  Uning  fikricha,  odam  daraxtda  yashashdan  yerda  yurishga o ‘tgan 

maymunsimon  ajdodlardan  kelib chiqqan.

M ashhur  ingliz  olimi  C h.D arvin  „O dam ning  paydo  b o ‘lishi“ 

muammosini  ilmiy asoslab berishga  muvaffaq b o id i.  Uning  „Turlarning 

paydo bo‘lishi“ (1859) asarida odam tirik organizmlar rivojlanishi zanjiridagi 

eng yuqori va yuksak darajada tuzilgan halqa bo‘lib, odam bilan odamsimon 

maymunlar  uzoq  umumiy  ajdodlarga  ega  ekanligi  ko‘rsatib  berilgan. 

Ch.Darvin  odam  evolutsiyasida  ham  hayvonlar  evolutsiyasidagi  singari 

biologik  omillar:

  yashash  uchun  kurash,  irsiy  o ‘zgaruvchanlik  asosida 

boradigan  tabiiy  tanlanish  amal  qiladi,  degan  fikrni  bildiradi.

Antropogenezning  ijtimoiy  omillari. 

Ingliz  tabiatshunosi  F. Engels 

fikricha  odam  evolutsiyasi  biologik  omillar  bilan  birga  ijtimoiy  omillar 

bilan  ham bog‘liq.

Ijtimoiy omillar ayniqsa antropogenezning so'nggi bosqichlarida muhim 

ahamiyatga  ega  bo‘lgan.  Biologik  omillar  ta ’sirida  qadimgi  odamsimon 

maymun organizmi bir qancha morfologik o ‘zgarishlardan so‘ng 

tikyurish 

qobiliyatiga ega  bo'lgan; q o i va oyoq har xil funksiyani bajarishga moslashgan. 

Tik yurishga o‘tish maymunning odamga aylanishida hal qiluvchi ahamiyatga 

ega  b o id i.  Tik  yurish  tufayli  skeleti  va  organlari  tuzilishida  katta  sifat 

o'zgarishlar sodir boigan:  odam  tanasi vazni  ortgan,  umurtqa pog‘onasi 

S shaklida egilgan; oyoq kafti gumbaz shakliga kirgan;  dumg‘aza va chanoq 

suyaklari harakatsiz birikib,  ulaming oyoqlar uchun tayanch kuchi oshgan;

481

j a g ia r   yengillashgan;  ko'krak  qafasi  ikki  yonga  kengayib,  ko'krak 

bo'shligining  nafas  olish  funksiyasi  kuchaygan.  Tik yurish tufayli  q o ila r 

tayanch  vazifasidan  ozod  qilinib,  xilma-xil  murakkab  harakatlar qilishga, 

binobarin  mehnat  qurollari  yasash  va  ularni  ishlatishga  layoqatli  b o iib  

qolgan.  Eng  oddiy  mehnat  qurollari  ham  odamning tabiatga qaramligini 

kamaytirish bilan birga uning tafakkurini  kengaytirdi.  Mehnat faoliyatining 

rivojlanishi  bilan  antropogenezda  biologik  omillarning  ta ’siri  kamayib, 

ijtimoiy  omillarning  ahamiyati  kuchayib  bordi.

Antropogenezda 

ijtimoiy hayot

 ham  katta o'rin tutgan.Odam ajdodlari 

to'da  b o iib   yashashgan;  q o i  m ehnat  organiga  aylana  borishi  bilan  ular 

jam oa  bo'lib  yashashga  o ‘tishgan\

  birgalikda  ov  qilishgan;  o ‘zlarini 

dushmanlardan himoya qilishgan; bolalarni tarbiyalashgan; o'zlari orttirgan 

tajribalarni boshqalarga o'rganishga imkon tugilgan.  Katta yoshdagi jamoa 

a ’zolari  yoshlarga  qurol  yasash,  ov  qilish,  olovni  saqlash  kabi  kasb- 

hunami o'rgatishgan.  Keyinchalik jamoada mehnat taqsimoti vujudga kelgan.



