O‘rganilsa, ham keng ommaga taqdim etilsa, nafaqat amir Umarxon balki uning

Annotation: 
Article is devoted to definition of a place and beaters of creativity known, but 
still insufficiently studied representative of Uzbek literature of the XVIII centuries 
Hodzhamnazara Huvaydo living and creating in due time in Kokand literary 
environment. The place and value of creativity of the poet in Uzbek literature are 
defined, great art skills and the importance of creativity of the poet, played a 
significant role for further development of Uzbek literature as a whole are 
especially emphasized. 
Key words: creativity, literary circle, literary traditions, stylistic statement of 
poetry. 

---

199 
“Devoni Huvaydo” “Rohati dil” va “Ibrohim Adham” kabi asarlarni o‘z ichiga 
olgan Huvaydo ijodida Qo‘qon adabiy muhitidagi insonparvarlik ruhi o‘z ifodasini 
topgan. Shoir ijodining asosiy mazmunini xalqchillik, hayotiylik, ma’naviy-
axloqiy tubanlikka qarshi nafrat, diniy mutaassiblikdan yiroqlashishga da’vat 
g‘oyalari tashkil etadi. 
Mumtoz she’riyatning yirik vakillaridan biri Huvaydo g‘azallari, 
mustazodlari, muxammaslari va ruboiylari o‘quvchida zavq-shavq uyg‘otadi, oliy 
insoniy fazilatlarni shakllantirish uchun xizmat qiladi. [5, 2] “Huvaydo g‘azallari 
hayotiy shavq-zavq bilan, insoniy bir armon – o‘kinch bilan yo‘g‘rilgan. Shoir 
ishqi majoziy hayotda ham, ishqi haqiqiy hayotda ham ajib ehtiros bilan, najib 
dardmandlik bilan qalam tebratadi. Shoir she’riyatida didaktik ohanglar ham 
qariyb yetakchi o‘rin tutadi. Lekin, ular shunchaki quruq pandu nasihatlar emas, 
ularning g‘amdan, nochorlikdan yaralgan donolikni anglaymiz. Shoirning qator 
g‘azallarida isyonkorona ruh shu qadar yolqinliki, beixtiyor otash haroratini his 
etamiz. Tasavvufiy g‘azallarda esa e’tiqodda ustuvorlik, imonda poklik tarannum 
qilinadi, ruhiyatni haq sari izchil yo‘naltirishga da’vat etiladi”, [2, 3] -deb yozadi 
professor Suyima Gʻaniyeva. 
Shoir lirikasidagi “g‘amdan, nochorlikdan yaralgan donolik” mohiyatini 
anglash, qaysi g‘am va qanday nochorlikdan bu donolik vujudga kelganligi haqida 
mulohaza yuritish, fikr bildirish, shubhasiz, bugungi adabiyotshunoslikning 
vazifalaridandir. Shu kunga qadar yaratilgan tadqiqotlar, shoir hayoti va ijodiga 
bag‘ishlangan nomzodlik dissertasiyasi bu sohada mavjud ilmiy muammolarni 
to‘liq qamrab ololmagan. Shoir ijodiy uslubi, g‘oyaviy qarashlari haqida aniq 
tushuntirib berilmagan, ilmiy asoslanmagan fikrlar ayrim tadqiqotlarda ko‘zga 
tashlanadi. 
Huvaydo she’riyatining orifona mohiyati hanuz to‘la ochilmagan. O‘tgan 
mustabid tuzum va mafkuraning bu masalaga munosabati ayon. Istiqlol davri fani 
esa har qanday hukmron mafkura tazyiqidan xoli, xolisona ilmiy tadqiqotlar olib 
borish yo‘liga o‘tdi. Keyingi tadqiqotlarda Huvaydoning orifona qarashlari 
dunyoqarashi va she’riyatining irfoniy mohiyati chuqurroq o‘rganilishi tayin. 
Ammo, mavjud ilmiy tadqiqotlardagi noaniqliklarga munosabat bildirish, xato 
fikrlarni rad etish keyingi tadqiqotlarning ob’yektivligi, ilmiyligi uchun foydadan 
xoli bo‘lmaydi. 
O‘tgan asr o‘rtalarida shoir haqida aytilgan fikrlarda “Huvaydo dunyoqarashi 
va g‘oyaviy pozisiyasida qarama-qarshiliklar bo‘lgan” mazmunidagi g‘oyalar 
ustunlik qilardi. “O‘zbek adabiyoti tarixi” besh tomligining III jildida “Huvaydo” 
deb nomlangan mavzu kiritilgan. Unda sevimli shoir hayoti va ijodi muxtasar, 
ammo barcha mavjud ma’lumotlarni qamragan, mualliflar tomonidan izohlanib, 
shoir ijodi mohiyati siyosiy mahdudlik sharoitida imkon darajasida yoritilgan. Ijodi 
qariyb hamd va munojotlardan iborat bo‘lgan sufiy shoir nomini dahriy 
mustamlakachi “ko‘zini pardalab” fanga, o‘quv adabiyotiga kiritish, ijodini targ‘ib 
qilish uchun fidoyi, zakiy, vatanparvar o‘zbek olimlari qanchalik katta jasorat 
ko‘rsatganliklarini 
tasavvur 
qilish 
mumkin. 
Buni 
vatanparvarlik 
va 
millatsevarlikning yuksak namunasi, haqiqiy qahramonlik desa bo‘ladi. Ammo, 
albatta siyosiy mulohazalar nuqtai nazaridan bo‘lsa kerak, “Huvaydo adabiy 

---

200 
merosining sosial mohiyatiga kelganda shuni qayd qilmoq lozimki, u XVIII asr 
o‘zbek adabiyoti tarixida o‘ziga xos mavqega ega bo‘lgan, dunyoqarashi va ijodi 
qarama-qarshi qutblardan iborat shoirlardan biri sanaladi”, [3, 370] -deb yozilgan. 
Dunyoqarashi barqaror, qalbi imon nuriga to‘la insonlar oilasida dunyoga 
kelgan Huvaydo, ulg‘aya borgan sari dunyoni, insonning olamga kelishi va ketishi 
hikmatlarini o‘ylagan, bu sohadagi falsafiy qiziqishlari orta borgan. Ammo, ana 
shu ongli hayotining boshidayoq uni turli mazmundagi noto‘g‘ri fikrlardan, 
ikkilanishlardan asrab, haqiqat yo‘liga yo‘naltirib turuvchi kuch bor edi. Bu uning 
qon-qoniga singib ketgan ma’rifatdir. U qiynoq, azoblardan shikoyat qilgan bo‘lsa, 
ma’rifatni, go‘zal xulqni kamolga yetkazish yo‘lidagi mashaqqatlarini ifodalagan 
edi. Bu yo‘l shoir uchun tariqat yo‘li edi. Shu bois u mutafakkir shaxs bo‘lib 
yetishdi, ma’naviy komillikni o‘zi yashayotgan jamiyatdagi kishilarda ham 
ko‘rishni istadi: