Orol dengizining qurishi va Orol bo’yi ekotizmlarining inqirozi

Ko‘korol to‘g‘oni
Orol dengizi qurirkan, bargli olma shakliga kelgan.
2005 yili esa ana shu "olmaning" ning bargi (Kichik Orol) va mevasi (Katta Orol) ulangan bandda Ko‘korol to‘g‘oni tiklandi.
To‘g‘on uzunligi 13 chaqirim, ammo balandligi nari borsa, ikki qavatli binodek chiqadi. Shu holida bu to‘g‘on Kichik Orol sathini 3 metr ko‘tarishga yordam berdi.
Hozir to‘g‘on to‘lib, ortiqcha suv shlyuz orqali Katta Orolga, to‘g‘rirog‘i, Katta Orol o‘rnidagi sahroga chiqarib yuborilmoqda. Ammo suv qumga singib yo‘qolayapti.
Aynan ana shu to‘g‘on Yalang‘ochda Xo‘jaboy-otaning, Orol shahrida esa o‘n minglab insonlarning ko‘nglida umid uyg‘otmoqda.
Orol bir paytlar yirik bandargoh, ko‘p millatli shahar edi. Bugun bandargoh kimsasiz, shaharda esa faqat qozoqlar qolishgan.
Yosh qozoq yigitlari ham ko‘pincha bu yerda ish topa olmay, boshqa shaharlarga ketishadi.
Kichik Orol asil Orol dengizining bor-yo‘g‘i 5% qismini tashkil etadi. Endi Katta Orol qurib ketgani hisobga olinsa, bu yerdagi baliqchilik korxonalari va sanoati hech qachon ilgarigi holatiga qaytmaydi.
Ammo hozir dengizning Orol shahriga yetib kelishi uchun 17 chaqirim qoldi. Orollik bolalar esa bobolari va buvilari hikoya qilib bergan ertaknamo dengizning haqiqatan ham qaytishini kutishmoqda.
"Kelajakda me‘mor bo‘lmoqchiman" - deydi 15 yashar Aydar.
"Orol qaytsa, bu yerga sayyohlar kela boshlashadi. Men ular uchun mehmonxona va oromgohlar qurmoqchiman".
Aydarning boshqa bir sinfdoshi dengizda suzish orzusini aytadi. "Akalarim ham ish izlab, boshqa shaharlarga ketishgandi, ammo Orol kelarkan, degan xabarlar chiqqach, ular yana qaytishdi".
"Dengiz qaytsa, bizning Orol shaharchamiz ham Ostona va OlmaOta kabi farovon va boy shaharga aylanadi" - qo‘shib qo‘yadi yosh suhbatdoshimiz.
Qozog‘iston hozir Kichik Orolni yana eski sohillariga qaytarish uchun qattiq harakat qilmoqda.
Hukumat Jahon Banki bilan birgalikda Ko‘korol to‘g‘onini tiklash uchun 85 million dollar mablag‘ ajratdi.
So‘nggi yillar davomida Ko‘korol loyihasining Ikkinchi Bosqichi yuzasidan ko‘plab muzokaralar olib borildi.
Keyingi qadam - to‘g‘onni ko‘tarib, Kichik Orol sathini qo‘shimcha yana 6 metrga oshirish.
Ayni reja amalga oshsa, kelasi 17 yil ichida dengiz Orol shahrigacha yetib keladi.
Ammo joriy yil boshida Sirdaryodan keladigan suv hajmini tutib turish uchun zaruriy choralar masalasi yana o‘rtaga chiqdi.
Chunki har yili yuzaga keladigan suv toshqinlari bois Sirdaryo suvining muayyan qismi isrof bo‘lmoqda. Qozog‘iston toshqinlarni to‘xtatish va suvni asrash uchun Ko‘kterak kabi to‘g‘onlarni tiklamoqda.
Qozog‘iston va O‘zbekiston kabi quyi oqim mamlakatlari uchun yangi to‘g‘onlar muhim. Chunki Qirg‘iziston Sirdaryo o‘zanlari bo‘ylab "Qambarota" kabi gidrostantsiya to‘g‘onlari qurmoqda. Ular yozda suv yig‘ib, pastdagi o‘zbek va qozoq dehqonlarini suvsiz qoldirishi mumkin.
Ammo qishda elektr ishlab chiqarish uchun bu suvlarni chiqarib yuborish kerak bo‘ladi. Suv hajmi ko‘pligidan esa quyi oqimlarda, ya‘ni O‘zbekiston va Qozog‘istonda toshqinlar ro‘y bera boshlaydi.
Orol shahrida esa keksalar gavjum davrlarni, baliq to‘kin paytlarni, ba‘zi baliqlarni esa tekinga ham berib yuborishgan pallalarni eslashadi.
Oroldagi baliq bozori bugun chog‘roqqina nimqorong‘i xonadan iborat. Bu yerda sotiladigan hamma baliq ham arzon emas. Bir kilo zog‘orabaliq 4-5 dollar atrofida. Mahalliy aholi ko‘pincha arzonroq qalqonbaliq sotib olishadi.
Rastada baliq ko‘p bo‘lmasa-da, kun oxirigacha hammasi ham sotilmaydi.
Agar Kichik Orolni qutqarish loyihasi davom etib, Uchinchi Bosqich boshlansa, unda baliq ko‘payib, baliq bozori ham kengayadi.
Orolning sho‘r suvidagi baliq ta‘miga ko‘nikkan va hatto Kaspiy balig‘ini ham u qadar xushlamaydigan Orol ahli esa balki yana o‘z baliqlariga ko‘proq tuz qo‘sha boshlashadi.