Organizmlerdin’ tirishilik formaları

Organizmlerdin’ tirishilik formaları
Osimlik h’a’m h’aywanlardın’ qorshag’an ortalıqtın’ tiykarg’ı faktorlarına qarag’anda morfologiyalıq iykemlesiwleri h’a’m anıq bir jasaw ta’rzi organizmlerdin’ tirishilik formaları delinedi.
Organizmlerdin’ uzaq tariyxıy rawajlanıw protsessinde olar jasap turg’an ortalıqqa say tu’rde h’a’r qıylı morfologiyalıq h’a’m biologiyalıq iykemlesiw qa’siyetleri kelip shıqqan. Mine usı iykemlesiw qa’siyetleri olarda belgili sırtqı ko’rinistide ju’zege keltirgen.
Tirishilik formaları da’slep o’simliklerde ajıratılg’an bolıp, bug’an ta’n tu’rli ta’riypler h’a’m sxemalar bar bolıp, bunday ta’riyplew Teofrast da’wirinen baslang’an. Teofrast barlıq o’simliklerdi terek, puta, shala puta h’a’m sho’p o’simliklere ajıratadı.
Demek, h’a’r bir o’simlik ma’lim ekologiyalıq h’a’m biologiyalıq qa’siyetlerge, forma h’a’m o’lshemine yamasa E.M.Lavrenko ta’ripleniwi boyınsha ekobiomorfqa iye.
«Tirishilik forması» terminin birinshi bolıp 1884 jıl daniyalıq botanik E.Varming ta’repinen qollanılg’an. Ol «Tirishilik forması» degende: - o’simlik vegetativ denesinin’ pu’tkil o’miri dawamında sırtqı ortalıq penen garmoniyada ekenligin, besikten qa’birge shekem yamasa tuqımnan nabıt bolg’ang’a shekem baylanıslı formag’a tu’sinedi.
Osimlikler ekologiyasında bul terminnin’ sinonimi sıpatında «ekobiomorf», «Biotop», «o’siw forması», «epimorf» sıyaqlılar qollanıladı.
İ.G.Serebryakov tirishilik forması h’aqqında ja’nede teren’ tu’sinik berip, o’simliklerdin’ «tirishilik forması» degende-ma’lim sırtqı ortalıq sharayatında o’simlikler toparının’ o’siwi h’a’m rawajlanıwı na’tiyjesinde kelip shıg’atug’ın ulıwma ko’rinisin (bet a’lpeti, gabitusı) tu’sinedi. A’ne usınday ko’rinis topıraq, klimat jag’daylarına iykemlesiw belgisi sıpatında tariyxıy kelip shıqqan.
«Tu’r» h’a’m «tirishilik forması» tu’siniklerin aralastırıp jiberiw mu’mkin emes, sebebi h’a’r bir tu’rdin’ o’zi tu’rli ekologiyalıq sharayatta h’a’r qıylı tirishilik formalarına iye bolıwı mu’mkin. Ma’selen: ko’pshilik terekler jasaw jayı a’tirapında puta yamasa jatıp o’setug’ın formalardı payda qılıwı mu’mkin. Basqasha aytqanda, jasaw sharayatı ekologiyalıq faktorlar (klimat, topıraq h’.t.b.) o’zgeriwi menen tirishilik formalarda o’zgeredi.
Ekinshiden, tu’rli floristikalıq regionlarda klimat, topıraq h’a’m basqalar uqsas bolg’an sharayatta sistematikalıq ta’repten bir-birine uzaq bolg’an tu’rler-uqsas, analogiyalıq, konvergent tirishilik formalar payda qıladı. Ma’selen: Oraylıq Amerikada sukkulent, kaktus sıyaqlı formalar h’aqıyqıy kaktuslardan payda bolg’an yamasa biyik tawlarda tu’rli sistematikalıq toparlar arasında a’dewir bir-birine uqsas jatıq sıyaqlı tirishilik formaların baqlaw mu’mkin.
Osimliklerdin’ tirishilik formasına tiyisli tu’rli tu’sinikler h’a’m sxemalar bar bolıp, usılardan biri h’a’zirge shekem ken’ tarqalg’an, jasap kiyatırg’an sxema daniyalı botanik K.Raunkier (20-a’sirdin’ baslarında 1993 - 1905) sxeması esaplanadı. Raunkierdin’ klassifikatsiyası nege tiykarlang’an.
Bu tu’sinik- o’simliklerde jan’alanıp turatug’ın organlarının’, a’sirese, bu’rtiktin’ jaylanıwına h’a’m olardın’ qıstın’ qolaysız sharayatınan saqlanıwına yamasa qurg’aqshılıqtan qorg’anıwına tiykarlanadı. A’ne usı belgige tiykarlanıp jer ju’zindegi barlıq o’simliklerdin’ tirishilik formaları 7 tu’rge bo’lip u’yreniledi.
