O’rnatilgan tizimlarda qurilmalar drayveri

2. O’rnatilgan tizimlarni loyihalashtirish 
Muhandislik sistemalari nuqtayi nazaridan o’rnatilgan tizimlar arxitekturasi 
loyihasini tuzishda bir necha modeli mavjud bo’lib, bu modellarga o’rnatilgan tizim 
loyihasi siklini ifodalashda murojat etiladi. Bu modellarning ko’pchilik qismi quyida 
keltirilgan rivojlantirish modellari kombinatsiyasiga asoslangan: 
Big-bang modeli, bu modelning muhimlik jihati shundaki, bunda rejalashtirish 
va jarayonni oldindan va sistema rivojlanish davrida amalgam oshirish shart emas. 
Sode - and-fix modeli, bu modelda mahsulot resurslari ko’rsatib o’tiladi, ammo 
rivojlanish boshlanguncha rasmiy jarayonlarda ko’rsatilishi shart emas. 
Waterfall modeli, bunda rivojlanishning bosqichma-bosqich amalgam 
oshishjarayoni ko’rsatilib, natijalar keyingi bosqichlarga zamin yaratadi. 
Spiral modeli, bu modelda rivojlanish jarayoni turli bosqichda amalgam 
oshiriladi va erishilgan fikr-mulohazalar jarayon mobaynida birlashtiriladi. 
Kuyidagi 1.1-rasmdagi model O’rnatilgan Tizimlar Loyihasi va Lifestyle Model 
Rivojlantirish modeli hisoblanadi.
Bu model Waterfall va Spiral modellari kombinatsiyasiga asoslangan.Qachonki 
"Prospects of Development of Science and Education" Conference Proceedings
24 September 2021
www.openscience.uz
232

---

muvaffaqiyatli proektlarinvestitsiyalashtirilganda va analiz qilinganda, yillar 
davomida ishga oid detal, ma’lumotlar yig’iladi va yaroqsiz yoki texnik yoki resurs 
jihatdan muammoli proektlar ajratiladi. Xulosa qilish mumkinki, muvaffaqiyatli 
proektlarda kamida bitta yaroqsiz proektlarda uchramaydigan umumiy faktor mavjud 
bo’ladi. 
3. O’rnatilgan tizimlarni sinflanishi 
Uzoq masofada joylashgan boshqariladigan ob’ektlarni boshqarish uchun 
mo’ljallangan xisoblash tizimlar sinflari axborot-boshqaruvchi tizimlar (ABT) deb 
nomlanardi. Kompyuter tarmoqlari paydo bo’lishi bilan tarmoq yoki taqsimlangan 
ABTlarni 
qurish 
imkoniyati 
vujudga 
keldi.Integral 
mikrosxemalar 
va 
mikroprotsessorlar paydo bo’lishi ABTni boshqariladigan ob’ektlarga yaqinlashtirish 
yoki unga EXMni o’rnatish imkonini berdi. Shunday qilib birinchi o’rnatilgan 
tizimlari (Embedded System) paydo bo’ldi. Bora-bora element bazasi arzonlanishi va 
uni integrallanishi darajasi ko’tarilishi va xisoblash qurilmalarini ishonchliligi oshishi 
bilan EXMni boshqariladigan ob’ektni turli joylariga o’rnatish va barcha xisoblash 
tugunlarini umumiy nazorat tarmoqiga birlashtirilish imkonlari vujudga keldi. 
Rivojlanish protsessida elementlar kichiklashishi va boshqariladigan ob’ektlar bilan 
birlashishi bilan kiberfizik nomini olgan (CPS, Cyber Physical System) tizimlari 
paydo bo’ldilar. Boshqariladigan ob’ektlariga xisoblash tizimi kiritilish darajasiga 
ko’ra quyidagi tizimlarni ajratish mumkin: 
Axborot-boshqaruvchi tizimlar (ABT). 
Taqsimlanganaxborot-boshqaruvchi tizimlar (TABT). 
O’rnatilgan tizimlar (Embedded System, ES). 
Tarmoqli o’rnatilgan tizimlar (Networked Embedded System, NES). 
Kiber fizik tizimlari (Cyber Physical System, CPS). 
Texnika rivojlanishiga ko’ra boshqaruvchi kompyuter tizimlarini sinflarini 
belgilash evolyutsiyasi amalga oshrilildi: axborot-boshqaruvchidan o’rnatilgan 
tizimlarga, o’rnatilgandan tarmoqli o’rnatilganga, tarmoqli o’rnatilgandan kiberfizik 
tizimlariga. 
Zamonaviy kiberfizik tizimlari juda yaqindan boshqariladigan ob’ektlari bilan 
integrallashtirilgan. 
Kiberfizik tizim(CyberPhysicalSystem, (CPS)- nazorat va boshqarish ob’ekti 
bilan bir vazifani bajaruvchi o’zaro munosabatlari fizik vositalariga ega (elektrik, 
ximik, optik, mexanik, biologik va x.k.) maxsus xisoblovchi tizim.Kiberfizik tizimni 
xisoblash platformasi asosida xarqanday kompьyuter qurilmasi qo’llanilishi mumkin. 
O’rnatilgan tizimlar (Embedded System, ES) tushunchasini ko’pgina aniqlanishi 
mavjud: 
O’rnatilgan xisoblash tizimlari (O’XT) - nazorat va boshqarish ob’ekti bilan bir 
vazifani bajaruvchi va u bilan umumiy konstruktsiyali maxsus (zakazlangan) 
"Prospects of Development of Science and Education" Conference Proceedings
24 September 2021
www.openscience.uz
233

