Organizmning ekskretor funksiyalari

• Farmatsevtika ta’lim va tadqiqot instituti
• Gruppa: F22 11guruh Bajardi: Suyarova Dilnoza

Organizmning ekskretor funksiyalari

Me’da-ichak yoMining funksiyalari jumlasiga: motor (harakat), sekretor
(tashqi sekretsiya), inkretor (ichki sekretsiya), ekskretor, so‘rish funksiyalari
kiradi.
Motor, sekretor va so‘rish funksiyalari hazm tizimining asosiy
funksiyalaridir. Hazm tizimining mushaklari motor yoki harakat funksiyasini
bajaradi, shu tufayli ovqat chaynaladi, yutiladi, hazm yo4li bo‘ylab
harakatlanadi va hazm boMmagan ovqat qoldiqlari chiqarib yuboriladi.
Sekretor funksiya shundan iboratki, bunda tegishli bez hujayralari hazm
shiralarini: so‘lak, me’da shirasi, me’da osti bezining shirasi va o4-safroni
ishlab chiqaradi.
M e’da va ichaklar shilliq pardalari orqali hazm bo‘lgan va
parcjialangan oziq moddalar bevosita qon va limfaga so‘riladi.
Me’da-ichak yo‘lining tuzilishi. Hazm a’zolarining barcha funksiyalari
murakkab asab va gumoral boshqarish mexanizmlariga bo‘ysunadi.
Odam organizmining energiya va qo‘ruvchi (plastik) materiallar bilan
ehtiyojini uzluksiz qondirib turish uchun ovqat hazm qilish tizimi katta
ahamiyatga ega, chunki ular tufayli ichki muhit muntazam shakllanib turadi.
Tuzilishi va funksiyalari nuqtayi nazardan ovqat hazm qilish tizimi
ikki: effektor (bajaruvchi) va regulator (boshqaruvchi) qismlardan tashkil
topgan. Birinchi qism - qisqarish (silliq mushaklar hujayralari), sekretsiya
(bezlarning sekretor hujayralari), membrana gidrolizi va tashilishi (ichak
hujayralari - enterositlar)ni amalga oshiriladi. Ikkinchi qism esa asab va
endokrin elementlardan tashkil topgan boiib, hazm tizimi faoliyatini neyrogumoral boshqarilishida ishtirok etadi.
Hazm tizimining effektor qismi. Hazm tizimining bajaruvchi (effektor)
elementlari ovqat hazm qilish y o ii va bezlar yigindisi tuzilmasini tashkil
etib (soiak bezlari, me’da osti bezi, jigar va h.z) me9da ichak y o ii
tushunchasi bilan ifodalanadi.
Me’da - ichak y o ii funksiyalari hazm tizimi faoliyatining eng oxirgi
jarayonlarini ro‘yobga chiqarishga qaratilgan. Ovqat moddalarining gidrolizi -
oqsillar, karbonsuvlar va yogiam i monomerlar darajasiga, ya’ni
aminokislotalar, monosaxaridlar, monoglitseridlar, glitserin va yog*
kislotasigacha parchalanib, ulami hazm yoiidan organizmning ichki muhiti
(to‘qimalar va hujayralar) gacha yetkazib berishdan iborat. Ovqatning hazm
boiishi, oxirgi mahsulotlargacha parchalanishi fizik-kimyoviy o‘zgarishlar
tufayli yuzaga chiqadi va shu bilan birga u ovqatni toiiq hazm qilish va
so‘rilish ma’nosini ifodalaydi. Bu o‘zgarishlar me’da-ichak yoiining sekretor
va motor funksiyalari orqali amalga oshiriladi.
Me’da-ichak yoiining sekretor hujayralari oqsillar, karbonsuvlar va
nuklein kislotalami gidrolitik' parchalanadigan fermentlami ishlab chiqaradi.
Ovqat moddalarining gidrolizi me’da-ichak bo‘shlig‘ida boshlanib, ichaklar
hujayralarining membranalarida, ya’ni hazm va so‘rilish jarayonlari sodir
boiadigan joyga tugaydi.
Ovqatni me’da-ichak yoiida harakatlanishi, uning aralashishi, gidrolitik
fermentlarga duch kelishi va organizmdan chiqib ketishi (ekskretsiyasi)
hazm nayining motor (harakatlantiruvchi) funksiyasi tufayli amalga
oshiriladi.
Hazm tizimining boshqariiish qismi.
Hazm tizimining boshqarilish qismiga: mahaliiy va markaziy tizimi
kiradi. Mahalliy boshqarish enteral asab tizimi (metasimpatik asab
tizimining bir qismi) va ma’da-ichak yoiining endokrin diffuz (aralash)
tizimi orqali amalga oshiriladi. Hazm tizimining boshqarilishi markaziy asab
tuzilmalari: orqa miya, miya ustuni, gipotalamus, bosh miya po‘stlog‘i va
boshqa hazm markazlariga mansub boigan tizimlar orqali amalga oshiriladi.
Hazm markazi me’da-ichak faoliyatini uyg‘unlantirishdan tashqari
ovqat xulq-atvomi ham boshqara oladi.
Enteral asab tizimi - ko‘pgina mikroganglionar (kichik tugunlar)
tuzilmasining yig‘indisi bo*lib, me’da-ichak devorida joylashgan va
metasimpatik asab tizimining bir qismi hisoblanadi. Me’da-ichak yo‘lining
boshqariluvida mushaklararo (mienteral), Auerbax va Meyssner asab tolalari
muhim rol o ‘ynaydi. Ulaming tarkibida sezuvchi (sensor), effektor va
intemeyronlar hamda sinapslar mavjud.
Sut emizuvchi hayvonlar va odamda me’da-ichak neyronlaming
miqdori orqa miya neyronlarining miqdoriga teng.
M e’da-ichak yo‘lida o‘z funksiyalarini bajarib, ko‘pgina funksional
jarayonlami yuzaga chiqaruvchi neyropeptidlar ham mavjud. Ularga:
xolesistokinin, gastrin-chiqaruvchi peptid, R moddasi, enkefalin,
neyrotenzin, dermorfin, bombezin va endorfinlar kiradi. Hozirgi kunda
enteral asab tizimi neyronlarida atsetilxolin va noopioid neyropeptidLar
borligi aniqlangan.