1. Parerofitler (Ph )-paneros grekshe(anıq ko’rinip turıwshı) degen ma’nisti beredi. Bul terek h’a’m putalar esaplanıp, olardın’ bu’rtikleri jer ju’zesinen a’dewir biyiklikte jaylasqan. Qısta shaqaları saqlanıp qalınadı. Suwıqtan nabıt bolmaydı.
2. Xamefitler (Ch)-(xa’me-pa’s, jer bawırlawshı) ma’nisin an’latadı. Mayda h’a’m shala putashalar kiritilip, olardın’ bu’rtikleri jer ju’zesine jaqın jaylasadı, sırtı bolsa qalın’ ten’gesheler menen qaplanadı, qısta qar menen qaplanadı, shaqaları saqlanıp qalınadı (teresken, izen, keyreuk).
3. Gemikriptofitler (NK) (gemi-yarım, kreptos-jasırın degeni). Bular ko’p jıllıq sho’p ta’rizli o’simlikler esaplanadı. Bu’rtikleri jer ko’lemi menen ten’ jaylasadı, to’gilgen japıraq h’a’m quwrag’an shaqalar menen qorg’alg’an boladı. Jer u’sti massası qısta quwrap ketedi (jon’ıshqa, jantaq, qon’ırbas, otlaq o’simlikleri).
4. Kriptofitler (K) - (Kriptos-jasırın degeni). Ko’p jıllıq sho’n o’simlikleri bolıp, jer u’stki organları qısta pu’tkilley quwrap qaladı, jan’alanıwshı bu’rtikler jer astında, h’a’r qıylı teren’likte, jer astı organlarında, yag’nıy tu’ynekler, tamırpaqallar, piyazbaslarında saqlanıp qaladı (lala, podsnejnik, iris, nartsiss, jer almurtı-topinambur).
5. Terofitler (Th)-(tero-jaz degen ma’nisti an’latadı). Bir jıllıq o’simlikler bolıp, olardın’ jer u’stki h’a’m astı organları qısta quwrap qaladı, tek tuqımları g’ana qıslap shıg’adı. Tuqım ja’rdeminde ko’beyedi. Tuqımları g’ana qıs qurg’aqshılıqqa shıday aladı (biyday, arpa, ma’sh).
6. Gelofitler-batpaqlıq o’simlikleri bolıp, olardın’ bu’rtikleri jaylasqan, vegetativ organları suwdan ko’terilip turadı.
7. Gidrofitler-gu’lli o’simlikler bolıp, bu’rtikleri suw astında vegetativ shaqaları suwda jaylasadı.
Raunkier klassifikatsiyasınan tısqarı o’simliklerdin’ sırtqı ko’rinisine tiykarınan klassifikatsiyalawda ken’ tarqalg’an:
1. Terekler
2. Putalar
3. Putashalar
4. Shala putashalar
5. Efemerler
6. Lianalar
7. Jastıq sıyaqlı o’simlikler
1-Terekler. Ko’p jıllıq, jer u’stki bo’legi ag’ashlasqan, biyikligi eki metrden az bolmag’an, tiykarg’ı denesi jaqsı qa’liplesken o’simlikler (terek, shınar, alma, qarag’ay h’.t.b)
2-Putalar. Ko’p jıllıq, jer u’stki organları aqashlasqan, biraq ag’ashlanıwı jer betinen baslang’an h’a’mde tiykarg’ı denesi jaqsı sa’wlelengen o’simlikler (shipovnik, dolana, nastar, a’tirgu’l h’.t.b)
3-Putashalar. Ko’p jıllıq, pa’s boylı, denesi ag’ashlanbag’an biyikligi yarım metrden aspaytug’ın o’simlikler.
4-Shala putashalar. Ko’p jıllıq o’simlikler bolıp, tek paqalının’ astın’g’ı bo’legi ag’ashlasqan. Paqalının’ joqarı u’stki bo’legi h’a’r jılı gu’zge barıp quwrap qaladı. (juwsan, izen).
5- Efemerlar. Vegetatsiyasın jaz ayları basında tamamlaytug’ın (lala, fialka, jabayı piyaz h’.t.b) o’simlikler.
6- Lianalar. Paqalı na’zik, uzın bolıp, bular qısqa o’simliklerge oralg’an xalında o’sedi (ju’zim, pa’shek, jılanshırmawıq h’.t.b)
7- Jastıq sıyaqlı o’simlikler. Ozine ta’n o’siw h’a’m shaqalanıw qa’siyetine iye bolıp, shar sıyaqlı yamasa jastıq sıyaqlı formanı aladı. Bular sho’l h’a’m jaylaw sharayatı ushın ta’n (astragallar, bo’ritikenler h’.t.b.).
Raunkier o’z jumıslarında statistikalıq usıllardı qollap tirishilik formaları toparlarının’ klimat sharayatına baylanıslı h’alda tarqalıwın ko’rsetip beredi. Osimlik toparında tu’rlerdin’ tirishilik formaları boyınsha protsent esabında tarqalıwın.