Olovning  kashf qilinishi

  va  oziqni  pishirib  iste'mol  qilish  qadimgi 

odamlar jag‘  suyaklari  vaznining  kamayishi  va  chaynash  muskullarining 

qisqarishiga olib kelgan.  Natijada  jagiam ing  rivojlanishi  uchun imko- 

niyat tugilgan. 

Ma 'noli nutqning paydo bo ‘lishi

 ham odam evolutsiyasidagi 

muhim omillardan hisoblanadi. Jamoa boiib yashash jamoa a’zolari o'rtasida 

o'zaro  muloqot  qilish  zaruratini  tug'diradi.  Eng  qadimgi  odamlar  imo- 

ishoralar va  har xil tovushlar orqali  muomala qilishgan.  Dastlabki so'zlar 

ish  harakatlarini  bildirgan;  narsalarning  nom ini  bildiruvchi  so‘zlar 

keyinroq  paydo  boigan.  Irsiy  o'zgaruvchanlik  va  tabiiy  tanlanish tufayli 

maymunlarning  hiqildogi  va  o g iz   organlarining  tuzilishi  m a’noli  nutq 

organiga  aylana  borgan.  Rus  fiziologi  I.P.Pavlov  ta'bir  qilishicha  odam 

faqat uning o kzi  uchun xos boigan  ikkinchi signal  sistemasiga ega boigan.

Nutqning  paydo  boiishi  bilan  odamlar  o'rtasidagi  munosabatlar 

tezlashgan;  mehnat  faoliyati  murakkablashgan.  Bu jarayonlarning barchasi 

bosh  miya  vaznining  ortishiga,  katta  yarim sharlar  po'stloq  qismida 

burmalarning  ko'payib,  uning  sathining  oshishiga  olib  kelgan.  Buning 

natijasida yarimsharlar pustlogining reflektorlik funksiyasi va u bilan bogiiq 

boigan jarayonlar: ong,  tafakkur va nutq  rivojlanib,  odam faoliyati yanada 

murakkablashib borgan.  Shunday qilib, tik yurishga o'tish, qoining mehnat 

organi sifatida asta-sekin  mukammallashuvi,  bosh  miya va hulq-atvorning 

murakkablashib borishi odam evolutsiyasi uchun xos xususiyat hisoblanadi. 

Odam  maymunsimon  ajdodlarining  morfologik  evolutsiyasi  notekis, 

,,mozaik“  xususiyatga ega boigan.  Masalan,  tik yurish bilan  bogiiq belgi­

lar kompleksi ancha erta (bundan  3 mln yil avval yoki  undan ham  ilgariroq) 

shakllangan,  lekin  ularning  miyasi  uncha  katta  boim agan  (800  sm3), 

qoilarining tuzilishida esa maymunlarga xos belgilar saqlanib qolgan.  Ehtimol 

morfologik  va  biokimyoviy  evolutsiya  tezligida  ham  to iiq   parallelizm 

boim agan.  Ko‘pchilik  olimlarning  fikriga  ko'ra,  ,,H om a“  urugining 

dastlabki  vakillari  taxminan  2  mln  yil,  hozirgi  odam  —  H.sapiens  esa  40

482

ming  yil  ilgari  paydo  bo‘lgan.  Odamning  eng  qadimgi  m ehnat  faoliyati 

izlari—sodda mehnat qurollari  Efiopiyadan topilgan bo‘lib, bundan 



2,5— 

2

,8  mln  yil  ilgari  yasalgan.



Eng  qadim gi  odam larning  kelib  ch iq ish i. 

M ezozoy  erasida 

hasharotxo‘rlar  orasidan  maymunlarga  o ‘xshash  hayvonlar 

parapiteklar 

ajralib  chiqqan  (162-  rasm).  Ulardan  chala  maymunlar,  maymunlar  va 

driopiteklar kelib  chiqqan.  Driopiteklar daraxtlarda yashagan:  iqlimning 

sovib,  daraxtlaming siyraklashib borishi bilan ular yerda yashashga o ‘tish- 

gan.  Odam paydo bo‘lishining  1- bosqichi maymunsimon hayvonlaming 

ikki oyoqda yurishga o ‘tishidan iborat. Bu bosqichda oldingi oyoqlar tayanch 

vazifasidan ozod bo‘lib,  qo‘llarga aylangan.