---

xisoblash tizimlari(XT). 
O’rnatilgan xisoblash tizimlari -ma’lum bir funktsiyalar yig’indisini bajaruvchi 
maxsus axborot-boshqaruvchi tizimlar (ABT). 
O’rnatilgan xisoblash tizimlari-asosiy funktsiyasi kompyuter funktsiyasi 
bo’lmagan ammo kompyuterni element sifatida qo’llovchi xarqanday tizim. Masalan: 
DVD-proigrivatel, svetoforli ob’ekt, bankomat va x.k. 
Kichik kompyuterli (laptop) yoki katta universal kompyuterli (mainframe 
computer) ammo personal kompyuter bo’lmagan xisoblash tizimni xam o’rnatilgan 
tizim deb xisoblash mumkin. 
O’rnatilgan xisoblash tizimi-umumiy qo’llaniladigan kompyuter bo’lmagan 
dasturlanovchi kompyuterni o’z ichiga ko’shuvchi qurilma. 
O’rnatilgan xisoblash tizimlari -stol kompyuteri bo’lmagan xarqanday amaliy 
xisoblash tizimi. 
O’rnatilgan tizim -boshqariladigan qurilmaga xisoblash elementi to’liq 
o’rnatiladigan maxsus tizim. Universal kompьyuterga ko’ra, o’rnatilgan tizim konkret 
talabli bir yoki bir necha oldindan belgilangan masalalarni bajaradi. 
O’rnatilgan xisoblash tizimlari quyidagicha tasniflanadi: 
qo’llanish/tayinlanish doirasi bo’yicha; 
axborot va boshqarish funktsiyalarini turli o’zaro munosabatlari bo’yicha (tizim 
axborot yig’uvchi yoki avtomatik boshqaruvchi); 
4. O’rnatilgan tizimlarni boshqarish dasturiy ta’minotini SN ATMega128A 
platasida sozlash 
Kompyuter tarmoqlarining rivojlanishi taqsimlangan axborot boshqaruv 
tizimlarinini rivojlanishiga sabab bo’ldi. Integral mikrosxemalarining rivojlanishi 
boshqaruv obyektlarining mikroprotsessorlarini (MP) ish jarayonini o’zgarishiga 
sabab bo’ldi. Yangi texnologiyalar kiritish sharoitida mutaxassislar oldida 
texnologiya jarayonlarini o’rnatish tarkibiy qismlarining qo’llanilishi, zamonaviy 
texnologiyalar asosida tarmoq yaratish kabi masalalar tadqiqoti dolzarblashdi. 
Xususan, mikrokontrollerlar asosida dasturiy boshqariladigan qurilmalarni 
yaratish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Buning uchun qurilmalarga dastur yaratish 
jarayonini amalga oshirish zarur bo’ladi. Foydalanilayotgan platada asosiy modulli 
mikrokontroller ATmega128 bo’lib hisoblanadi. Bundan tashqari, platada turli 
periferiya qurilmalari, kuchlanish stabilizatori va yordamchi qurilmalar mavjud. 
"Prospects of Development of Science and Education" Conference Proceedings
24 September 2021
www.openscience.uz
234

---

 
4.1-rasm SN ATMega128A platasining umumiy ko’rinishi 
Kontroller modul platasi to’g’irlagich va kuchlanish stabilizatori bilan 
jihozlangan. Kirish kuchlanishi 6-15 V. Plata manbaga ulanishi bilan mos 
svetodiodlar yonadi. Mikrokontrollerni ISP va JTAG interfeysi orqali dasturlash 
mumkin. MK chiqishlari multipleksorga ulangan bo’lib, uning vazifasi 
mikrokontrollerning chiqishlarini kerakli funksiyalar uchun ulashga kerak bo’ladi. 
Mikrokontroller ATmega128 ikkita ketma-ket interfeys bilan jihozlangan bo’lib, 
signallari RS-232 pog’onasiga MAX232 o’zgartirgich bilan o’zgartirilgan. Plataga 
qo’shimcha xotira - 4 Mb Atmel AT45DB041B Flash-xotira o’rnatilgan. Xotira 
mikrokontroller bilan SPI interfeys orqali ulangan va uni ma’lumotlarni saqlash 
uchun foydalaniladi. Qurilma modullarini boshqarish uchun mikrokontroller kiritish 
chiqarish portalirini moslashtirish kerak bo’ladi.