Orxon-enisey jaziwlari

«Kishi jaziw»

Bilke qag'ang'a arnalg'an jaziwdi «Kishi jaziw» dep ataliwinin' ma'nisi - basqalarina salistirg'anda ko'leminin' kishi bolg'anlig'inan degen boljaw jasaymiz.

«Kishi jaziw» dag'i da'slepki onlag'an qatar Bilke qag'annin' ritorikaliq shaqiriq - su'reni menen baslanadi. Bul qatarlarda Bilke qag'an xalqin, ordani, ullarin, aqliq ha'm shawliqlarin o'zi aytqan so'zlerdi diqqat penen tin'lawg'a shaqiradi. Bilke qag'ang'a arnalg'an bul «Kishi jaziw» di jazdirg'an adam o'zin esteliktin' son'g'i qatarinda Iolliq tegin dep tanistiradi. Taslarg'a jaziliwi tiyis so'zlerdi aytip otirg'an adam Bilke qag'annin' o'zi bolg'an, yag'niy Bilke qag'annin' eske tu'iriwleri tasqa qashalg'an. Tu'rki xaliqlarin biriktiriw ha'm g'a'rezsizligi ushin gu'resken Bilke qag'annin' eske tu'siriwlerinde ko'p g'ana O'tuken qoynaui, Shantun jaziqlig'i, Tog'iz ersen, Tibet, Inju ko'li, Temir da'rwaza, Bayqara, Shug'ay qoynawi dep atalg'an tariyxiy, geografiyaliq atamalar so'z etiledi. Otiz tog'iz «Og'uz bekleri», tu'rki xalqi, tabg'ash xalqi, tatlar turali bazi-bir mag'liwmatlardi ushiratamiz. Bilke qag'annin' so'zlerinde o'zi tuwilip o'sken tu'rki xalqinin' ta'g'dirine degen jan ashirlig'i ayriqsha seziledi. Hiyleker tabg'ash xalqinin' aldawina isenip qirilip qalg'an tu'rklerdin' ayanishli awhalina Bilke qag'an og'ada azaplanadi:
Tu'rkiy xalqi qirildin',
Tu'rkiy xalqi joq boldin', -
dep u'lken gu'yzeliske tu'sedi. O'z xalqinin' sadalig'in o'tkir sing'a aladi:
Ashliqti da toqliqti da tu'sinbeysen',
Bir toysan' ashliqti umitip ketesen',
Sadalig'in' ushin aldandin',
Bilke o'zinin' qag'an bolip taxtqa otiriwin ulli waqiya dep bahalaydi. Bul waqiyani Ta'n'rinin' sawg'asi dep tu'sinedi. Xalqi ushin jan ayamay gu'res ju'rgizgenin u'lken ko'terin'kilik penen bayanlaydi:
Ta' n' rim j arilqag' anliqtan,
Basima baxit qusi qondi.
Qag'anliqqa eristim.
Qag'an bolip,
Joq bolip baratirg'an,
Xaliqti bar qildim.
Gedeydi bay ettim,
Azdi ko'beyttim.
Bilke qag'an a'wladlarg'a qaldirip otirg'an estelik so'zlerin tasqa qashap jazg'an usta kim ekenligin aytip o'tiwdi de umitpaydi:
Tabqash qag'annin' ustasina,
Qashaw menen jazg'izdim, -
dep ayriqsha atap o'tedi ol. Bul jazba esteliktin' tiykarg'i mazmuni tu'rki xalqin u'lken ma'mleket halatina keltiriw ushin gu'res ju'rgizgen Bilke qag'annin' siyasiy, a'skeriy atlanislarin su'wretlewden ibarat.