Orol dengizining qurishi insoniyat tarixidagi dunyoning eng yirik ekologik fojialaridan biri boʻldi. Sahroga aylangan dengiz tubidagi tuzlar, qum-chang va zaharli oʻgʻitlar insonlarhayoti va tabiatni xavf ostiga qoʻygan

Fojeaning boshlanishi
Ikkinchi Jahon Urushidan keyin SSSR Oʻzbekistonni ulkan paxtazorga aylantiradi. Amudaryo va Sirdaryo suvlari nafaqat yangi shaharlarga balki yangi paxta dalalariga buriladi.
Paxta ishlab chiqarish kuchayadi. Oʻzbekistonda 6 million tonnagacha paxta hosili koʻtarish moʻljali olinadi.
Orol esa 1960 yillardayoq qisqarishni boshlaydi. Lekin Kreml Orol muammosini ommadan yashirib keladi.
Dengiz chekinayotganini ilgʻagan mahalliy odamlar qirgʻoqqa tayoq tiqib, oradan bir qancha vaqt oʻtgach, qaytib kelib, dengiz qanchalik uzoqlashganini oʻrganishganini aytishadi.
Suv kamayarkan, tuz miqdori koʻpayib, Orol zaharli dengizga aylana boshlagan.
"Boshida baliq kamayib ketdi, keyin oʻlik baliq tuta boshladik" - eslaydi sobiq baliqchi - "Ob-havo yomonlashdi, havoda chang-toʻzon koʻpaydi".
Orol dengizining 90% hududi bugun sahro. Bu - Irlandiya hududiga teng maydon.
Dengizning oʻlimi birgina turmush tarzini yoki ob-havoni oʻzgartirib qolmagan.
Xavf ostidagi hayot
Shifokor Yoʻldoshboy Dosimov hali 1980-yillari Moʻynoq kasalxonasiga ishlashga kelganda dengiz allaqachon oʻz sohilidan bir necha oʻn chaqirimga uzoqlashib ketgandi.
U oʻsha yillari koʻpaygan kasalliklarni yaxshi eslaydi.
"Nafas yoʻllari va buyrak xastaliklari, sil koʻp tarqalgandi. Yaqin yillargacha ham koʻp bolalar ichketishdan nobud boʻlishgan".
Ulkan paxta dalalarini yaratgan Sovet Ittifoqi ekin uchun ishlatilgan pestitsid va gerbitsid qoldiqlari yana aylanib, daryoga tushishi va Orolga quyilishini tuzuk tasavvur etishmagan.

Orol dengizining Oʻzbekiston tarafida aholi zich yashaydi.

Orol qurigach, dengiz oʻrnidagi ulkan sahroni qoplagan tuzlarni shamol yuzlab chaqirimga uchirib, toʻzgʻita boshlagandi.
Mutaxassislarga koʻra, har yili dengiz oʻrnidagi sahrodan 100-150 million tonnadan koʻproq chang-tuz osmonga koʻtarila boshlagan.
Saraton turlari koʻpaygan, oʻpka va yurak kasalliklari avj olgan. Yosh bolalar oʻrtasidagi oʻlim esa, 1990 yillari Qoraqalpogʻistonda mamlakatning boshqa hududlariga nisbatan yuqori edi.
Ammo 1980 yillar oxirlarida koʻp va xoʻb yozilgan Orol muammolari 1990-yillarga kelib, yana deyarli eslanmay qoʻyilgandi.
Biron anjuman yo tadbir munosabati bilangina Orol haqida gapirilardi, xolos.
Ayni paytda, Oʻzbekiston muammo miqyosi va oqibatlarini yaxshi bilgan.
Xususan, Orol dengizini endi qutqarib yoki qaytarib boʻlmasligi ham kundek aniq boʻlib, Oʻzbekiston uchun bosh vazifa Orol boʻyi mintaqasidagi hayotni asrab qolish edi.
Oʻzbek olimlari ekologik fojea yechimini topgandek edilar.