Parapiteklar



г

>

Driopiteklar



Propliopiteklar

Shimpanze

Gorilla

Gibbon



Orangutan

Avstralopiteklar

Eng  qadimgi  odamlar  (nitekantrop,  sinantrop,  geydelberg  odami)

Qadimgi  odamlar  (neandertallar)

Yangi  odamlar  (kromanyonlar,  hozirgi  odamlar)

162-  rasm.

  Odam shajarasi sxemasi.

Odamning  maymunlar  orasidagi  eng  so‘nggi  ajdodi  avstralopitek 

(„janubiy  m aym un“  m a’nosini  anglatadi)  bundan  3—5  mln  yil  aw al 

Ja n u b iy   va  S harqiy   A frika  h am d a  Ja n u b iy   O siyoda  yash agan . 

Avstralopiteklarning bo‘yi  120—140 sm,  miya qutisining hajmi 500—600 

sm3  bo‘lgan:  ochiq joylarda  va  toshlar  orasida  hayot  kechirgan;  asosan

483

go‘shtli oziq iste’mol qilgan; ikki oyoqda tik yurgan; tosh, cho‘p va hayvonlar 

suyagidan mehnat quroli sifatida foydalangan.  Ongli ravishda mehnat quroli 

yasashga  o‘tish  antropogenezning  eng  muhim bosqichi  hisoblanadi.  Eng 

qadimgi  odam  pitekantrop  (maymun  odam)  bundan  1  mln  yil  aw al 

yashagan.  Uning skeleti qoldiqlari Yava oroli, Afrika va Janubiy Yevropadan 

topilgan.  Pitekantropning  b o ‘yi  150  sm,  miya  qutisining  hajmi  900— 

1100  sm3,  peshonasi  qiya,  qosh  usti  bo‘rtig‘i  boigan;  jag‘lari  oldinga 

turtib chiqqan;  iyagi rivojlanmagan.  Pitekantroplar to ‘da bo‘lib,  g‘orlarda 

yashashgan;  toshdan  juda  sodda  m ehnat  qurollari  yasashgan;  olovdan 

foydalanishni bilishgan.

Keyinroq yashagan sinantrop (Xitoy odami)ning tuzilishi pitekantropga 

o lxshasa-da,  miya  hajmi  kattaroq  (850—1220  sm3)  bo ‘lgan;  tosh  va 

suyakdan  m ehnat  qurollari  yasagan;  hayvonlar  terisini  yopinib  yurgan. 

Odam evolutsiyasining navbatdagi bosqichida tik yurish yanada takomillashib, 

bosh miya va organizm tuzilishi murakablashuvi tufayli  neandertallar kelib 

chiqqan.  Neandertal skeleti qoldiqlari dastlab Germaniyaning Neandertal 

vodiysidan,  keyinroq Afrika va Osiyo, jumladan  Surxondaryo vodiysidagi 

Teshiktosh  gkoridan  topilgan.  Ularning  bo‘yi  155—165  sm,  miya  qutisi 

hajmi  1400 sm3 bo‘lib,  miyasi pitekantroplarga nisbatan kuchli rivojlangan.

Neandertallar  bundan  150  ming  yil  ilgari,  taxm inan  100  kishidan 

iborat  guruh  bo‘lib,  g‘orlarda  yashashgan.  Ular  teri  yopinib  yurishgan, 

olzaro imo-ishoralar va oddiy so‘zlar yordamida  muloqot qilishgan; tosh, 

suyak  va  yog‘ochdan  har  xil  m ehnat  qurollari  yasashgan.  Neandertallar 

orasida dastlabki  m ehnat  taqsimoti  vujudga  kelgan,  deb taxmin  qilinadi. 

Muzlik  davrining  eng  og‘ir  sharoitida  yashagan  neandertallar  orasidan 

jism onan  kuchli,  chaqqon  va  aqllilari  tabiiy  tanlanish  tufayli  saqlanib 

qolgan.

K o‘pchilik  olim larning  fikriga  qaraganda,  neandertallar  hozirgi 



odamlaming bevosita ajdodi boiolmaydi.  Eng so‘nggi neandertallar bundan 

28  ming yil  aw al  hozirgi  odamlar orasida yashagan.



Download 29.42 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling